2Sen Янгиликлар

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2025 йил 21 август кунидаги ПФ-140-141-сонли фармонлари орқали одил ҳамда мустақил судловга эришиш йўлидаги ислоҳотлар йўлида амалга ошириладиган ишлар таҳлили

Академияда малакали профессор-ўқитувчилар жамоаси шакллантирилиб, ўқув жараёнлари билан бирга илмий-тадқиқот ишлари ҳам олиб борилади. Шунингдек, хорижий таълим муассасалари ва илмий марказлар билан ҳамкорлик йўлга қўйилади.

Бу ерда судьялик лавозимларига номзодларни тайёрлаш, амалдаги судья ва суд аппарати ходимларининг малакасини ошириш, раҳбарликка захирада турган судьяларни қайта тайёрлаш ҳамда таълим олувчиларда судьялик касбий маданиятини шакллантириш учун тамоман янги ёндашув жорий этилган.

Айниқса, номзодлар ва судьяларда замонавий ахборот технологиялари ҳамда сунъий интеллект имкониятларидан самарали фойдаланиш кўникмаларини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Чунки фармонда белгиланган вазифаларни тўлиқ бажариш учун судья ва суд ходимлари замонавий билим ва кўникмаларга эга бўлиши зарур.

Академияда таълим жараёни устоз-шогирд анъанаси асосида ташкил этилгани мени жуда қувонтирди. Чунки устозлик институти ҳамиша ўзини оқлаган. “Устоз отангдек улуғ” деган нақл ҳам бежиз эмас. Ота фарзандга ҳаёт берса, устоз касб сирларини ўргатади ва уни жамиятда муносиб ўрин топишига кўмаклашади. Устоз тарбиясини олган шогирд касбни тез, чуқур ва хато-камчиликларсиз эгаллайди. Шу боис, Академияда фаолият юритган судьяларнинг иш тажрибаси уларнинг умумий судьялик стажига қўшилиши жуда тўғри қарор деб ҳисоблайман.

Судьялик лавозимларига номзодларни тайёрлаш Академиянинг олти ойлик касбий қайта тайёрлаш дастурлари доирасида амалга оширилади. Бу жараён психология, чет тили ва ихтисослик фанлари бўйича тест, ёзма имтиҳон ва якка тартибдаги суҳбат орқали ташкил этилиши билан жиддий ва адолатли тарзда кечади.

Шунингдек, судья ва суд аппарати ходимлари учун мажбурий малака ошириш тизими жорий қилинган бўлиб, у пухта ишлаб чиқилганлиги билан ажралиб туради.

Фаолияти паст баҳоланган судьялар навбатдан ташқари малака ошириш курсларига юборилади. Шунингдек, Олий суд томонидан белгиланган мураккаб ишлар бўйича алоҳида курслар ташкил этилади, захирадаги судьялар эса раҳбар кадрлар учун қайта тайёрлаш дастурларида иштирок этади.

Жамиятда одамлар ўзаро турли ижтимоий ва ҳуқуқий муносабатларга киришар экан, айрим ҳолларда низоли вазиятлар ҳам келиб чиқиши табиий ҳол ҳисобланади. Бундай ҳолатларда адолатли ва холис қарор қабул қила оладиган мустақил шахс ҳамда нейтрал маскан зарур бўлади. Суд-ҳуқуқ тизими айнан мана шу вазифани бажариб, қонун устуворлиги ва адолатни таъминлаш учун хизмат қилади.

Шу боис, ҳар бир давлатнинг салоҳияти, энг аввало, жамиятда қатъий тартиб-интизомнинг мавжудлиги, инсон ҳуқуқ ва манфаатлари тўлиқ ҳимоя қилиниши, шунингдек, қонунларга қатъий амал қилиниши билан баҳоланади.

Айниқса, ҳозирги кунда жамият барча соҳаларда жадал ривожланиб, рақамли технологиялар кундалик ҳаётга тез суръатлар билан кириб келаётган шароитда суд тизими ҳам замонавий талабларга мос равишда янгиланмоқда. Суд соҳасига рақамлаштириш жараёнларининг кириши суд ишларини юритиш самарадорлигини оширди, аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини кенгайтирди. Ахборот-коммуникация технологияларининг татбиқ этилиши одамларнинг оворагарчилигини камайтириб, судья ва суд ходимлари фаолиятига енгиллик яратиб, ишлар сифатини яхшилашга хизмат қилди.

Масофавий суд мажлисларини ўтказиш имконини берган видеоконференцалоқа тизими эса фуқаролар учун катта қулайлик яратди. Бу орқали тарафлар турли жойларда бўлган ҳолда ҳам суд жараёнида иштирок этиши мумкин бўлди. Бу эса вақт ва маблағни тежашга, турли қийинчиликларнинг олдини олишга ёрдам берди. Шунингдек, судларга электрон мурожаат қилиш, мурожаатларнинг ҳолатини онлайн кузатиб бориш ва тарафларга маълумотларни электрон шаклда етказиш орқали судлар очиқлиги ва шаффофлиги таъминланди.

Жаҳон тажрибаси кўрсатганидек, энг самарали йўл — ислоҳотларни босқичма-босқич амалга оширишдир. Яқинда Президент Шавкат Мирзиёев суд тизимини такомиллаштириш ва одил судлов масалаларига бағишланган тақдимот билан танишди ҳамда соҳани ривожлантиришга қаратилган икки муҳим Фармонга имзо чекди.

Шулардан бири — “Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техника таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармондир. Бу ҳужжат миллий суд тизимида янги давр бошланишидан далолат беради. Сунъий интеллект технологияларини жорий этиш эса нафақат мамлакатимиз, балки жаҳон миқёсида ҳам замонавий янгилик ҳисобланади. Чунки бу тажриба ривожланган давлатлардагина қўлланилиб келаётган эди.

Фармонни ўрганиш жараёнида унинг кенг қамровли ва аниқ механизмларга эга эканлиги кўриниб турибди. Унда судларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, судьялар ва суд ходимларини ижтимоий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш масалаларига ҳам алоҳида эътибор қаратилган.

Адлия ва суд органларида кўп йиллар ишлаган одам сифатида суд биноларини қуриш, реконструкция қилиш ва уларни капитал таъмирлаш, моддий таъминот билан таъминлаш қанчалик муҳим ва маблағталаб жараён эканлигини яхши биламан. Илгари эса суд тизимига етарлича эътибор қаратилмас, маблағ ажратилган тақдирда ҳам ўз вақтида берилмас эди. Судлар кўп ҳолларда мослаштирилган, эски биноларда фаолият юритарди. Шу боис Президентимиз фармонда янги суд биноларини қуриш ва мавжудларини реконструкция қилишга алоҳида эътибор қаратгани жуда муҳим қадам бўлди.

Бундан ташқари, судьялар учун хизмат уйларини харид қилиш ва таъмирлаш масаласи ҳам фармонда акс этган. Илгари бошқа ҳудудда ишлаётган судьялар ижара уйларда яшашга мажбур бўлиб, кўп ҳолларда оиласини кўчириб кела олмасди. Бу эса қатор қийинчиликларга сабаб бўлиб, судьянинг иш самарадорлигига ҳам таъсир этарди.

Ишонч билан айта оламизки, мазкур икки Фармон мамлакатимизда суд-ҳуқуқ соҳасида янги ислоҳотлар даврини бошлаб берди. Президентимизнинг бу йўналишга катта эътибор қаратгани фармонлар ижроси учун зарур бўлган меҳнат ва маблағлар таъминланишига кафолат бўлади. Натижалар эса қисқа вақтда кўзга ташланишига ишончим комил.

Когон туманлараро

иқтисодий суди раиси                                                        Ф.Муродов

28Avg Янгиликлар

“Гиёҳвандлик – давр вабоси”

Бугун давр муамосига айланиб улгурган гиёҳвандлик иллати ўзининг жирканч кўринишлари билан дунё ҳамжамиятини ташвишга солмоқда. Биз яшаб турган кўҳна дунёда инсонга, оилага, жамиятга қаратилган таҳдидлардан мудҳиши бу гиёҳвандлик саналади. Бу борада неча йилларким тарғибот ташвиқот ишлари гиёҳвандликни олдини олиш борасида амалий тадбирлар кенг кўламдаги сай ҳаракатлар олиб борилаётган бўлса-да, заҳри қотилнинг домига ёшлар, ҳаттоки вояга етмаганлар ҳам тушиб қолаётгани ачинарли ҳол.
Биз мамлакатимизда аввал бошқа минтақаларга қараганда яхши деб хотиржамликка берилмаслигимиз керак. Таниқли адиб Абдулла Қаххор «Микроб қанчалик хавфли бўлса уни шунчалик катталаштириб кўрсатадиган заррабин зарур» деган эдилар. Демак гиёҳвандлик яраси катталашиб кетмасидан унинг аянчли оқибатини борича бутун даҳшати билан кўрсата олишимиз зарур. Токи кишилар гиёҳвандликдан ҳазар килишсин.
Гиёҳвандлик ижтимоий касаллик бўлиб, у нафақат инсоннинг жисмоний ва руҳий ҳолатини издан чиқаради, балки унинг оиласига, атрофдагиларга, жамиятга зарарли таъсир кўрсатади, турли ижтимоий муаммоларни келтириб чиқаради.
Ҳозирги кунда ёшлар орасида гиёҳванд моддалар ва психотроп воситаларининг тарқалишини олдини олишга қаратилган
чора-тадбирларга қарамасдан, бу муаммо ёшлар орасида кенг тарқалмоқда. Гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш ақл-идрокнинг бузилишига, кучли ҳаяжонланиш, ғазабланиш, шафқатсизлик, бефарқлик ва қизиқишлар доирасининг қисқаришига олиб келади, ёш организмни издан чиқаради.
Гиёҳвандликнинг салбий таъсири қуйидагиларда намоён бўлади. Биринчидан, наркотик моддаларнинг истеъмоли одам организмига кучли салбий таъсир кўрсатади, жумладан, иммун тизими, юрак-қон томир тизими, асаб тизими ва бошқа органларга зиён етказади. Уларнинг узоқ муддатли истеъмоли ўлимгача олиб бориши мумкин.
Иккинчидан, гиёҳвандлик инсон маънавиятини йўқотиши, шахсий ҳаётини бузиши ва оилавий муносабатларга салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Учинчидан, наркотик моддаларнинг тарқалиши билан боғлиқ жиноятлар кўпайиб, жамиятда қонунбузарлик ҳолатлари ортади.
Наркотик моддаларнинг тарқалишига ёшлар ўртасидаги эътиборсизлик ва билимсизлик, ижтимоий тармоқларда наркотик моддаларнинг тарғиб қилиниши ҳамда иқтисодий қийинчиликлар ва ишсизлик сабаб бўлмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида гиёвандлик воситалари, уларнинг аналоглари ва психотроп моддалар билан боғлиқ жиноятлар учун қатъий жавобгарлик белгиланган. Бу қонун нормалари жамиятнинг соғлом турмуш тарзини асраш, ёшларни турли иллатлардан ҳимоя қилиш ва гиёвандликка қарши курашишда муҳим аҳамиятга эга.
Гиёвандлик воситалари билан боғлиқ жиноятлар турли шаклларда намоён бўлади: уларни етиштириш, тайёрлаш, сақлаш, сотиш ёки тарғиб қилишдан тортиб, Интернет орқали тарқатишгача. Қонун ҳар бир ҳолат учун аниқ санкциялар мавжуд.
Гиёҳвандликка қарши курашиш, аниқроғи, унинг келиб чиқиш сабаб ва омилларига қарши кураш олиб бориш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан ҳисобланади.
Гиёҳвандлик муаммосига қарши курашиш фақат давлат органларининг эмас, балки бутун жамиятнинг вазифасидир. Бу борада оила, маҳалла, таълим муассасалари ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг ҳамкорлиги муҳим аҳамият касб этади. Фақат биргаликдаги саъй-ҳаракатлар орқали бу глобал муаммога қарши самарали кураш олиб бориш мумкин.
Шу боис ҳар биримиз бу каби иллатлардан узоқ бўлиб, соғлом турмуш тарзини тарғиб қилишимиз зарур.

Нурбек Рахимов,
Жиноят ишлари бўйича
Вобкент туман суди раиси

28Avg Янгиликлар

Sud sohasida korrupsiyaga qarshi kurash

Har qanday demokratik jamiyatda sud hokimiyati adolatni qaror toptirish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishda asosiy tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Ammo sud tizimida korrupsiya ildiz otgan taqdirda, adolat mezonlari buziladi, jamiyatning davlatga bo‘lgan ishonchi pasayadi. Shu bois sud sohasida korrupsiyaga qarshi kurash bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biridir.

Sud hokimiyatidagi korrupsiya nafaqat alohida fuqarolarning manfaatlariga, balki butun jamiyat taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan:

Adolat prinsiplarining buzilishi – haqiqiy aybdorlar jazodan qutulishi, begunoh shaxslar esa nohaq jazolanishi mumkin.

Fuqarolarning davlatga ishonchi susayishi – odil sudlov kafolatlanmagan jamiyatda huquqiy davlat qurish mushkul.

Iqtisodiy rivojlanishga ta’siri – investitsiya muhiti yomonlashadi, tadbirkorlar o‘z biznes faoliyatida xavfsizlikni sezmaydilar.

Quyidagilarni korrupsiyaga qarshi kurashning asosiy yo‘nalishlari sifatida baholash mumkin.

1. Sud tizimini chinakam mustaqil qilish.

Sudlarning ijro va qonun chiqaruvchi hokimiyatlardan mustaqil faoliyat yuritishi korrupsiyani kamaytirishda asosiy shartdir. Sudyalar faoliyatini siyosiy va ma’muriy bosimlardan himoya qilish zarur.

2. Sudyalarning moddiy va ijtimoiy ta’minotini yaxshilash.

Sudyalarga munosib ish haqi va ijtimoiy kafolatlar yaratilsa, ularning noqonuniy yo‘llar bilan daromad orttirishga moyilligi pasayadi.

3. Ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash

Sud qarorlarini e’lon qilish, sud majlislarini ommaviy axborot vositalarida yoritish, jarayonlarni onlayn kuzatish imkoniyatlari korrupsion kelishuvlarga qarshi kuchli mexanizm hisoblanadi.

4. Axborot texnologiyalaridan foydalanish.

Sud hujjatlarini elektron shaklda yuritish, sud jarayonlarini masofadan turib boshqarish, elektron sud tizimlarini keng joriy etish inson omilini kamaytirib, korrupsion xavflarni cheklaydi.

5. Sudyalarning javobgarligini kuchaytirish.

Sudyalarning noqonuniy qarorlari uchun intizomiy, ma’muriy va jinoiy javobgarlik aniq belgilanishi lozim. Bu ularning mas’uliyatini oshiradi.

6. Jamiyat va OAV nazoratini kengaytirish.

Fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat tashkilotlar hamda ommaviy axborot vositalarining faol ishtiroki sud tizimidagi korrupsiya holatlarini fosh etishda muhim omildir.

Xulosa qilib aytganda, sud tizimida korrupsiyaga qarshi kurash – faqat davlat organlarining vazifasi emas, balki butun jamiyatning burchidir. Adolatli va mustaqil sud hokimiyati jamiyatda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishning kafolati sanaladi. Shu bois korrupsiyaga qarshi kurashni tizimli ravishda davom ettirish, xalqaro tajribani o‘rganish va innovatsion yondashuvlarni joriy etish zarurdir.

Buxoro viloyat sudi

iqtisodiy ishlar bo‘yicha

sudlov hay’ati sudyasi                                                         X.Abdullayev

28Avg Янгиликлар

Жиноят процессида жабрланувчиларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш институтининг шаклланиш тарихи

Миллий давлатчилигимизнинг деярлик уч минг йиллик тарихидан маълумки, жиноят-процессуал ҳуқуқи тарихида жабрланувчиларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилинишини тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар ривожланишининг илк кўринишларини шартли равишда тўрт босқичга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайман.

Биринчи босқич. Давлатимиз ҳудудида мавжуд бўлган қадимги давлатларда жиноят ва жазо тизими милоддан аввалги V асрдан милодий VII асрларигача бўлган даврда одат ҳуқуқи ҳамда зардуштийлик динининг асосий манбаси “Авесто” китоби асосида тартибга солинган. Авестодаги “Эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал” шиори бугун ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган десак хато бўлмайди. Мазкур китобда инсоннинг муқаддаслиги ҳақида сўз боради. Унга кўра, “кимда-ким ғазаб билан бировни урмоққа қасд қилса, унинг гуноҳи аридуш”, яъни инсоннинг бошқа бир кишига жабр-зулм етказиши оғир гуноҳ эканлиги таъкидланган. Бизгача “Авесто”нинг 4 дона китоби етиб келган бўлиб, улар ичида 22 бобдан иборат “Видэвдат” 3-китоби ҳуқуқ манбаси бўлиб, турли соҳадаги муносабатларни тартибга солган қонунлардан иборат. “Авесто” китобида ҳам жиноятдан жабрланганларнинг ҳуқуқ ва манфаатларининг оммалашганлиги кузатилади. “Авесто”да жиноятлар: 1) динга; 2) шахсга; 3) ҳайвонотга; 4) мулкка; 5) ахлоққа; 6) табиатга қарши жиноятлар каби турларга бўлинган.

Эрамизнинг VII асрида Турк хоқонлиги давридаги ҳуқуқ манбаларига оид камроқ маълумотлар етиб келган. Бироқ ўша вақтда ҳукмронлик қилган туркий халқлар ичида қайси динга эътиқод қилишига қараб, зардуштийлик, будда, манехейлик динларининг муқаддас китоблари, одат ҳуқуқлари, хоқон ва жабғуларнинг буйруқ, фармон ва бошқа ҳужжатлари бўлганлиги, улар асосида турли ҳуқуқий муносабатлар тартибга солинганлиги тўғрисидаги маълумотлар учрайди. Турк хоқонлигидаги қадимий туркларнинг одатига кўра, аёл киши – она ниҳоятда қадрланган. Турк одат ҳуқуқларига кўра, хотин- қизлар тўла ворислик ҳуқуқига эга бўлганлар. Қонун аёлларни қаттиқ ҳимоя қилган. Агар бирор эркак аёлнинг номусига тегса, эркак ўлимга маҳкум қилинган ёки эркак ёш қизнинг номусини поймол қилса, унга уйланиши шарт бўлган. Номусга тегиш энг оғир жиноятлар (қўзғолон, хоинлик, одам ўлдириш, йўлга шайлаб қўйилган отни ўғирлаш) билан бир қаторга қўйилган.

Безорилик оқибатида тана аъзоларига шикаст етказишга мулкий жазо – зарарни тўлатиш (қоплаш) жазоси берилган. Бунда келтирилган зарарнинг даражаси эътиборга олинган. Масалан, безорилик орқасида бирор кишининг кўзига жароҳат етказилса, жабрланувчига қизини эрга бериши, қизи бўлмаса, уйланиши учун зарур мулкни тақдим этиши лозим эди. Аъзоларининг бирортасини ишдан чиқарса, бу зарар ишга яроқли от билан қопланган. От ёки бошқа ашёларни ўғирлаганлик учун ўғирланган ашё қийматининг ўн баробарини ундириб олиш билан чекланилган.

Ана шу маълумотларга таянган ҳолда, кўпгина тарихий асарларда Турк хоқонлиги давридаги махсус “Жиноят ва жазо” қонунлари тўплами ҳақида маълумот келтирилади. Демак, хулоса қилиш мумкинки, Турк хоқонлиги ўзининг ёзма тўплам ҳолига келтирилган қонунчилигига эга бўлиб, у ўша даврда ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ манбаини ташкил қилган, шунингдек, жазо тизимида қабила, уруғ ёки жамоа жавобгарлиги VII асрда ҳам сақланиб қолган. Жазо сифатида келтирилган зарарни қоплаш, тўлатиш ёки жиноят содир этган шахсни жазолашдан иборат бўлган.

Иккинчи босқич. Маълумкиўрта асрлар даври VIII асрдан то XIX асрнинг биринчи ярмигача бўлган даврни ўз ичига олган. VIII асрда Марказий Осиё ҳудуди араб ҳукмронлиги остига ўтди ва унинг ҳудудида яшовчи халқлар эътиқоди ислом динига мослаштирилди. Ислом динининг жамиятдаги барча соҳаларга кириб келиши эски ижтимоий-ҳуқуқий одат, анъаналарнинг сиқиб чиқарилиши ва мусулмон ҳуқуқига асосланган қадриятларнинг жорий этилишига олиб келди. Ўзбекистон ҳудудида деярли ўн уч аср давомида фаолият кўрсатган қозилик ва бий судлари шариатга асосланган ҳолда халқ одатлари ва анъаналарига таяниб қарорлар қабул қилган.

Абу Ҳомид Ғаззолийнинг «Мукашафатул қулб» (Қалблар кашфиёти) номли рисоласида қайд этилганидек, Пайғамбаримиз (с.а.в): “Кучлилардан заифларнинг ҳаққини олиб бермаган миллатни Оллоҳ ҳеч қачон азиз қилмагай” деганлар.

Буюк бобоколонимиз Амир Темур ўзининг “Темур тузукларида”: «Кимки бировнинг молини зўрлик билан тортиб олган бўлса, мазлумнинг молини золимдан қайтариб олиб, эгасига топширсинлар. Агарда, кимда-ким кўзни кўр қилса, қулоқ, бурун кесса, шароб ичса, зино ишлар қилса, девондаги шариат қозиси ёки аҳдос қозисига олиб бориб топширсинлар» деб буюрган.

Юқоридаги манбалар таҳлили шуни кўрсатадики, мусулмон ҳуқуқи бўйича жабрланувчи мақоми ўша даврларда ҳам мавжуд бўлиб, «хусусий даъво» мазмунида намоён бўлган. Лекин жиноятдан жабрланган шахс айнан «жабрланувчи» мақомига эга бўлмаган. Жиноят иши юритувида жабрланувчилар томонидан айблов юритуви бошланиб, бу ҳолат унинг ўзи ва айрим ҳолларда қариндошлари томонидан ҳам амалга оширилган. Айбланувчи ва арз қилувчи – жабрланувчи жавобгар ва даъвогар, деб номланиб, улар бир хил ҳуқуқларга эга бўлиб, ўз мавқеларини ўзлари ҳимоя қилганлар.

Бухоро амирлигида, агарда одам ўлдириш ёки тан жароҳати етказиш содир этилган бўлса, оталиқ айбдорни тутиб ўлдирган ёки ярадор қилинган одамни қариндошларига ушлаб берган. Улар эса айбдорни мусулмон ҳуқуқидаги «тишга-тиш» қоидасига кўра ярадор қилган бўлса, ярадор, ўлдирган бўлса, ўлдиришган.

Қўқон хонлигида Қуръондаги: «Биз жонга-жон, кўзга-кўз, бурунга-бурун, тишга-тиш жароҳатларини буюрдик», деган кўрсатмалари асос қилиб олинган. Аммо Қўқон хонлигида қонунсизлик илдиз отган эди. Тарихий манбаларда ёзилишича, қароқчилик авж олган бир вақтда, кўплаб фуқаролар жабрланган ҳолатларни олдини олиш учун 1843 йилги воқеалар баёнида Бухоро амири Амир Насруллоҳ ва Хива хони Оллоқулихоннинг ўғли Муҳаммад Амин иноқ ўзаро элчилик орқали ҳар иккала давлат ҳудудида қароқчиларнинг талончилигидан жабрланганларни қайси ҳудудларига яқин масофада бўлса, ихтиёрий равишда ҳимоясига олиши иккала давлат келишувга асосан етказилган зарарни хонлик ёки амирлик томонидан тўлаб беришга эришган».

XX асрнинг бошларида Чор Россияси ҳарбий ҳокимияти ўрнатилишига қарамасдан, Бухоро амирлиги ва Хива хонликлари ҳуқуқий тизими (шариат қонунлари) 1917 йилги давлат тўнтаришига қадар жиддий ўзгаришсиз сақланиб қолган.

Учинчи босқич. Ўзбекистоннинг бир асрлик ўтмишининг ижтимоий хусусиятларини сиёсий-ҳуқуқий тизим нуқтаи назардан баҳолайдиган бўлсак, уларни мустамлакачилик даври, мустабидлик даври ва мустақиллик даври каби уч даврга ажратсак бўлади:

Мазкур тарихий даврларнинг ижтимоий-ҳуқуқий тавсифи, уларнинг бошқарув хусусиятлари бир-биридан кескин фарқ қилиб, уларни шахс ва жамиятнинг мақсад ҳамда манфаатларига қай даражада мос ёки йўқлигидан ажратиб олиш мумкиндир.

Россия империяси Туркистон ўлкасида ўз ҳуқуқий анъаналарини жорий қилишдан бир неча йил олдин ўзининг суд-ҳуқуқ ислоҳотларини бошидан кечирган эди. Дастлаб XVIII асрда Европа, сўнгра АҚШда рўй берган ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар замонавий судлов фаолиятини вужудга келтирди. Ғарбда рўй берган ўзгаришлар таъсирида 1864 йилда Россияда ҳам янги, яъни шахс, жамият, давлат муносабатларини ҳуқуқий жиҳатдан тенглик ва ўзаро манфаатдорлик асосида тартибга солиш ғоясини ўзида мужассам этган Судлов Устави қабул қилинди. Судлов юритув амалиётига баҳс юритаётган тарафларни яраштиришга уринувчи «келиштирувчи судьялар» (мировой судья) шакли жорий этилди ҳамда «жабрланувчи» институти уставда ўз аксини топди. Унга кўра, «жабрланувчи» тушунчаси «жабр кўрмоқ» феълидан олинган бўлиб, илк маротаба айнан шу ҳужжатда қайд этилган. Уставда жабрланувчи тушунчасига таъриф берилмасада, мазкур тушунча қонунан киритилган. Бу тоифадаги шахслар «жиноятдан жабрланган шахс», «жисмоний ва моддий зарар кўрган» ва «ранжиган» деб ҳисобланган.

Туркистон ўлкаси Чор Россияси томонидан босиб олинганидан кейин бир томондан дунёвий судлов тизими ҳамда иккинчи томондан диний-ақидавий ва одатга асосланган судлов юритуви вужудга келган. Бу ҳолат Чор Россиясининг ўлка халқларининг миллий анъаналарини сақлаб қолишга ён босганлигидан далолат беради.

И.В.Мисник: «Совет даврида жабрланувчи фақат иккита ҳолатдагина –хусусий айблов ва фуқаровий даъвогар сифатида жиноят процессининг мустақил иштирокчиси бўлган. У, одатда, гувоҳ билан тенглаштирилган эди» деб таърифлаган.

1867 йилда «Туркистон ўлкасида судлов юритуви қисмини ташкил қилиш тўғрисидаги Низом лойиҳаси» жорий қилинди ва судлов юритуви соҳасидаги муносабатларни тартибга солиб келди. Ушбу ҳужжатга асосан жиноят процесси иштирокчиларининг процессуал мақоми билан боғлиқ икки муҳим хусусиятни англаш мумкин:

биринчиси, бу жиноят қилмишни содир этган шахснинг «айбланувчи» эмас, балки «гумон қилинувчи» мақомида бўлиши (мазкур ечим формал тарзда айбсизлик презумпцияси принципининг ғоясига мос келади);

иккинчиси, бу жиноий қилмишдан жабр кўрган шахснинг «жабрланувчи» мақомида эмас, «фуқаровий даъвогар», деб эътироф этилиши (яна формал процессуал қоидалардан келиб чиқадиган бўлсак, фуқаровий даъвогардан даъвони исбот қилиб бериш вазифасини фаол амалга ошириш талаб этилади. Бу хусусият ҳам айбсизлик презумпцияси принципига мос процессуал ечимдир).

В.Случевский, ушбу ҳолатни шарҳлаб: «Шахсни жабрланувчи тариқасида эътироф этиш мураккаб масала ҳисобланишини» таъкидлаб ўтган. Бироқ ушбу тамойил асосида маҳаллий аҳоли ва рус миллатига мансуб шахс жиноят содир қилса ёки жиноятдан жабрланса уларни судлов тартиби бир хил бўлмаган. Мисол учун, агар рус миллати ёки насроний динига мансуб шахслар томонидан жиноий қилмиш содир этилганида, уларнинг ишлари рус судларига топширилган бўлса, мабодо жиноий қилмишдан жабрланган шахс – рус ёки насроний динига мансуб бўлганда, маҳаллий миллатга мансуб шахснинг жиноят иши «сиёсий агент»нинг ихтиёрига топширилган.

Ўз навбатида Чор Россиясининг Туркистонда амалга оширган суд ислоҳотлари қози (бий) судларининг функциявий ва ташкилий тизимининг ислоҳ этилишига олиб келди. Қози судлари соф диний-ақидавий суддан ўлкада рус ҳукуматининг иштирокида таркиб топган маҳаллий анъана ва одатлар, турмушдаги хусусиятларга мослаштирилган судга айлантирилди.

Қозилик (бий) судларини ислоҳ этишдан Чор ҳукумати кўзлаган асосий мақсад ҳам, айнан маҳаллий аҳоли онгига диний-мафкуравий таъсирни камайтиришга йўналтирилган бўлиб, унинг ижобий жиҳати ўлкамиз тарихида илк марта дунёвий мафкурага асосланган суд-ҳуқуқини жамият ижтимоий турмушига олиб кирди ҳамда дунёвий судлов юритувидаги дастлабки ислоҳотларни бошлаб берди. Бу эса жабрланувчининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш тизими такомиллашиши ҳамда ривожланишига туртки берган ижтимоий омилга айланди.

1919 йил 10 июлда қабул қилинган «Революция трибунали ҳақида»ги декретга мувофиқ жабрланувчи жиноят ишларининг барча босқичларидан ҳеч қандай чекловсиз иштирок этиши, жиноят процессининг мустақил иштирокчиси сифатида айбловни қўллаб-қувватлаши, келтирилган далилларни текшириш жараёнида иштирок этиш, суд ҳукми юзасидан шикоят келтириш ҳуқуқи қатъий белгилаб қўйилган эди.

1922 йилги Иттифоқнинг Жиноят-процессуал кодексида жабрланувчи иштирокчи сифатида ўрин олган бўлсада, лекин унинг процессуал мақоми белгиланмаган. 1926 йилги Жиноят-процессуал кодекси қабул қилингандан кейин ҳам ўзгармаган. Бироқ 1929 йилда қабул қилинган Жиноят процессуал кодексининг 86-моддасига мувофиқ агар терговчи, прокурор жиноят иши юзасидан давлат айбловини қўллаб-қувватламаса ёки айбловдан воз кечса, жабрланувчи шу Кодекснинг 3-моддасига мувофиқ ўзи айбловни қувватлаш ҳуқуқи берилган.

Ўзбекистон ССРнинг 1959 йил 21 майда қабул қилинган ЖПКда жабрланувчи жиноят процессининг мустақил иштирокчиси сифатида белгиланиши инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга туб бурилиш сифатида намоён бўлди ва биринчи марта жабрланувчининг мақоми ва жиноят процессининг мустақил иштирокчиси, хусусий айбловчи ва фуқаровий даъвогар сифатида вужудга келди. Унда «Суд ва процесс иштирокчилари» деб номланган 2-боб
36-моддасида жабрланувчининг, 37-моддада эса фуқаровий даъвогарнинг таърифи белгиланган.

Жабрланувчининг ҳуқуқларининг кенгайиши фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини муҳофаза қилишнинг асосидир.

Ҳақиқатдан ҳам ҳар қандай қонун инсоннинг ҳуқуқ ва манфаатларини кўзлайдиган, муҳофаза қиладиган шаклда яратилиши зарур.

Тўртинчи босқич. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришганидан сўнг биринчилардан бўлиб жиноят-процессуал муносабатларни тартибга солувчи демократик ва инсонпарвар ғояларни ўзида мужассам этган янги Жиноят-процессуал кодексини қабул қилганини қайд этиш ўринлидир. Ушбу норматив-ҳуқуқий ҳужжатда жабрланувчининг ҳуқуқий мақомини белгилаш, унинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини янада кенг таъминлаш мақсадида хусусий айблов институти жорий этилди. Бу эса жиноят ишини қўзғатиш ёки қўзғатмаслик масаласини бевосита жабрланувчининг аризасидан келиб чиққан ҳолда ҳал этиш тартибини вужудга келтириши билан бирга, жиноят процессида шахс ҳуқуқий мақомининг янада мустаҳкамланишига хизмат қилади.

Мустақиллик йилларида суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари тизими ташкил этилди. Жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилик тизими ишлаб чиқилди. Жиноят процессида фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини муҳофаза қилиш бўйича янги институтлар фаолияти йўлга қўйилди. Суд жараёнида айблов ва ҳимоянинг тенглигини таъминлашнинг таъсирчан ҳуқуқий механизмлари, суд-ҳуқуқ тизимининг конституциявий ва жиноят-процессуал кафолатлари яратилди.

Хулоса қилиб айтганда, жабрланувчиларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш мамлакатимиз ҳудудида давлат ва ҳуқуқ ривожланишининг умумий қонуниятларидан келиб чиққан ҳолда ўзига хос ривожланиш йўлини босиб ўтган бўлиб, жабрланувчиларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари қонунда белгиланган бўлса-да, жиноят процессида доимий равишда такомиллашиб бормоқда.

Ўзбекистон Республикасида суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш, аввало, инсон манфаатларини олий қадрият сифатида тан олиниши асосида шахснинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишнинг мустаҳкам тизими шаклланди, десак муболаға бўлмайди.

Шунингдек, хулоса ўрнида жиноят қонунчилигида жабрланувчига етказилган зарарни тез ва тўла бартараф этиш мақсадида жабрланувчининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилувчи алоҳида қонун лойиҳаси ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқдир деб ҳисоблайман.

Жиноят ишлари бўйича

Бухоро шаҳар суди раиси                                                 У.Жўраев 

Жиноят ишлари бўйича

Бухоро шаҳар суди судьяси                                                Ж.Авезов

25Avg Янгиликлар

Тадбиркорлик субъектларига божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилиши мумкинми?

Амалдаги Ўзбекистон Республикаси Божхона Кодексининг 329-моддасига асосан божхона органининг қарорига асосан тўловчига божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилиши мумкин.

Божхона тўловларини тўлаш муддатининг қўшимча даврга узайтирилиши божхона тўловларини кечиктириб тўлашдир.

Божхона тўловларини тўлаш муддатини қўшимча даврга узайтириб, тўланиши лозим бўлган божхона тўловлари суммасини шу давр ичида қисмларга бўлиб тўлаш божхона тўловларини бўлиб-бўлиб тўлашдир.

Божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш божхона декларацияси қабул қилинган кундан эътиборан олтмиш календарь кундан ошмаслиги, лекин ўн тўрт календарь кундан кам бўлмаслиги керак, бундан ушбу модданинг бешинчи ва ўн биринчи қисмларида назарда тутилган ҳоллар мустасно.

Божхона декларацияси қабул қилинган кундан эътиборан бир юз йигирма календарь кун муддатга кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти қуйидагилар бўйича берилади:

ишлаб чиқарувчи корхоналарга маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун фойдаланиладиган, божхона ҳудудига олиб кириладиган товарлар учун божхона тўловларини тўлаш бўйича;

моддий ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш соҳасидаги микрофирмалар ҳамда кичик корхоналарга, фермер хўжаликларига, шунингдек юридик шахс ташкил этган ҳолдаги деҳқон хўжаликларига ўз эҳтиёжлари учун олиб кирилаётган товарлар учун божхона божини тўлаш бўйича.

Божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти божхона тўловларининг битта ёки бир нечта турига, шунингдек тўланиши лозим бўлган бутун суммага ёки унинг бир қисмига нисбатан берилиши мумкин.

Божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имкониятини бериш тўғрисидаги қарор ушбу Кодекснинг 330-моддасида назарда тутилган зарур ҳужжатлар тақдим этилган кундан эътиборан беш иш кунидан ортиқ бўлмаган муддатда божхона органи томонидан қабул қилинади.

Божхона органининг қарорида божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилаётган муддат, бундай имконият бериш рад этилган тақдирда эса рад этиш сабаблари кўрсатилади.

Божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти ушбу Кодекснинг 47-бобида назарда тутилган тартибда божхона тўловлари тўланишини таъминлаш шарти билан берилади.

Товарларни импорт қилиш билан уч йилдан ортиқ вақтдан буён шуғулланаётган, божхона тўловлари бўйича мажбуриятларини яхши (ёки ўз вақтида) бажариб келган, лекин молиявий аҳволига кўра тўловларни белгиланган муддатда тўлаш имкониятига эга бўлмаган ташқи иқтисодий фаолият иштирокчиларига божхона тўловларини бўлиб-бўлиб тўлаш ҳуқуқи берилади. Бунда божхона тўловларини бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти охирги уч йил давомида тўланган божхона тўловлари суммасининг эллик фоизидан ошмайдиган сумма миқдорида, олти ой муддатга божхона тўловларини таъминлаш қўлланилмаган ҳолда берилиши мумкин.

Божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти Ўзбекистон Республикаси Президентининг ёхуд Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорига биноан узоқроқ муддатларга ва божхона тўловлари тўланиши таъминланмаган ҳолда берилиши мумкин.

Когон туманлараро

иқтисодий судининг раиси                                           Ф.Муродов

19Avg Янгиликлар

Иқтисодий суд ишларини юритишда прокурорнинг иштироки

Кейинги йилларда мамлакатимизда суд ҳокимияти мустақиллигини, судлар фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш бўйича изчил ислоҳотлар амалга оширилмоқда, бу эса ўз навбатида фуқаролар ҳамда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтиришга хизмат қилмоқда.

Шу билан бирга суд ишларини юритишда тарафларнинг тортишуви принципини, давлат манфаатлари самарали ҳимоя қилинишини таъминлаш судлар томонидан фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишларни кўришда прокурорнинг иштирокига, шунингдек ишларни кўриб чиқиш натижалари бўйича қабул қилинган суд ҳужжатлари устидан шикоят қилишга тааллуқли процессуал нормалар янада аниқлаштирилди.

Шу билан бирга Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодексига прокурорнинг ерга оид ҳуқуқий муносабатлар, давлат мулки билан боғлиқ ишларда, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунчиликни бузиш, давлат бюджетидан ундирувлар, ўзбошимчалик билан қурилган иморатга бўлган мулк ҳуқуқини эътироф этиш, хусусий мулк сифатида эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш фактини аниқлаш, божхона тўловларини ундириш билан боғлиқ ишларда иштирок этишини назарда тутувчи ўзгартиришлар киритилди.

Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодексининг 49-моддасига кўра, туманлараро, туман, шаҳар иқтисодий судларига даъво аризасини (аризани) — Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар, туманлар (шаҳарлар) прокурорлари ва уларга тенглаштирилган прокурорлар ёки уларнинг ўринбосарлари, Қорақалпоғистон Республикаси судига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судларига эса — Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар прокурорлари ёки уларнинг ўринбосарлари тақдим этади.

Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ёки унинг ўринбосари Ўзбекистон Республикасининг барча иқтисодий судларига даъво аризаси (ариза) тақдим этишга ҳақли.

Прокурор ўзининг даъво аризаси (аризаси) асосида қўзғатилган ишларда, шунингдек давлатнинг қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида ерга оид ҳуқуқий муносабатлар, давлат мулки билан боғлиқ ишларда, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунчиликни бузиш, давлат бюджетидан ундирувлар, ўзбошимчалик билан қурилган иморатга бўлган мулк ҳуқуқини эътироф этиш, хусусий мулк сифатида эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш фактини аниқлаш, божхона тўловларини ундириш билан боғлиқ ишларда иштирок этиши мумкин.

Прокурор бошқа шахсларнинг аризаси билан қўзғатилган ишнинг муҳокамасида ўз ташаббуси билан иштирок этиши мумкин эмас, бундан ушбу модданинг учинчи қисмида назарда тутилган ишлар мустасно.

Ишда иштирок этувчи прокурор ишнинг мазмуни бўйича фикрини баён этади, бундан унинг бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишга доир даъво аризаси (аризаси) бўйича қўзғатилган ишлар мустасно.

Фуқаронинг, юридик шахснинг ва давлатнинг манфаатларини кўзлаб даъво аризаси (ариза) тақдим этган прокурор даъвогарнинг ҳуқуқларидан фойдаланади ва унинг мажбуриятларини ўз зиммасига олади, бундан келишув битими ёки медиатив келишув тузиш ҳуқуқи мустасно.

Прокурорнинг ўз даъво аризасидан (аризасидан) воз кечиши даъвогарни (аризачини) ишни мазмунан кўриб чиқишни талаб қилиш ҳуқуқидан маҳрум этмайди.

Прокурор томонидан даъвогарнинг ҳуқуқини ҳимоя қилиш мақсадида тақдим этилган даъводан даъвогарнинг воз кечиши даъво аризасини (аризани) кўрмасдан қолдиришга олиб келади.

Ғиждувон туманлараро

иқтисодий суди раиси                                                      М.Набиев