Фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда битимларнинг ўз-ўзидан ҳақиқий эмаслиги тушунчаси
Мамлакатимизда қонунлар ижросининг сўзсиз таъминланишига эришиш учун муайян ишлар амалга оширилмоқда.
Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Фуқарлик кодексининг 9-боби, битимлар тушунчаси ва турлари ҳамда шакллари бағишланган бўлиб, битимлар ўз-ўзидан ҳақиқий саналмаслигининг ҳуқуқий асослари ва амалиётини такомиллаштириш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига бўлган янгича ёндашувларни илмий ифодалаш ҳамда маълум тизимга солиш ҳозирги вақтда муҳим вазифа саналади. Табиийки, бу масалаларни ҳал қилишда фуқаролик ҳуқуқий асосларига таянилади. Бунда фуқаролик ҳуқуқининг субъекти сифатида фуқаролар битимлар тузиши ва мажбуриятларда иштирок этиши мумкин. Яъни, ўз ҳуқуқ ва бурчларини белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишга ҳақли шахслар битимда ўз эркларини ифодалашдан ташқари, зиммаларига муайян мажбуриятларни ҳам оладилар.
Аввало, битим деб фуқаролар ва юридик шахсларнинг фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларини белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишга қаратилган ҳаракатларига айтилади (ФКнинг 101-моддаси). Битимлар суд ҳақиқий эмас деб топгани сабабли (низоли битим) ёки бундай деб топишидан қатъи назар, ҳақиқий эмас деб ҳисобланиши мумкин (ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаган битим) (ФКнинг 113-моддаси). Ҳақиқий эмас деб ҳисобланган битимнинг маъноси шундаки, унга асосан бажарилган ҳаракатлар фуқаролик ҳуқуқ ва мажбуриятларининг вужудга келишига, ўзгаришига ва бекор бўлишига олиб келмайди. Бундай битимлар низоли (113-модда) ва ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаган битимларга бўлинади. Ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаган битимлар ғайриқонуний бўлиб, ҳуқуқ-тартибот ёки ахлоқ асосларига атайин қарши мақсадда тузилади (ФКнинг 116-моддаси). Шу сабабдан ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаган битимнинг ҳақиқий эмасли муқаррар бўлгани боис, буни исботлаш шарт эмас ва битимни суд ҳақиқий эмас деб топишидан қатъи назар, у ўз-ўзидан ҳақиқий ҳисобланмайди.
Юқоридаги ҳуқуқий асосларга таянадиган бўлсак, фуқаролар муомала лаёқатига эга бўлмаганда, уларни қарамоғига олганларнинг (ота-онаси, фарзандликка олувчилар, васий ва ҳомийлар) розилигисиз (ФКнинг 27-, 28-, 29-моддалари талабларидан ташқари) мулкий ва номулкий муносабатларни (мисол учун, телефон аппаратини ёки велосипедни сотиб юбориш) қонун йўл қўймаган ҳаракатлар орқали содир этиши ўз-ўзидан ҳақиқий саналмайди.
Суд амалиёти битимларни ўз-ўзидан ҳақиқий эмас деб топишда уларнинг юридик факт бўлиши лозимлигини назарда тутади. Фуқаролик ҳуқуқи назариясида юридик фактлар тўрт таркибий бўлинишда, яъни маъмурий актлар, юридик хатти-ҳаракатлар, ҳодисалар, ҳаракатларда ифодаланади. Бунда битимлар мавқеини ифодаловчи ҳаракатлар икки турга бўлинади. Булар ҳуқуқ йўл қўйган ва ҳуқуқ йўл қўймаган ҳаракатлардир. Ҳуқуқ йўл қўймаган ҳаракатлар қонун билан тақиқланган ҳаракатлар ҳисобланади ва улар бировга зарар етказиш ҳамда мулкни асоссиз олиш ёки асоссиз тежаш билан боғлиқ ҳаракатлардан иборат бўлади.
Хулоса қилиб айтганда, битимлар ўз-ўзидан ҳақиқий саналмаслигининг ҳуқуқий асослари ва амалиёти такомиллаштирилса, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини мустаҳкам ҳимоя қилишнинг яна бир шаклини ривожлантириш имкони вужудга келади.
Илхом Джураев, Фуқаролик ишлари бўйича Қоракўл
туманлараро судининг раиси
Файзулло Кадиров, Фуқаролик ишлари бўйича Қоракўл
туманлараро судининг судьяси