ЯНГИ КОНСТИТУЦИЯДА СУД ҲОКИМИЯТИ

Янги Конституциядаги муҳим жиҳатлардан бири-одил судловга эришишни таъминлаш мақсадида фуқаролар ва юридик шахслар, агар суд орқали ҳимоя қилишнинг бошқа барча воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, судда кўриб чиқилиши тугалланган муайян ишда суд томонидан ўзига нисбатан қўлланилган қонуннинг Конституцияга мувофиқлиги тўғрисидаги шикоят билан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судига мурожаат қилишга ҳақли эканлиги тўғрисида Конституциявий қоиданинг мустаҳкамланганидир.

Мазкур нормага кўра бирор фуқаро ёки юридик шахснинг фикрича, уларнинг иши фуқаролик, маъмурий, жиноий ёки иқтисодий судларда
кўрилиб, ишни судда кўришда, биринчидан, уларнинг конституциявий ҳуқуқ
ва эркинликлари бузилаётган бўлса, иккинчидан, Конституцияга мувофиқ келмаса, учинчидан, судда кўрилиши тугалланган муайян ишда қўлланилган бўлса, тўртинчидан, судда ҳимоя қилишнинг барча бошқа воситаларидан фойдаланган бўлса, қўлланилган амалдаги қонуннинг Конституцияга мувофиқлигини текшириш тўғрисида шикоят билан Конституциявий судга мурожаат қилиш имконияти яратилади. “Суд ҳокимияти” бобида акс
эттирилган ўзгартиришлар суд ҳокимияти мустақилигини самарали таъминлаш, судьялар корпусини шакиллантириш, одил судлов самарадорлигини оширишга асосланган бўлиб, бунинг туб моҳиятида
“Инсон қадри учун” ғояси асосида чинакам адолатли суд тизимини шакиллантириш ётади.

Янги таҳрирдаги Асосий Қонунимизнинг 136-моддаси 1-қисмида “Судьялар мустақилдирлар, фақат Конституция ва қонунга бўйсунадилар. Судьяларнинг одил судловни амалга оширишга доир фаолиятига ҳар
қандай тарзда аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ  жавобгарликка сабаб бўлади.

Бу шуни англатадики, судьяларнинг ва уларнинг оила аъзоларининг хавфсизлиги конституция даражасига кўтарилди. Эндиликда, давлат нафақат судья, балки унинг оила аъзоларининг хавфсизлигини таъминлашни ҳам кафолатлайди. Ўз навбатида, ушбу кафолат судьянинг ҳар қандай ҳолатда
ўз вазифасига виждонан ёндашиши ва холисона иш олиб боришини, энг
муҳими оиласидан кўнгли хотиржамлигини таъминлайди. Шу ўринда судьялар муайян ишлар бўйича ҳисобдор бўлмаслиги каби меъёрнинг акс эттирилиши унинг мустақиллигини янада кучайтиради. Давлатнинг судья ва унинг оила аъзолари хавфсизлигини таъминлашга масъул эканлигининг белгиланиши эса унинг дахлсизлиги кафолатларини мустаҳкамлаш билан бирга, фуқароларнинг одил судловга ишончини ҳам орттиради.

Эътиборни торадиган жиҳатлардан яна бири-энг юқори раҳбар судьялик лавозимларида бўлиш муддатининг қатъий белгиланганлигидир. Энди айни бир шахс Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Судьялар олий кенгаши раиси ва унинг ўринбосари этиб сурункасига икки муддатдан ортиқ сайланиши мумкин эмас, шу билан бирга, Конституциявий суд судьялари қайта сайланиш ҳуқуқисиз 10 йиллик муддатга сайланиши ҳамда Конституциявий суд раиси ва ўринбосарининг ваколат муддати 5 йил эканлиги ҳақидаги қоида Асосий қонунимизда аксини топди.

Янги Конституцияда Судьялар олий кенгашининг мақоми аниқлаштирилиб, Судьялар олий кенгаши судьялар ҳамжамиятининг мустақил органи сифатида суд ҳокимияти мустақиллигининг конституциявий тамойилига риоя этилишини таъминлаш билан бирга, судьялар корпусини шакиллантиришга ҳам масъул экани кўзда тутилган. Шу билан бирга Судьялар олий кенгашининг барча аъзоларини Сенат томонидан сайлаш тизими киритилиб, Судьялар олий кенгаши раиси ва унинг ўринбосари Президент тақдимига биноан Олий Мажлис Сенати томонидан беш йиллик муддатга сайланиши белгиланган.

Хулоса сифатида айтадиган бўлсак, суд ҳокимиятининг мустақил иш юритиши – демократик ҳуқуқий давлат ва эркин фуқаролик жамиятини
барпо этишнинг ягона йўли. Шу сабабли Асосий қонунинг янги таҳририда судьялар мустақиллиги кафолатларига алоҳида урғу берилган. Жумладан, судьялар фақатгина қонунга эмас, балки Конституцияга бўйсуниши ҳам тўғридан – тўғри белгиланган.   

Aziz Safarov,

            Fuqarolik ishlari bo‘yicha Qorako‘l tumanlararo sudi sudyasi

Bobir Umedov,

            Fuqarolik ishlari bo‘yicha Kogon tumanlararo sudi sudyasi

Коррупцияга қарши кураш бўйича амалиёт

Коррупция– давлат бошқаруви самарадорлигига, иқтисодий тараққиётга ва жамият фаровонлигига жиддий таҳдид солувчи глобал муаммо ҳисобланади. Ўзбекистонда 2017 йилдан бошлаб коррупцияга қарши курашиш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айланди. Янги тизимли ёндашувлар, институционал ислоҳотлар, очиқлик ва шаффофликни оширишга қаратилган чора-тадбирлар коррупцияни камайтиришда муҳим аҳамият касб этди. Мазкур мақолада мамлакатда коррупцияга қарши кураш соҳасида амалга оширилаётган чоралар, уларнинг аҳамияти ва самарадорлиги таҳлил қилинади.

Ўзбекистонда коррупцияга қарши курашишнинг ҳуқуқий пойдевори қуйидаги меъёрий ҳужжатлар билан белгиланган:

“Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Қонун (2017)– коррупциянинг олдини олиш, жавобгарлик ва мувофиқлаштириш механизмларини белгилаб берди.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармон ва қарорлари, хусусан коррупцияга қарши курашиш давлат сиёсати концепцияси, давлат органлари фаолиятида очиқликни ошириш чора-тадбирлари, рақамли давлатни ривожлантириш дастурлари.

Жиноят кодексига киритилган ўзгартишлар–порахўрлик ва хизмат мавқеини суистеъмол қилиш учун жазолар кучайтирилди.

2017 йилда Коррупцияга қарши курашиш агентлиги ташкил этилди. Агентликнинг вазифалари қуйидагилардан иборат коррупция хавфларини таҳлил қилиш, давлат органлари ва ташкилотларда коррупцияга қарши ислоҳотларни мувофиқлаштириш, шаффофликни таъминлаш, жамоатчилик назоратини кучайтириш, халқаро ҳамкорликни ривожлантириш.

Шу билан бирга, барча вазирлик ва идораларда коррупцияга қарши курашиш бўйича ички таркибий бўлинмалар ташкил этилди.

Коррупциянинг олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар, давлат хизмати соҳасидаги ислоҳотлар давлат хизматчилари учун одоб-ахлоқ кодекси жорий этилди, кадрларни танлаш ва лавозимга тайинлаш тизими очиқ танлов асосида амалга оширилмоқда, манфаатлар тўқнашувини олдини олиш бўйича қоидалар қатъийлаштирилди, очиқлик ва шаффофлик оширилди.

Сўнгги йилларда давлат органлари фаолияти шаффофлигини таъминлаш бўйича қатор ишлар амалга оширилди. Open data порталларининг ишга туширилиши, давлат харидларининг электрон тартибда ўтказилиши, “Очиқ бюджет” портали орқали маблағлар тақсимотини кўриб бориш имконияти, лицензия ва рухсатномаларнинг электрон тартиби шулар жумласидандир.

Булар коррупция хавфини камайтириб, жамоатчилик назоратини кучайтирмоқда. Рақамли технологиялар коррупцияга қарши самарали механизмлардан бири сифатида қаралмоқда. Ўзбекистонда электрон суд, электрон солиқ, электрон божхона, электрон клиника каби хизматлар жорий этилди, давлат хизматларининг 95 фоиздан ортиғи электрон шаклда тақдим этилмоқда, тўловлар шаффофлигини ошириш учун QR-код ва онлайн назорат тизимлари ишлаб чиқилди.

Жиноятчиликка қарши кураш ва жазони кучайтириш борасида жавобгарлик чораларининг қатъийлаштирилиб, сўнгги ислоҳотлар доирасида порахўрлик билан боғлиқ жиноятлар учун жазо чоралари кучайтирилди. Катта миқдорда пора олганлик учун узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш, мол-мулкни мусодара қилиш, лавозимни эгаллаш ҳуқуқидан маҳрум қилиш чоралари қатъийлаштирилди.

Жамоатчилик учун муҳим ишларнинг очиқ суд мажлисларида кўрилиши, жиноятларнинг очиқ муҳокама қилиниши, суд қарорларининг электрон шаклда эълон қилиниши, жамоатчиликнинг фаол иштирок этиши шаффофликни таъминлаб, коррупцияга нисбатан муросасизлик муҳитини шакллантиради.

Жамоатчилик назорати ва фуқаролик жамияти ролининг ортиши Ўзбекистонда сўнгги йилларда фуқаролик жамияти институтлари фаолият майдони кенгайди. Жамоатчилик назоратининг ривожланиши коррупцияга қарши курашда муҳим аҳамият касб этади. Оммавий ахборот воситалари ва блогерлар фаоллиги журналистик текширувлар сони кўпайди. Блогерлар давлат харидлари ва бюджет сарфлари бўйича жамоатчилик фикрини шакллантирмоқда, оммавий ахборот воситалари коррупция ҳолатларини ёритишда фаол иштирок этмоқда.

Вазирлик ва идораларда жамоатчилик кенгашлари ташкил этилди. Улар:

коррупция хавфларини баҳолаш, давлат органлари фаолиятини мониторинг қилиш, ҳуқуқбузарликлар ҳақида аҳоли мурожаатларини ўрганиш билан шуғулланади.

Халқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик соҳасида Ўзбекистон БМТ, ЕХҲТ, OECD каби халқаро ташкилотлар билан ҳуқуқий ислоҳотлар, давлат бошқарувини яхшилаш, шаффофлик стандартларини жорий этиш масалаларида ҳамкорлик қилмоқда.

Transparency International ташкилоти ҳар йили эълон қиладиган коррупцияни қабул қилиш индексида Ўзбекистоннинг кўрсаткичлари сўнгги йилларда яхшиланиб бормоқда. Бу чакана ўзгариш эмас, балки тизимли ислоҳотлар самарасидир.

Ўзбекистонда коррупцияга қарши кураш сўнгги йилларда давлат сиёсатининг стратегик йўналиши сифатида шаклланиб, қуйидаги йўналишларда самарали натижаларга эришилди. Қонунчилик ва институционал тизим яратилди, очиқлик ва шаффофлик оширилди, рақамлаштириш орқали хавфлар камайтирилди, жамоатчилик назорати кучайди, халқаро ҳамкорлик кенгайди.

Шу билан бирга, коррупцияга қарши кураш узлуксиз жараён бўлиб, институционал барқарорлик, жамоатчилик иштироки ва манфаатлар тўқнашувини олдини олиш бўйича кўшимча ислоҳотлар талаб этилади.

Ғиждувон туманлараро

          иқтисодий суди раиси                                      М.Набиев

         Ғиждувон туманлараро

          иқтисодий суди судьяси                                   О.Жамилов        

Иқтисодий судлар томoнидан медиация тартиб–таомилини қўллаш: Ўзбекистон ва хориж тажрибаси

Бугунги кунда иқтисодиёт соҳасидаги муносабатларнинг мураккаблашуви натижасида низолар сони ва турлари ортаяпти. Анъанавий суд иш юритуви орқали бу муаммоларни ҳал қилиш самарадорлиги ҳамиша ҳам юқори бўлмайди: жараён вақт ва харажат талаб қилади, ишбилармонлик муносабатларига путур етказади. Шу боис, замонавий ҳуқуқий тизимда альтернатив низо ҳал қилиш усуллари, хусусан, медиация институти алоҳида аҳамият касб этмоқда. Ўзбекистонда ҳам иқтисодий судлар медиацияни қўллашни фаол тарғиб қилмоқда. Мазкур мақолада иқтисодий судлар томонидан медиацияни қўллаш амалиёти таҳлил қилиниб, хорижий давлатлар тажрибаси билан қиёсий ўрганилади.

Мустақилликдан кейинги иқтисодий ислоҳотлар натижасида тадбиркорлар сони ошди, иқтисодий муносабатлар кенгайди. Судларга мурожаатлар ортиши судлар юкини камайтириш ва низоларни тезкор ҳал қилишнинг муқобил механизмларини излаш заруратини келтириб чиқарди. Бу даврда амалга оширилган ишлар: альтернатив низо ҳал қилиш (ADR) механизмларини жорий этиш бўйича концептуал ғоялар муҳокама қилинди, халқаро ташкилотлар (ЕОБР, USAID, UNDP) билан медиацияни жорий этиш масалалари ўрганилди, иқтисодий судларда низоларни ярашув билан тугатиш амалиёти фаол тарғиб қилинди, бу кейинчалик медиация учун замин яратди.

Ўзбекистонда медиация институти 2018 йил 3 июлда қабул қилинган “Медиация тўғрисида”ги Қонун билан ҳуқуқий асосга эга бўлди. Иқтисодий суд ишларида медиациядан фойдаланиш имконияти Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодексига киритилган тегишли моддалар билан мустаҳкамланган.

Қонунга кўра медиация ихтиёрийлик асосида амалга оширилади, тарафлар судгача ёки суд жараёнида медиацияга мурожаат қилиши мумкин, келишув суд томонидан тасдиқланса, ижрочи ҳужжат кучига эга бўлади.

Қонун медиациянинг қуйидаги тамойилларини белгилади: ихтиёрийлик, муносабатларнинг тенглиги, медиаторнинг бетарафлиги, махфийлик, тарафларнинг ўзаро манфаатли келишувга эришиши.

Иқтисодий судлар учун аҳамияти: иқтисодий низоларда судгача ва суд медиациясини қўллаш ҳуқуқий асос пайдо бўлди, иқтисодий процессуал кодексга медиация тартиб-таомили бўйича нормалар киритилди, судлар медиаторга йўналтириш ваколатига эга бўлди. Қонун кучга кирганидан сўнг иқтисодий судларда медиация амалиёти босқичма-босқич жорий этилди.

Амалга оширилган ишлар: барча иқтисодий судларда медиация ҳақида ахборот стендлари ўрнатилди, судьялар учун махсус ўқув курслари ташкил этилди, тадбиркорларга медиациянинг афзалликлари бўйича тушунтириш ишлари бошланди, адлия органлари қошида медиаторлар реестри шакллантирилди. Натижада иқтисодий судларда медиация қўлланган ишлар сони йилдан-йилга ошди, судьялар ишни кўриш жараёнида тарафларга медиацияни таклиф этишни йўлга қўйди, айрим вилоятларда медиация орқали ҳал қилинган низолар улуши 8–10 фоизга етди.

“Медиацияни янада ривожлантириш концепцияси” қабул қилиниши. Унда иқтисодий судларда медиацияни кенг жорий этиш устувор вазифа сифатида белгиланди. Судлар учун махсус медиация хоналари ташкил этилди. Бу медиатор ва тарафлар учун қулай муҳит яратишга хизмат қилди. Медиаторлар тайёрлаш тизими такомиллаштирилди. Ўқув марказлари сони кўпайди, иқтисодий низолар бўйича ихтисослашган медиаторлар тайёрлана бошлади. Суд статистикасини юритишда медиация ишлари алоҳида категория сифатида ажратилди. Натижада иқтисодий судларда медиация орқали ҳал бўладиган ишлар улуши 2–3 баравар ошди. Сўнгги йилларда медиацияни иқтисодий судлар амалиётига тўлиқ интеграция қилиш, рақамлаштириш ва халқаро стандартларга мувофиқлаштириш тенденцияси кучайди. Асосий йўналишлар электрон медиация платформаларини жорий этиш (онлайн медиация), иқтисодий судьяларнинг медиация бўйича малакасини оширишнинг доимий тизими, халқаро тижорат низоларида медиацияни қўллашни кенгайтириш, медиация муассасалари ва бизнес-омбудсман ҳамкорлигини кучайтириш, трансчегаравий низоларни медиация орқали ҳал этиш механизмларини ишлаб чиқиш.

Сўнгги йилларда иқтисодий судларда медиация қўлланилиш динамикаси ўсмоқда. Бу қуйидаги омиллар билан боғлиқ: Ишларни тезкор ҳал этиш. Медиация 1–5 кунда ҳам якунланиши мумкин, бу эса ишбилармон субъектлар учун жуда муҳим. Харажатларни камайтириш. Суд йиғимлари ва адвокат хизматлари билан боғлиқ харажатлар сезиларли камаяди. Ишбилармонлик муносабатларини сақлаб қолиш. Тарафларнинг ўзаро манфаатли келишувга келиш имконияти бизнес муносабатларининг узилишини олдини олади. Судлар юкини камайтириш. Медиация орқали ҳал бўлган низолар суд статистикасини енгиллаштирмоқда.

Шу билан бирга, медиацияни иқтисодий судларда тўлиқ амалга оширишда қатор муаммолар мавжуд: тадбиркорлар ва адвокатлар орасида медиациянинг ҳуқуқий аҳамияти бўйича маълумот етарли эмас, айрим вазиятларда тарафлар суд қарорига ишонч юқори деб ҳисоблаб, медиациядан воз кечади, профессионал медиаторлар етарли эмаслиги айрим ҳудудларда сезилади.

АҚШда иқтисодий низоларда медиация кенг қўлланилади. Деярли барча федерал судларда мажбурий “mediation program” амал қилади. Судьялар ишни суд муҳокамасига ўтказишдан аввал тарафларни медиацияга юбориш ҳуқуқига эга. Амалиёт шундан далолат бермоқдаки: ишларнинг 60–70 фоизи медиацияда ҳал этилади, медиация натижасида компаниялар ўртасидаги муносабатлар сақланиб қолади, медиаторлар кўпинча собиқ судьялар ёки малакали ҳуқуқшунослардир.

Европада медиация суд тизимининг муҳим қисми сифатида шаклланган:

Германияда “Суд медиацияси” институти мавжуд бўлиб, иқтисодий низоларнинг катта қисми суд медиаторлари орқали ҳал қилинади.

Францияда медиация иқтисодий низоларни ҳал қилишда мажбурий давр сифатида қўлланилади: тарафлар аввал медиацияга мурожаат қилиши, кейин судга юборилиши мумкин.

Нидерландияда 2000-йиллардан буён “суд-халол медиатор” тизими жорий этилган ва судьялар низони медиацияга йўналтиришда фаол.

Сингапур дунёда бизнес низолари бўйича энг ривожланган медиация марказларидан бири бўлган SIMC (Singapore International Mediation Centre)ни ташкил этган. Кенг қўлланиладиган “arb-med-arb” (арбитраж–медиация–арбитраж) модели халқаро тижорат низолари учун самарали бўлмоқда.

Хитойда эса иқтисодий судлар ёнида “халқ медиаторлари” институтлари мавжуд бўлиб, судьялар медиация жараёнида бевосита иштирок қилади. Низоларнинг 40–50 фоизи судгача медиация орқали бартараф этилади.

Хориж тажрибаси шундан далолат берадики, медиацияни самарали қўллаш учун қуйидаги шартлар муҳим:

Профессионал медиаторлар тайёрлаш – АҚШ, Европа ва Сингапур тажрибаси таъкидлаганидек, медиаторнинг малакаси жараён натижасига бевосита таъсир қилади.

Судьяларнинг медиацияни тарғиб қилишдаги ролини кучайтириш – хорижда судьялар тарафларни медиацияга фаол йўналтирди.

Қонунчиликни такомиллаштириш – айрим давлатлар медиацияни иқтисодий низоларда мажбурий босқич сифатида жорий этган.

Тадбиркорлик субьектлари ўртасида хабардорликни ошириш – медиациянинг иқтисодий афзалликлари ҳақида тушунча бериш низоларни тинч йўл билан ҳал қилиш маданиятини оширади.

Ўзбекистонда иқтисодий судлар томонидан медиация тартиб-таомилини қўллаш босқичма-босқич ривожланиб бормоқда. Норматив база яратилгани, судлар муносабати ва амалиётнинг кенгайиши медиация институтининг истиқболли эканлигини кўрсатади. Хориж тажрибаси билан қиёсланганда, халқаро талабларга мос институционал ислоҳотларни давом эттириш, медиаторлар малакасини ошириш ва тадбиркорлар орасида ҳуқуқий маданиятни юксалтириш медиациянинг янада самарали тизимга айланишига хизмат қилади.

         Ғиждувон туманлараро

          иқтисодий суди раиси                                      М.Набиев

         Ғиждувон туманлараро

          иқтисодий суди судьяси                                   О.Жамилов        

Global jamoatchilik tashabbusi: Plastiksiz hudud (Plastic Freezones) yaratish

So‘nggi yillarda global miqyosda yuzaga kelayotgan ekologik tahdidlar orasida plastik chiqindilar muammosi jahonda eng keskin masalalardan biriga aylandi. Aslida, zamonaviy texnologiyalar rivoji bilan plastik mahsulotlar inson hayotini yengillatdi, iqtisodiy jarayonlarni tezlashtirdi. Ammo bu qulaylik ortida ekologik xavf omili yashirin bo‘lib, bugungi kunda ushbu xavf jiddiy global muammoga aylandi. Okeanlarga, daryolarga va quruqlik hududlariga har yili tushadigan millionlab tonna plastik chiqindilar hayvonot dunyosining genetik zanjirlarini izdan chiqaribgina qolmay, inson sog‘lig‘iga ham bevosita zarar yetkazmoqda. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, mikroplastiklar nafaqat suv organizmlarida, balki inson qonida, nafas yo‘llarida, hattoki homilador ayollar organizmida ham uchramoqda. Bu esa ekologiya endi faqat tabiat muammosi emas, balki insonning mavjudligiga tahdid soluvchi antropogen xavf ekanligini ko‘rsatadi. Plastik chiqindilarning ko‘payib borishi — bu texnologiya taraqqiyoti emas, balki insoniyatning tabiatga bo‘lgan mas’uliyatini yo‘qotayotganidan dalolatdir. Biz texnologik rivojlanishni ekologik ong bilan uyg‘unlashtira olmasak, jamiyat taraqqiyoti o‘zining ma’naviy va axloqiy mezonlarini yo‘qotadi. Zero, Bir necha avloddan keyin odamlar toza havo, sof suv, tabiiy oziq-ovqat haqida faqat tarixiy manbalardan bilib qolishi ehtimoli bor. Ana shunday jiddiy vaziyatda “Plastic Free” [i]tashabbusining paydo bo‘lishi — jamiyatning ekologik ongining uyg‘onayotganidan dalolatdir. Bu tashabbus aslida birgina plastik mahsulotlardan voz kechish emas, balki insoniyatning tabiatga qaytish jarayoni, ekologik mas’uliyatning tiklanishi, atrof-muhit bilan uyg‘un yashash madaniyatining shakllanishidir.

Ushbu maqola insonning ekologik barqarorlik va atrof-muhitni muhofaza qilishdagi o‘rni, plastiksiz hududlar yaratish tashabbusi va jamiyat taraqqiyotidagi ekologik mas’uliyat mazmunini chuqur tahlil qilishga qaratilgan. Shuningdek maqolada plastik chiqindilar miqdori, ularning ekologik ta’siri[ii] va “Plastic Free” hududlari bo‘yicha jahon tajribasi o‘rganildi. Shu bilan birga, jamoatchilik tashabbusining samaradorligini oshirish va uni innovatsion texnologiyalar bilan qo‘llash yo‘llari ham tahlil qilindi.

Plastik chiqindilar dunyo bo‘ylab jiddiy muammo tug‘dirmoqda. Zamonaviy insoniyatning katta fojialaridan biri – sayyoraning plastik bilan ifloslanishi. So‘nggi yetmish yil ichida deyarli 6,3 milliard tonna plastik buyumlari ishlab chiqarildi. Biroq juda oz qismigina qayta ishlangan: to‘qqiz foizdan ortiq emas. Biroz ko‘proq qismi, 12 foizga yaqini yoqib yuborilgan. Axir u ertami-kechmi organizmimizga tushadi, kichik qismlari hayvon va qushlarning ozuqasiga aylanadi. Olimlar deyarli barcha dengiz qushlarining tanasida plastik mavjudligini aniqlashgan. Dengiz mavjudotlari ham bundan mustasno emas[iii]. Har yili okeanlar va daryolarga millionlab tonna plastik tushadi, bu esa dengiz hayoti uchun katta xavf yaratadi. Shu sababli ko‘plab dengiz hayvonlari, shu jumladan baliqlar, dengiz qushlari va sutemizuvchilar plastikka chalınib o‘ladi. Plastik asta-sekin kichik mikrozarralarga aylanadi va u oziq-ovqat zanjiri orqali odam tanasiga ham kirib boradi, natijada sog‘liq uchun zararli ta’sirlar yuzaga keladi. Afsuski, an’anaviy chiqindilarni qayta ishlash tizimi yetarli darajada samarali emas va plastik chiqindilar soni kundan-kunga oshib bormoqda. Shu sababli yangi, innovatsion usullar va plastiksiz hududlar yaratish tashabbuslari muhim ahamiyat kasb etadi.  “Plastic Free” hududlar yaratish tashabbusi — ekologik barqarorlikni ta’minlash va plastik ifloslanishni kamaytirish bo‘yicha kompleks yondashuvdir. Ushbu konsepsiya bir nechta asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:

1. Hudud tanlash va monitoring: Shahar, qishloq, maktablar, ofislar, savdo markazlari va jamoat parklari kabi hududlarda plastik ishlatilmasligi maqsad qilinadi. Har bir hududda plastik ishlatilish holati muntazam ravishda monitoring qilinadi, muammoli nuqtalar aniqlanadi va tegishli choralar ko‘riladi. Shu yo‘l bilan, plastiksiz hududlar samaradorligi va ularning kengaytirish imkoniyati baholanadi.

2. Alternativ materiallar joriy etish: Plastmassani qayta ishlash-bu plastik chiqindilarni boshqa mahsulotlarga qayta ishlash, chiqindixonalarida qaramligini kamaytirish resurslarni tejash va plastik ifloslanishi va issiqxona gazlari chiqindilaridan atrof-muhitni himoya mumkin.[iv]Qayta ishlash stavkalari alyuminiy, shisha va qog’oz kabi boshqa tiklanadigan materiallardan orqada qolmoqda. Plastik idishlar, paketlar va qadoqlash o‘rniga ekologik va qayta ishlatiladigan materiallar qo‘llaniladi. Masalan, biologik parchalanadigan idishlar, metall yoki shisha suyuqlik idishlari, mato sumkalar va qayta ishlatiladigan qadoqlash vositalari joriy qilinadi. Bu chora hududlarda plastik ishlatilishini sezilarli darajada kamaytiradi.

3. Jamoatchilik ishtiroki: Tashabbus faqat hukumat qarorlari bilan cheklanmaydi. Fuqarolar, maktablar, korxonalar va nodavlat tashkilotlar ham faol jalb qilinadi. Jamoatchilik ishtiroki orqali plastiksiz hududlarni qo‘llab-quvvatlash, ekologik ongni oshirish va odatlarni o‘zgartirish asosiy va eng muhim maqsad qilinadi[v].

4. Monitoring tizimi: Hududlarda plastik ishlatilish holati real holat rejimida kuzatiladi. Buning uchun sun’iy intellekt, sensorlar va mobil ilovalar qo‘llaniladi. Shuningdek, foydalanuvchilarni plastik ishlatmaslik bo‘yicha rag‘batlantirish tizimi ham ishlab chiqiladi — masalan, ekologik ball berish, onlayn reyting va sertifikatlash. Chunki rag’batlantirish orqali natijaga kutlgandan ham tezroq erishsa bo’ladi.

5. Ta’lim va targ‘ibot: Hudud aholisiga va tashrif buyuruvchilarga plastiksiz yashashning ijtimoiy va ekologik ahamiyati tushuntiriladi. Maktablarda, ofislar va jamoat markazlarida ekologik ta’lim tadbirlari, seminarlar va targ‘ibot[vi] kampaniyalari tashkil qilinadi. Shu orqali jamiyatda plastiksiz hayot tarzini shakllantirish asosiy g’oya sifatida ilgari suriladi.

6. Innovatsion takliflar: Mobil ilovalar orqali monitoring: Hududdagi plastik ishlatilishini onlayn kuzatish va foydalanuvchilarga ekologik ball berish orqali rag‘batlantirish. Biznes va jamoatchilikni rag‘batlantirish: Plastiksiz hududlarda sertifikatlash tizimi, ekologik imtiyozlar va e’tirof etish tizimlari joriy etish.  Shu yo‘l bilan “Plastic Free” konsepsiyasi nafaqat plastik ifloslanishni kamaytiradi, balki ekologik barqarorlikni ta’minlaydi, jamoatchilikni mas’uliyatli qilish va inson hayoti uchun sog‘lom muhit yaratishda muhim rol o‘ynaydi.

“Plastic Free” tashabbusi global miqyosda plastik ifloslanish muammosini kamaytirishning samarali va zamonaviy usuli sifatida namoyon bo‘ladi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, hududlarda plastik ishlatilmasligini rag‘batlantirish orqali ekologik barqarorlikni ta’minlash, tabiiy resurslarni tejash va kelajak avlodlar uchun toza muhit yaratish mumkin. Innovatsion yechimlar, jumladan qayta ishlatiladigan va biologik parchalanadigan materiallar, avtomatlashtirilgan monitoring tizimlari va mobil ilovalar yordamida hududlardagi plastik ishlatilish holati real vaqt rejimida nazorat qilinadi va foydalanuvchilar ekologik ball bilan rag‘batlantiriladi. Jamoatchilik ishtiroki va ekologik ta’limning rolini e’tiborga olgan holda, fuqarolar, korxonalar, maktablar va nodavlat tashkilotlar tashabbusga jalb qilinadi, shuningdek, plastiksiz hayot tarzining ijtimoiy va sog‘lom ahamiyati keng jamoatchilikka yetkaziladi. Shu orqali nafaqat odamlarning kundalik odatlari o‘zgaradi, balki jamiyat darajasida ekologik mas’uliyat hissi shakllanadi. Shuningdek, “Plastic Free” tashabbusi milliy darajada samarali bo‘libgina qolmay, xalqaro miqyosda ham kengaytirilishi mumkin. Mamlakatlararo tajriba almashinuvi va global hamkorlik orqali plastik chiqindilar muammosiga qarshi kurashish imkoniyati mavjud. Shu tariqa, ushbu tashabbus inson salomatligini himoya qilish, dengiz va quruqlik ekotizimlarini saqlash, barqaror rivojlanishni ta’minlash hamda ekologik ongni rivojlantirish yo‘lida muhim vosita sifatida qaraladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori Jamoatchilik ekologik nazoratini amalga oshirishga doir namunaviy nizomlarni tasdiqlash toʻgʻrisida( 08.10.2015 yildagi 287-son)

2. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish toʻgʻrisida (09.01.2019 yildagi PF-5618-son)

3.United Nations Environment Programme (UNEP), Single‑Use Plastics: A Roadmap for Sustainability — plastik chiqindilar va bir martalik plastmassalar muammosini hal etish bo‘yicha global strategiyalar va tavsiyalar.

4. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Global Plastics Outlook — plastik ishlab chiqarish, chiqindilar hajmi, qayta ishlash darajasi va global tendensiyalar bo‘yicha ma’lumotlar.

5. INTERNATIONAL JOURNAL OF INTEGRATED SCIENCES, maqola Plastik mahsulotlari va chiqindilar xavfi: global ekologik inqiroz — plastik chiqindilar ekologiyasiga, ifloslanish va inson sog‘lig‘iga ta’siri haqida ilmiy tahlil.

6. Modern Science and Research, maqola Plastik ifloslanishi va uning ekologiyaga ta’siri — plastik ifloslanish va mikroplastiklar ekologik hamda sog‘liq xavfi jihatidan tahlil qilingan.

[i] UNEP – UN Environment Programme+2wedocs.unep.org+2

[ii] OECD+1

[iii] https://kun.uz/news/2019/05/23/plastik-sayyoramizni-asta-sekin-oldirishi-haqidagi-fotogalereya

[iv] Rudolf, Natali S.; Kiesel, Rafael; Aumanate, Chuanchom (2021). Plastmassalarni qayta ishlashni tushunish: plastik chiqindilarni qayta ishlashning iqtisodiy, ekologik va texnik jihatlari (2-nashr.). Munich: Hanser. doi:10.1016/C2020-0-01631-2 (harakatsiz 1 iyul 2025). ISBN 978-1-56990-846-4.

[v] https://lex.uz/ru/docs/-2784434

[vi] https://lex.uz/ru/docs/-4149765

Jinoyat ishlari bo’yicha

Qorovulbozor tumani sudining

tergov sudyasi                                                             B.Qurbonov

Иқтисодий судлар томoнидан медиация тартиб–таомилини қўллаш: Ўзбекистон ва хориж тажрибаси

Бугунги кунда иқтисодиёт соҳасидаги муносабатларнинг мураккаблашуви натижасида низолар сони ва турлари ортаяпти. Анъанавий суд иш юритуви орқали бу муаммоларни ҳал қилиш самарадорлиги ҳамиша ҳам юқори бўлмайди: жараён вақт ва харажат талаб қилади, ишбилармонлик муносабатларига путур етказади. Шу боис, замонавий ҳуқуқий тизимда альтернатив низо ҳал қилиш усуллари, хусусан, медиация институти алоҳида аҳамият касб этмоқда. Ўзбекистонда ҳам иқтисодий судлар медиацияни қўллашни фаол тарғиб қилмоқда. Мазкур мақолада иқтисодий судлар томонидан медиацияни қўллаш амалиёти таҳлил қилиниб, хорижий давлатлар тажрибаси билан қиёсий ўрганилади.

Мустақилликдан кейинги иқтисодий ислоҳотлар натижасида тадбиркорлар сони ошди, иқтисодий муносабатлар кенгайди. Судларга мурожаатлар ортиши судлар юкини камайтириш ва низоларни тезкор ҳал қилишнинг муқобил механизмларини излаш заруратини келтириб чиқарди. Бу даврда амалга оширилган ишлар: альтернатив низо ҳал қилиш (ADR) механизмларини жорий этиш бўйича концептуал ғоялар муҳокама қилинди, халқаро ташкилотлар (ЕОБР, USAID, UNDP) билан медиацияни жорий этиш масалалари ўрганилди, иқтисодий судларда низоларни ярашув билан тугатиш амалиёти фаол тарғиб қилинди, бу кейинчалик медиация учун замин яратди.

Ўзбекистонда медиация институти 2018 йил 3 июлда қабул қилинган “Медиация тўғрисида”ги Қонун билан ҳуқуқий асосга эга бўлди. Иқтисодий суд ишларида медиациядан фойдаланиш имконияти Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодексига киритилган тегишли моддалар билан мустаҳкамланган.

Қонунга кўра медиация ихтиёрийлик асосида амалга оширилади, тарафлар судгача ёки суд жараёнида медиацияга мурожаат қилиши мумкин, келишув суд томонидан тасдиқланса, ижрочи ҳужжат кучига эга бўлади.

Қонун медиациянинг қуйидаги тамойилларини белгилади: ихтиёрийлик, муносабатларнинг тенглиги, медиаторнинг бетарафлиги, махфийлик, тарафларнинг ўзаро манфаатли келишувга эришиши.

Иқтисодий судлар учун аҳамияти: иқтисодий низоларда судгача ва суд медиациясини қўллаш ҳуқуқий асос пайдо бўлди, иқтисодий процессуал кодексга медиация тартиб-таомили бўйича нормалар киритилди, судлар медиаторга йўналтириш ваколатига эга бўлди. Қонун кучга кирганидан сўнг иқтисодий судларда медиация амалиёти босқичма-босқич жорий этилди.

Амалга оширилган ишлар: барча иқтисодий судларда медиация ҳақида ахборот стендлари ўрнатилди, судьялар учун махсус ўқув курслари ташкил этилди, тадбиркорларга медиациянинг афзалликлари бўйича тушунтириш ишлари бошланди, адлия органлари қошида медиаторлар реестри шакллантирилди. Натижада иқтисодий судларда медиация қўлланган ишлар сони йилдан-йилга ошди, судьялар ишни кўриш жараёнида тарафларга медиацияни таклиф этишни йўлга қўйди, айрим вилоятларда медиация орқали ҳал қилинган низолар улуши 8–10 фоизга етди.

“Медиацияни янада ривожлантириш концепцияси” қабул қилиниши. Унда иқтисодий судларда медиацияни кенг жорий этиш устувор вазифа сифатида белгиланди. Судлар учун махсус медиация хоналари ташкил этилди. Бу медиатор ва тарафлар учун қулай муҳит яратишга хизмат қилди. Медиаторлар тайёрлаш тизими такомиллаштирилди. Ўқув марказлари сони кўпайди, иқтисодий низолар бўйича ихтисослашган медиаторлар тайёрлана бошлади. Суд статистикасини юритишда медиация ишлари алоҳида категория сифатида ажратилди. Натижада иқтисодий судларда медиация орқали ҳал бўладиган ишлар улуши 2–3 баравар ошди. Сўнгги йилларда медиацияни иқтисодий судлар амалиётига тўлиқ интеграция қилиш, рақамлаштириш ва халқаро стандартларга мувофиқлаштириш тенденцияси кучайди. Асосий йўналишлар электрон медиация платформаларини жорий этиш (онлайн медиация), иқтисодий судьяларнинг медиация бўйича малакасини оширишнинг доимий тизими, халқаро тижорат низоларида медиацияни қўллашни кенгайтириш, медиация муассасалари ва бизнес-омбудсман ҳамкорлигини кучайтириш, трансчегаравий низоларни медиация орқали ҳал этиш механизмларини ишлаб чиқиш.

Сўнгги йилларда иқтисодий судларда медиация қўлланилиш динамикаси ўсмоқда. Бу қуйидаги омиллар билан боғлиқ: Ишларни тезкор ҳал этиш. Медиация 1–5 кунда ҳам якунланиши мумкин, бу эса ишбилармон субъектлар учун жуда муҳим. Харажатларни камайтириш. Суд йиғимлари ва адвокат хизматлари билан боғлиқ харажатлар сезиларли камаяди. Ишбилармонлик муносабатларини сақлаб қолиш. Тарафларнинг ўзаро манфаатли келишувга келиш имконияти бизнес муносабатларининг узилишини олдини олади. Судлар юкини камайтириш. Медиация орқали ҳал бўлган низолар суд статистикасини енгиллаштирмоқда.

Шу билан бирга, медиацияни иқтисодий судларда тўлиқ амалга оширишда қатор муаммолар мавжуд: тадбиркорлар ва адвокатлар орасида медиациянинг ҳуқуқий аҳамияти бўйича маълумот етарли эмас, айрим вазиятларда тарафлар суд қарорига ишонч юқори деб ҳисоблаб, медиациядан воз кечади, профессионал медиаторлар етарли эмаслиги айрим ҳудудларда сезилади.

АҚШда иқтисодий низоларда медиация кенг қўлланилади. Деярли барча федерал судларда мажбурий “mediation program” амал қилади. Судьялар ишни суд муҳокамасига ўтказишдан аввал тарафларни медиацияга юбориш ҳуқуқига эга. Амалиёт шундан далолат бермоқдаки: ишларнинг 60–70 фоизи медиацияда ҳал этилади, медиация натижасида компаниялар ўртасидаги муносабатлар сақланиб қолади, медиаторлар кўпинча собиқ судьялар ёки малакали ҳуқуқшунослардир.

Европада медиация суд тизимининг муҳим қисми сифатида шаклланган:

Германияда “Суд медиацияси” институти мавжуд бўлиб, иқтисодий низоларнинг катта қисми суд медиаторлари орқали ҳал қилинади.

Францияда медиация иқтисодий низоларни ҳал қилишда мажбурий давр сифатида қўлланилади: тарафлар аввал медиацияга мурожаат қилиши, кейин судга юборилиши мумкин.

Нидерландияда 2000-йиллардан буён “суд-халол медиатор” тизими жорий этилган ва судьялар низони медиацияга йўналтиришда фаол.

Сингапур дунёда бизнес низолари бўйича энг ривожланган медиация марказларидан бири бўлган SIMC (Singapore International Mediation Centre)ни ташкил этган. Кенг қўлланиладиган “arb-med-arb” (арбитраж–медиация–арбитраж) модели халқаро тижорат низолари учун самарали бўлмоқда.

Хитойда эса иқтисодий судлар ёнида “халқ медиаторлари” институтлари мавжуд бўлиб, судьялар медиация жараёнида бевосита иштирок қилади. Низоларнинг 40–50 фоизи судгача медиация орқали бартараф этилади.

Хориж тажрибаси шундан далолат берадики, медиацияни самарали қўллаш учун қуйидаги шартлар муҳим:

Профессионал медиаторлар тайёрлаш – АҚШ, Европа ва Сингапур тажрибаси таъкидлаганидек, медиаторнинг малакаси жараён натижасига бевосита таъсир қилади.

Судьяларнинг медиацияни тарғиб қилишдаги ролини кучайтириш – хорижда судьялар тарафларни медиацияга фаол йўналтирди.

Қонунчиликни такомиллаштириш – айрим давлатлар медиацияни иқтисодий низоларда мажбурий босқич сифатида жорий этган.

Тадбиркорлик субьектлари ўртасида хабардорликни ошириш – медиациянинг иқтисодий афзалликлари ҳақида тушунча бериш низоларни тинч йўл билан ҳал қилиш маданиятини оширади.

Ўзбекистонда иқтисодий судлар томонидан медиация тартиб-таомилини қўллаш босқичма-босқич ривожланиб бормоқда. Норматив база яратилгани, судлар муносабати ва амалиётнинг кенгайиши медиация институтининг истиқболли эканлигини кўрсатади. Хориж тажрибаси билан қиёсланганда, халқаро талабларга мос институционал ислоҳотларни давом эттириш, медиаторлар малакасини ошириш ва тадбиркорлар орасида ҳуқуқий маданиятни юксалтириш медиациянинг янада самарали тизимга айланишига хизмат қилади.

         Ғиждувон туманлараро

          иқтисодий суди раиси                                      М.Набиев

         Ғиждувон туманлараро

          иқтисодий суди судьяси                                   О.Жамилов        

Экология ва атроф муҳит муҳофазаси: Конституцияда долзарб муаммо ҳақида қандай ечимлар келтирилган

Сиз ўқийдиган мақола ҳозирги кунда энг долзарб мавзуга айланаётган Экология ва атроф муҳит муҳофазаси ва унинг Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги Конституциясида ушбу долзарб муаммо ҳақида қандай ечимлар келтирилганлиги кўриб чиқилади.

Шунингдек, экологик ҳуқуқлар, давлат ва жамиятнинг ушбу соҳадаги мажбуриятлари ҳамда фуқароларнинг экологик хабардорлиги ва масъулияти юзасидан киритилган янгиликлар таҳлил қилинади. Мақолада ушбу ўзгаришларнинг аҳамияти ва уларни амалиётга татбиқ этиш истиқболлари ҳақида фикр юритилади.

Ҳозирги вақтда Экология вазирлиги экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва уларни тиклаш соҳасида давлат бошқарувини амалга оширувчи ваколатли орган ҳисобланади.

Экологик масалаларга устувор эътибор қаратилаётганининг ёрқин далили Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузурида Иқлим кенгашининг ташкил этилишидир. Кенгашнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:

– Иқлим ўзгариши оқибатларини юмшатиш ва унга мослашиш бўйича миллий стратегияни ишлаб чиқиш ҳамда ушбу йўналишда ягона давлат сиёсатини шакллантириш.

– Вазирлик ва идоралар фаолиятини мувофиқлаштириш ҳамда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши тўғрисидаги доиравий конвенцияси ва Париж битимидан келиб чиқадиган Ўзбекистон мажбуриятларининг бажарилишини назорат қилиш.

– Иқлим ўзгариши оқибатларини юмшатиш ва унга мослашиш бўйича ташқи сиёсатнинг устувор йўналишларини белгилаш.

– Экологияга оид норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар базасини такомиллаштириш.

Маълумки, конституциявий нормаларнинг экологик сиёсатни амалга оширишдаги ўрни ва аҳамияти беқиёс. Айнан асосий қонунда давлат органлари ва жамоат бирлашмаларининг экологик фаолиятини шакллантириш бўйича асосий принциплари мустаҳкамланади, фуқароларнинг экологик бурчлари белгиланади, жамиятнинг экологик барқарор ривожланишининг устувор йўналишлари ўрнатилади ва ҳ.к.

Конституциявий нормалар тизими жамият ва табиатнинг ўзаро алоқаси чоғида юзага келадиган ва тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар тавсифидан келиб чиқиб, шартли равишда икки қисмга – умумий ва махсус экологик нормаларга бўлиниши мумкин.Умумий конституциявий нормалар демократик-ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини барпо этишда, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг фаолиятини ташкил этишнинг асосий принципларини белгилашда, фуқароларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатлашда, экологик ҳуқуқ-тартиботни мустаҳкамлашда долзарб аҳамият касб этади.

Хусусан, Конституцининг 10-боби инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатларига бағишланган бўлиб, унда давлатнинг фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамланган (шу жумладан экологик) ҳуқуқларини кафолатлаши белгиланган.

Шунингдек, Асосий Қомусимизнинг бешинчи бўлимида давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг асосий қоидалари белгиланган бўлиб, ушбу нормалар экологик қонунчиликнинг шаклланиши ва шу соҳадаги давлат органларининг ташкил этилишида муҳим ҳуқуқий негиз бўлиб хизмат қилади.

Юқоридагилардан ташқари Конституцияда Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Вазирлар Маҳкамасининг ваколатлари ҳам белгиланган бўлиб, ушбу нормалар мазкур органларнинг экология соҳасидаги ваколатларининг ҳуқуқий мақомини белгиловчи миллий қонун ҳужжатларининг ривожланиши учун асос бўлади.

«Ҳаракатлар стратегиясидан Тараққиёт стратегияси сари» тамойилига асосан қабул қилинган 2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида белгиланган вазифалар доирасида экология, атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан самарали фойдаланиш ҳамда давлат раҳбарининг ташаббуслари билан минтақада глобал тус олаётган экологик муаммоларни халқаро ҳамжамият ҳамкорлигида ҳал этиш бўйича амалга оширилаётган ишлар сўзсиз ўз самарасини бермоқда.

Шу ўринда, Ўзбекистон Республикаси конституциясида давлат экологик сиёсатининг умумий конституциявий нормаларнинг мустаҳкамланганлиги, мамлакатимизда барқарор ривожланишни таъминлаш, атроф муҳит мусаффолигини таъминлаш ва муҳофаза қилиш ҳамда аҳоли саломатлигини ҳимоя қилишнинг кафолати эканлигини яна бир бор тасдиқлайди.

Конституциянинг бир нечта моддаларида табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш билан боғлиқ экологик-ҳуқуқий нормалар мустаҳкамланган. Жумладан, Конституциянинг 62-моддасига мувофиқ, фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар. Бу ўз навбатида, фуқароларнинг эр, сув, ўрмон, эр ости бойликлари, ҳайвонот, ўсимликлар дунёси ва бошқа табиий захиралардан оқилона фойдаланишини, уларни тиклаш, муҳофаза қилишни ҳамда ушбу мажбуриятни ўз вақтида бажаришни тақозо этади.

Конституциянинг 41-моддасида мулкдор ўз мулкига ўз хоҳишича эгалик қилиш, ундан фойдаланиши ва тасарруф этиши таъкидланиб, шу билан бирга, мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шартлиги белгилаб қўйилган.

Шундан келиб чиқиб, мулкдор ўз мулкига ўз хоҳишича эгалик қилиш, ундан фойдаланиши ва тасарруф этиши ҳуқуқи билан биргаликда, мулкдор ҳар қандай фаолиятни амалга ошириш атроф муҳитнинг ифлосланишига, ўзларига фойдаланишга берилган табиий ресурслардан нооқилона фойдаланилишига олиб келиши, фуқароларнинг ҳаёти ва соғлиғига таҳдид солмаслик мажбурияти ҳам юзага келади.

Мамлакатимизнинг янги ривожланиш босқичида барча соҳалар қатори атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш, экологик муаммоларнинг инсон саломатлигига салбий таъсири олдини олиш борасида амалга оширилаётган ишлар барқарор ривожланиш кафолати бўлмоқда. Бу ислоҳотларнинг ҳуқуқий асослари эса Конституциямизда ўз ифодасини топган

Бош қомусимизнинг 62,66 ва баъзи бошқа моддаларида эса юридик ва жисмоний шахсларга атроф-муҳит муҳофазаси ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш масалалари акс этган. Биргина 66-моддада табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқи мазмунини белгиловчи мулкдор ваколатлари тартибга солинган ҳамда бундай хўжалик ва ишлаб чиқариш фаолияти атроф табиий муҳитга зарар этказмаслиги мустаҳкамланган.Давлат экологик сиёсатининг асослари 68-моддада ўз аксини топган бўлиб, унга кўра, эр, эр ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий заҳиралар умуммиллий бойлик эканлиги, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидалиги белгиланган. Ушбу конституциявий меъёрлар асосида мамлакатимизда экология, атроф-муҳит муҳофазаси ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш соҳасида ўттиздан зиёд қонун, уч юзга яқин қонун ости ҳужжатлари қабул қилинди. Ўндан ортиқ халқаро ҳужжатлар ратификация қилинди.

Аммо Конституциянинг атроф-муҳит муҳофазаси ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш йўналишидаги ушбу тарқоқ нормалари бугун юзага келган глобал экологик муаммолар ҳамда мамлакатда экологик муҳитга таъсир билан боғлиқ ишлаб чиқаришнинг шиддатли ривожланиш жараёнларида «Инсон қадри учун» тамойилига асосланган экологик сиёсатнинг ҳуқуқий асосларини таъминлаш имконини бермаслиги аён бўлиб қолди.

Президент Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 29 йиллигига бағишланган байрам табригида ҳозирги вақтда кўплаб ривожланган давлатлар, табиатдаги глобал ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда ўз Конституцияларига экологияга оид махсус боблар киритилганини, Бош қомусимизда ушбу йўналишга доир ҳуқуқий нормалар устувор ўрин эгаллаши лозимлигини таъкидланганлари ҳам бежиз эмас. Зеро, Конституцияда экологик ҳуқуқлари тўғрисидаги моддаларнинг киритилиши «Инсон қадри учун» деган устувор тамойилни тўла рўёбга чиқариш имконини яратади.

Сир эмаски, иқтисодий ўсишнинг анъанавий моделидан «яшил иқтисодиёт»га ўтиш нафақат алоҳида миллий иқтисодиётни, балки бутун сайёра барқарорлигини белгилайдиган глобал тенденциядир. Шу боис, «яшил ўсиш» кўплаб давлатларнинг мақсади глобал экологик муаммоларни ҳал қилишнинг муҳим воситаси сифатида Конституциясида акс эттирилган.

Шу маънода, Ўзбекистон «яшил» иқтисодиётни таъминлаш учун инновацион «яшил» инвестицияларни рағбатлантириш, иқтисодиётга экологик тоза технологияларни, хусусан, «яшил» энергетика, «яшил» технологияларни, «ақлли» шаҳар ва қишлоқ хўжалиги принтсипларини тўлиқ жорий этиш каби экологик масалаларни илгари сурмоқда.

Бу жараёнда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича амалдаги тизимнинг самарасини ошириш мақсадида Конституцияда аҳолининг қулай атроф-муҳитга эга бўлиш ҳуқуқларини ишончли ҳимоя қилишни акс эттириш мақсадга мувофиқдир.

Шу билан бирга, атроф-муҳит муҳофазасига жамиятнинг барча кучларини жалб этиш ҳамда бутун дунё ҳамжамияти тан олган миллий ташаббусларни татбиқ этиш жараёнларини янада кучайтириш бўйича конституциявий асосларни белгилаб қўйиш лозим. Чунки конституциявий нормаларнинг экологик сиёсатни амалга оширишдаги ўрни ва аҳамияти беқиёсдир.

Умуман олганда, Конституция мамлакатимизда инсоннинг қулай атроф табиий муҳитга эга бўлиш ва мамлакатнинг экологик хавфсизлигини кафолатлайдиган ҳақиқий ҳаёт қомусига айланиши керак. Зотан, унда экология соҳасидаги конституциявий ва халқаро талабларни мустаҳкамлаш нафақат мамлакатда, балки минтақа мамлакатлари экологик хавфсизлигини таъминлашга хизмат қилади.

Ўзбекистон экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида халқаро ҳамкорликни кучайтирмоқда: Корея Республикасининг Ўзбекистондаги Фавқулодда ва мухтор элчиси Вон До Ён билан учрашувда вазир икки давлат ўртасидаги ҳамкорлик янги босқичга кўтарилаётганини таъкидлаб, KEITI (Корея атроф-муҳит саноати ва технологиялари институти) билан Ўзбекистонда қаттиқ маиший чиқиндиларни бошқариш тизимини такомиллаштириш бўйича қўшма лойиҳа муваффақиятли якунланганини алоҳида таъкидлади. Шунингдек, «Sejin G&E Co. Ltd» компанияси билан маиший чиқинди полигонларида ҳосил бўладиган чиқинди газидан муқобил электр энергияси ишлаб чиқаришга қаратилган қўшма лойиҳани амалга ошириш истиқболлари ҳам қайд этилди.

Грузиянинг Ўзбекистондаги Муваққат ишлар вакили Давид Котариа билан ўтказилган икки томонлама учрашув доирасида амалдаги қонунчиликни ўрганиш соҳасида икки давлат ўртасидаги ҳамкорлик, атроф-муҳитга таъсирни баҳолаш ва стратегик экологик баҳолаш механизмлари, муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни бошқариш ва экотуризмни ривожлантириш, Орхус марказини яратиш учун халқаро талабларни ўрганиш борасидаги ҳамкорлик тўғрисида келишувга эришилди. Экология соҳасида олий таълим борасидаги ҳамкорлик масалалари ҳам муҳокама қилинди.

Бу йўналишда Грузия томонига Марказий Осиё атроф-муҳит ва иқлим ўзгаришини ўрганиш университети («Green University») ҳамда Самарқанддаги «Ипак йўли» халқаро туризм ва маданий мерос университетида маърузалар, семинарлар ва тренинглар ўтказиш учун ўқитувчи ва профессорларни жалб қилиш таклиф этилди. Мамлакатимизда ўз миссиясини якунлаётган Мисрнинг Ўзбекистондаги Фавқулодда ва мухтор элчиси Амира Фаҳми билан хайрлашув учрашувида Ўзбекистон томони мамлакатимизда экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар ҳақида маълумот берди.

Хусусан, Президент Шавкат Мирзиёев раҳнамолигида экологик муаммоларга қарши курашиш бўйича қатор экологик ташаббуслар, жумладан, Орол денгизи тубида 2 миллион гектар майдонда ўрмонзорлар барпо этиш, «Яшил макон» миллий лойиҳасини амалга ошириш, Президент ҳузурида иқлим марказини ташкил этиш ва бошқа ташаббуслар ҳақида маълумот берилди.

Бухоро вилоят суди

иқтисодий ишлар бўйича судьяси                                        С.Кушшаев

Пешку  туманлараро

иқтисодий суди раиси                                                                У.Жумаев

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ КОНСТИТУЦИЯСИДА СУД ҲОКИМИЯТИ

Ўзбекистон — бошқарувнинг республика шаклига эга бўлган суверен, демократик, ҳуқуқий, ижтимоий ва дунёвий давлат. Ушбу қоида Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 1-моддасида мустаҳкамланган.

Ўзбекистон Республикасида давлат бошқаруви демократик принциплар асосида ташкил этилган бўлиб, ҳокимият тармоқларининг ўзаро мутаносиб равишда бўлиниши давлат бошқарувининг самарадорлигини таъминлайди.

Давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши мамлакатда демократик, ҳуқуқий давлат барпо этишнинг бош мезонларидан бири ҳисобланади.

Ушбу принцип Конституцияда мустаҳкамлаб қўйилган бўлиб, давлат ҳокимияти бир қўлда тўпланиб қолмаслиги, тармоқлар ўртасидаги ўзаро тийиб туриш ва мувозанат тизими таъминланиши лозим.

Бу эса давлат бошқарувида очиқлик, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, ҳокимиятни суистеъмол қилишнинг олдини олишни таъминлайди.

Суд ҳокимияти мустақил тармоқ сифатида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилади, қонун устуворлигини таъминлайди ва низоларни адолатли ҳал этишни таъминлайди.

Ўзбекистонда судлар тизими: Конституциявий суд, Олий суд, фуқаролик, иқтисодий, маъмурий ва жиноят ишлари бўйича судлардан иборат.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясида инсон ҳуқуқ ва эркинликлари олий қадрият сифатида эътироф этилган. Давлат ва фуқаро ўртасидаги ўзаро муносабатлар ҳуқуқий тамойиллар асосида шаклланади. Конституциянинг 20-моддаси ушбу муносабатларнинг асосий қоидаларини белгилаб беради ва инсон манфаатларини ҳимоя қилишда муҳим ҳуқуқий кафолат вазифасини бажаради.

Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиздир.

Бу қоида қуйидаги кафолатларни ўз ичига олади:

инсон ҳуқуқларини суд қарорисиз чеклаш ёки улардан маҳрум этиш мумкин эмас;

ҳар қандай давлат органи ёки мансабдор шахс инсон эркинликларига асоссиз аралаша олмайди;

фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқлари қонундан устун бўлган асосий қадрият сифатида эътироф этилади.

Суд ҳокимияти қонун чиқарувчи, ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан ва фуқаролик жамияти институтларидан тўлиқ мустақил ҳолда фаолият юритади.

Ўзбекистондаги суд тизимини ташкил этиш ва судлар фаолиятини тартибга солиш фақат қонун билан белгиланиши белгилаб қўйилган.

Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият ҳужжатларининг Конституцияга мувофиқлигини текширади.

Конституциявий суд судьялари Президент тақдимига биноан, Сенат томонидан, Судьялар олий кенгаши тавсия этган мутахассислар орасидан
10 йиллик бир марталик муддатга сайланади. Ўз навбатида суд ўз таркибидан раис ва ўринбосарини 5 йиллик муддатга сайлайди.

Конституциявий суднинг ваколатлари Конституциянинг
133-моддасида қайд этилган бўлиб, суднинг қарори расмий эълон қилинган кундан эътиборан кучга киради.

Конституциявий суднинг қарори қатъий ва унинг устидан шикоят қилиниши мумкин эмас.

Конституциявий судни ташкил этиш ва унинг фаолияти тартиби қонун билан белгиланади.

Фуқаролар ва юридик шахслар, агар суд орқали ҳимоя қилишнинг бошқа барча воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, судда кўриб чиқилиши тугалланган муайян ишда суд томонидан ўзига нисбатан қўлланилган қонуннинг Конституцияга мувофиқлиги тўғрисидаги шикоят билан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судига мурожаат қилишга ҳақли.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди фуқаролик, жиноий, иқтисодий ва маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ҳисобланади ва Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида бажарилиши мажбурийдир.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди қуйи судларнинг судлов фаолияти устидан назорат олиб бориш ҳуқуқига эга.

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси ва унинг ўринбосарлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан беш йиллик муддатга сайланади. Айни бир шахс сурункасига икки муддатдан ортиқ Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси, раис ўринбосари этиб сайланиши мумкин эмас.

Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши судьялар ҳамжамиятининг мустақил органи бўлиб, у судьялар корпусининг шакллантирилишини, суд ҳокимияти мустақиллигининг конституциявий принципига риоя этилишини таъминлайди.

Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши раиси ва унинг ўринбосари Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан беш йиллик муддатга сайланади. Айни бир шахс сурункасига икки муддатдан ортиқ Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгашининг раиси, раис ўринбосари этиб сайланиши мумкин эмас.

Конституция билан суд ҳокимиятининг ҳуқуқий мақоми, қарор қабул қилишда мустақил ҳокимият эканлиги мустаҳкамланганлиги фуқароларнинг одил судловга эришиш даражасини ошириш учун хизмат қилиши билан бирга, судга бўлган ишончни оширишга ва мамлакатимизнинг барқарор ривожланишига ўзининг ижобий таъсирини кўрсатади.

Зеро, “Судлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига мувофиқ, суднинг асосий вазифалари фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунлари, халқаро шартномаларида, шунингдек инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро ҳужжатларда кафолатланган ҳуқуқлари ҳамда эркинликларини, давлат ва жамоат манфаатларини, юридик шахслар ҳамда якка тартибдаги тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат.

Суднинг фаолияти қонун устуворлигини, ижтимоий адолатни, фуқаролар тинчлиги ва тотувлигини таъминлашга қаратилгандир.

Fuqarolik ishlari bo‘yicha

Ғиждувон туманлараро суди раиси                             Ў.Разиков

Fuqarolik ishlari bo‘yicha

Ғиждувон туманлараро суди судьяси                        Ш.Юлдошев

KONSTITUTSIYA VA SIYOSAT: ZAMONAVIY BOSHQARUV ASOSI

Mamlakat konstitutsiyasi — hukumat institutlarining tuzilishi, vakolatlari va cheklovlarini belgilovchi asosiy huquqiy asosdir. U, shuningdek, fuqarolarning huquq va majburiyatlarini belgilaydi va himoya qiladi. Siyosat esa jamiyatda hokimiyat va resurslarni taqsimlash hamda jamoaviy qarorlar qabul qilish jarayonidir.

Har ikki tushuncha o‘zaro chuqur bog‘liq bo‘lib, zamonaviy boshqaruvning tayanchini tashkil etadi. Asl mohiyatiga ko‘ra, Konstitutsiya siyosiy o‘yin qoidalarini belgilaydi. U demokratiya, qonun ustuvorligi, hokimiyatlar bo‘linishi va inson huquqlarini himoya qilish kabi davlat boshqaruvidagi asosiy tamoyillarni o‘rnatadi. Konstitutsiyasiz siyosiy jarayonlar beqaror va tasodifiy tus olishi mumkin. Shu sababli, Konstitutsiya siyosiy hokimiyatdan noqonuniy foydalanishga qarshi kafolat sifatida xizmat qiladi hamda siyosiy aktorlar harakat qilishi mumkin bo‘lgan aniq chegara va qoidalarni belgilaydi. Saylovlar, qonun chiqarish jarayonlari va siyosiy qarorlar qabul qilish kabi faoliyatlar konstitutsiyaviy asosda amalga oshiriladi.

Masalan, demokratik davlatlarda Konstitutsiya erkin va adolatli saylovlarni kafolatlaydi hamda siyosiy yetakchilarning xalqqa hisobdor bo‘lishini ta’minlaydi.

Shuningdek, u davlat hokimiyatining turli tarmoqlari — ijroiya, qonun chiqaruvchi va sud organlari o‘rtasidagi vakolat taqsimotini tartibga soladi va ularning o‘zaro aloqalarini belgilaydi.

Shunday qilib, Konstitutsiya siyosiy tizimning barqaror va izchil ishlashiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Konstitutsiya va siyosat o‘rtasidagi munosabat doimiy emas; u vaqt o‘tishi bilan rivojlanadi va o‘zgaradi. Siyosiy harakatlar ko‘pincha jamiyatning o‘zgarayotgan qadriyatlarini aks ettirish yoki mavjud kamchiliklarni bartaraf etish uchun konstitutsiyaviy islohotlarga turtki beradi.

Masalan, fuqarolik huquqlari harakatlari, mustaqillik kurashlari va demokratik o‘tish davrlari ko‘pincha yangi konstitutsiyalarning qabul qilinishiga yoki amaldagilarining tubdan qayta ko‘rib chiqilishiga olib kelgan.

Shuningdek, siyosiy mafkuralar ham konstitutsiyaviy tuzilishga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, liberal demokratlar individual huquqlar va erkin bozor tamoyillarini ilgari sursa, sotsialistik davlatlar ko‘proq jamoaviy mulk va ijtimoiy farovonlikni ta’kidlaydi.

Davlatning qaysi siyosiy tizim — prezidentlik, parlament yoki aralash tizim asosida boshqarilishi ham ko‘p jihatdan konstitutsiyaviy tanlov va tarixiy tajribalarga bog‘liq bo‘ladi. Konstitutsiyani sharhlash siyosiy amaliyotning muhim qismiga aylanadi. Konstitutsiyaviy sudlar va Oliy sudlar bu borada yetakchi rol o‘ynaydi.

Biroq, ba’zan sudyalar siyosiy mafkuralar va bosimlar ta’sirida qaror qabul qilishlari mumkin, bu esa konstitutsiyaviy sharhlarning mustaqilligiga putur yetkazadi. Ayniqsa, siyosiy polarizatsiya kuchli bo‘lgan jamiyatlarda konstitutsiyaviy sharhlar siyosiy mojarolarni keskinlashtirishi va saylov natijalari, impichment jarayonlari hamda siyosiy islohotlarga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Eng muhimi, kuchli va adolatli Konstitutsiya siyosiy barqarorlik va tinch nizolarni hal etish uchun asos yaratadi. Agar siyosiy ishtirokchilar konstitutsiyaviy tizimga ishonch bildirsalar, ular mojarolarni zo‘ravonlik o‘rniga muloqot va huquqiy vositalar orqali hal qilishga intiladilar.

Aksincha, zaif yoki manipulyatsiyaga uchragan konstitutsiyalar siyosiy inqirozlar, avtoritar boshqaruv va hatto fuqarolar urushiga olib kelishi mumkin. Tarixiy va zamonaviy tajribalar kuchli konstitutsiyaviy an’analar demokratiya barqarorligini mustahkamlashini yaqqol ko‘rsatadi.

Bugungi globallashuv, texnologik rivojlanish va siyosiy normalarning o‘zgarishi sharoitida konstitutsiyalar yangi sinovlarga duch kelmoqda. Raqamli huquqlar, ekologik barqarorlik va transmilliy boshqaruv kabi yangi masalalar konstitutsiyaviy tuzilmalarni moslashtirish zaruratini tug‘dirmoqda. Siyosiy yetakchilar va fuqarolik jamiyati vakillari konstitutsiyaviy tamoyillar dolzarbligini saqlash va demokratik qadriyatlarni himoya qilish uchun birgalikda harakat qilishlari zarur.

Xulosa qilib aytganda, Konstitutsiya va siyosat o‘zaro kuchli bog‘langan hodisalardir. Konstitutsiya siyosiy jarayonlarning huquqiy asosini belgilasa, siyosat esa Konstitutsiyaning rivojlanishi va sharhlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ular birgalikda zamonaviy boshqaruv ustunlarini yaratib, hokimiyatning mas’uliyatli amalga oshirilishini va fuqarolarning huquqlari himoya qilinishini ta’minlaydi. Konstitutsiyaviy tamoyillar va siyosiy amaliyot o‘rtasidagi dinamik va hurmatga asoslangan o‘zaro ta’sir adolatli, barqaror va farovon jamiyatlar barpo etish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`lib hisoblanadi.

F.Murodov

Kogon tumanlararo iqtisodiy sudi raisi

TOZA EKOLOGIYA- BUYUK KELAJAK DEMAKDIR

Atrof-muhit ifloslanishi, havo, suv, tuproq va shovqin kabi tabiiy resurslarning inson faoliyati natijasida zararli moddalar bilan ifloslanishi holatidir. Bu ifloslanish ekotizimlarni buzib, o‘simliklar, hayvonlar va inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Atrof-muhit ifloslanishi bugungi kunda biz duch kelayotgan eng jiddiy global muammolardan biridir. Ifloslanishning asosiy sabablari orasida sanoat faoliyatlari, qishloq xo‘jaligida kimyoviy moddalar qo‘llanilishi, transport vositalari chiqindilari va chiqindi boshqaruvi muammolari bor.

Zero muhtaram Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev tomonidan 2025- yilni “Atrof-muhitni asrash va “Yashil iqtisodiyot yili” deb e’lon qilinishi zamirida ko‘p ma’no yotadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “O‘zbekiston-2030” strategiyasini “Atrof-muhitni asrash va “Yashil iqtisodiyot yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi ishlab chiqildi.

Hozirgi kunda atmosfera havosining ifloslanganlik darajasi kunda-kunga yuqoriga ko‘tarilib bormoqda. Bu o‘zgarishlarga asosiy sabab sifatida aholi yashash tarzining o‘zgarishi, texnika- texnologiyalarning ortishi, sivilizatsiyaning tabiatga ta’siri natijasida deb tushunish qiyin emas.

Issiqxonalar, g’isht zavodlaridan yoxud avtomobillardan chiqayotgan tutunlar bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Qolaversa, aholi zax qochirish tarmoqlariga, sug‘orish tarmoqlariga tashlanayotgan chiqindilar, turli hayvonlar jasadlari, birgina suvni bulg‘amasdan butun bir tabiatga ziyon yetkazmoqda. Aholi ongida,”Suv yetti marta aylansa – tozalanadi” degan qarash mavjud. Ammo biz yaxshi bilamizki, suvga tashlangan hayvon qanday kasallik bilan o‘lgan bo‘lsa, aynan shu kasallik suvga o‘tib qolishi va ushbu suvdan analiz olinganda inson hayotiga zararli bo‘lgan bakteriyalar o‘tish ehtimoli yuqori. Bu iflosliklar bilan zararlangan suvni tozalashda qancha sarf- xarajatlar qilinishidan aholini ogohlantirish yaxshi natija beradi deb o‘ylaymiz.

“O‘zbekiston — 2030” strategiyasida va Oliy Majlis palatalarining majlislarida belgilangan vazifalarning ijrosini og‘ishmay tashkil etish, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqlim o‘zgarishi to‘g‘risida hadli konvensiyasining Kioto protokoli va Parij bitimi doirasida mamlakatning global hamjamiyat oldida olgan majburiyatlarini bajarishda tarmoq va sohalarning uyg‘un “yashil transformatsiyasi”ni amalga oshirish, ularning raqobatbardoshligi va resurs tejamkorligini ta’minlash, iqlim o‘zgarishi oqibatlarini yumshatish va unga moslashish hamda aholining yashash sifatini yaxshilash va iqtisodiy o‘sishning yangi “yashil rivojlanish” modeliga o‘tish maqsadida; “Atrof-muhitni asrash va “Yashil iqtisodiyot yili”da mamlakat rivojlanishining ustuvor yondashuvlari etib quyidagilar belgilandi:

– mahallalarning ekologik qiyofasini yaxshilash, ko‘chalarda yashillik darajasini oshirish, ekologik jihatdan qulay va farovon yashash muhitini shakllantirish;

– aholining salomatligini yaxshilash, ekologik turmush tarzini shakllantirish va inson salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun shart-sharoitlarni yaratish;

– tabiiy resurslarni tejash va ulardan oqilona foydalanish, ekologik barqarorlikni ta’minlash;

– o‘simlik va hayvonot dunyosini asrash, ko‘paytirish va keyingi avlodga yetkazish hamda biologik xilma-xillikni saqlash;

– “Yashil iqtisodiyot” tamoyillarini keng joriy qilish, iqtisodiyotni iqlim o‘zgarishiga moslashtirishga qaratilgan loyihalarni barqaror moliyalashtirish va hokazolar.

O‘z tahlillarida olimlar maishiy chiqindilar yoki kanalizatsiya kabi an’anaviy ifloslantiruvchi jihatni zamonaviy sanoat ifloslanishidan ajratib oldi. Tadqiqotda aytilishicha, an’anaviy ifloslantiruvchi moddalardan o‘lim dunyo bo‘ylab kamayib borayotgan bo‘lsa-da, ular Afrika qit`asida asosiy muammo bo‘lib qolmoqda. Oddiygina oqova suvni qayta ishlatishda qancha jarayonlardan laboratoriyalardan foydalanishimizga to‘g‘ri keladi. Qolaversa, havoni tozalashning tabiiy filtri bo‘lgan daraxtlarimiz kesilib o‘rniga mayda nihol qurilmoqda, katta daraxtning har bir bargi qancha kislorod ishlab chiqaradi.

Hozirda yashil makon platformasida kiritilayotgan daraxtlarni taqdiriga befarq bo‘lmaylik. Yashil belbog`ni davom etirmasak biz aholi orasida juda xavfli bo‘lgan kasalliklar – astma, bo‘qoq, bronx yo‘llarida uchraydigan kasalliklar bilan kurashishimizga to‘g‘ri keladi. Tadqiqotchilar ifloslanishni kasallik va erta o‘lim bo‘yicha dunyodagi eng katta ekologik xavf omili deb atashdi. Olimlarning hisob-kitoblariga ko‘ra, har yili dunyoda har oltinchi o‘limga shu omil sabab bo‘ladi. Ba’zan savol tug‘iladi, biz o‘sib kelayotgan yosh avlodga, tabiatimizni qay darajada yetkazmoqdamiz? ”Iqlimi buzilib bo‘lgan, hammasi sun’iy bo‘lgan basseynlar-u, soxtalikdan iborat bo‘lgan istirohat bog’larini hadya qilyapmizmi? Bu masala borasida faqatgina ekologiya hodimlari kurashishi kerakmi? Yo‘q albatta, bu butun bir dunyo aholisi qayg‘urishi shart bo‘lgan og‘ir masaladir.

To‘g‘ri, mamlakat rahbariyati tomonidan atroflicha chora- tadbirlar ko‘rilmoqda, ammo bu juda kam. Faqat davlat emas, biz ham kelajagimiz uchun kurashishimiz lozim. Chunonchi tabiatga, ekologiyaga yetkazayotgan har bir zararimiz ertaga bizga katta xavf bilan tahdid solishi aniq. Bunga oddiygina Orol dengizini misol qilishimiz mumkin.

F.Murodov

Kogon tumanlararo iqtisodiy sudi raisi

НОТАРИАТДА ЯНГИ БОСҚИЧ

Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Нотариат институтини янада ривожлантириш ҳамда соҳага замонавий ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этишга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори хусусида

           Айтиш жоизки, мамлакатимиз президенти томонидан чиқарилган ушбу қарор Нотариатда янги босқич: ислоҳотларнинг сиёсий аҳамияти ва жамият ҳаётидаги ўрнини белгилаб бера олади.

Сўзимиз аввалида, Нотариат нима, деган саволга тўхталиб ўтсак. Нотариат, бу – ҳуқуқий жараёнларни расмийлаштириб, уларнинг ҳақиқийлиги ва ишончлилигини тасдиқлаб берувчи давлатга оид тизим. Жумладан, битимлар, васиятнома, ишончнома, мулк олиш-сотиш каби ҳужжатларни расмийлаштиради. Шунингдек, фуқаролар ҳуқуқларини ҳимоя қилади, ҳужжатларнинг ҳуқуқий кучга эга бўлишини таъминлайди. Оддий тилда тушунтириладиган бўлса, Нотариат инсонлар ўртасидаги муносабатларни ҳуқуқий асосда мустаҳкамлаб беради.

Ўзбекистонда охирги йилларда амалга оширилаётган ислоҳотлар давлат бошқарувини ислоҳ қилиш, фуқаролар ҳуқуқларини таъминлаш ва адолатни мустаҳкамлашга қаратилган кенг қамровли жараён эканлиги барчага маълум. Президентимизнинг Нотариат институтини янада ривожлантиришга оид ушбу қарори соҳада чуқур технологик модернизация ва ҳуқуқий янгиланишларни белгилаб берди.

Қарорга кўра, 2026 йил 1 мартдан бошлаб, нотариуслар айрим низосиз талаблар бўйича ижро хатларини ёзиш ваколатига эга бўлади. Бу фуқаролар ва тадбиркорларнинг судга бормасдан,  тез ва қулай ҳуқуқий ечим олиши имконини яратади. Судларнинг юки камаяди, фуқароларнинг адолатга етишиши тезлашади.

Янги қарорга кўра, ижара тўлови ёки коммунал қарзлар каби оддий масалаларни энди нотариус орқали ҳал қилиш мумкин бўлади. Бу одамларнинг вақтини тежайди, ташвишини камайтиради. Шу билан бирга, ҳуқуқий маданиятнинг ҳам ошишига ёрдам беради.

Қарордаги яна бир муҳим жиҳат – нотариуслар учун ёш чегарасининг 70 ёшгача кўтарилиши. Бу ўз соҳасида катта тажрибага эга мутахассисларнинг фаолиятни давом эттиришига шароит яратади. Бироқ, бу  чекловсиз эмас: Олий малака комиссияси суҳбати орқали малакани тасдиқлаш талаб этилади.

Шу билан бирга, нотариус бўлишни истаганлар учун ягона танлов жараёнини жорий этиш  тизимни очиқ, адолатли ва замонавий ахборот технологияларига асосланган ҳолга келтиради. Тест синовлари, амалий топшириқлар ва электрон платформалар орқали баҳолаш бевосита коррупция хавфини камайтиради, ҳақиқий билим ва малакага асосланган танловни таъминлайди.

Ушбу қарор нотариат соҳасида рақамлаштиришни кучайтириб, жараёнларнинг очиқ ва шаффофлигини таъминлайди. Бу эса ўз-ўзидан фуқароларнинг тизимга бўлган ишончини янада орттиради.

2025–2027 йилларга белгиланган “йўл харитаси” бевосита, нотариат тизимини тўлиқ рақамлаштиришга қаратилган.

Маълумки, 2025 йил 1 декабрдан бошлаб, никоҳ шартномалари электрон базада мажбурий сақланган. Нотариал ҳаракатларнинг аудио ва видеоёзувлари ҳам тизимга бириктирилган. Бу, албатта, келгусидаги низоларнинг олдини олиб, жараёнларнинг шаффофлигини таъминлаб келди.

2026 йил 1 январдан эса фуқароларнинг шахсини идентификация қилишда биометрик маълумотлардан фойдаланиш тизими йўлга қўйилиши белгиланган. Бу, албатта, замонавий, хавфсиз ва тезкор хизмат кўрсатиш йўлидаги катта қадамдир.

Мазкур қарор орқали кўчмас мулк билан боғлиқ жараёнлар, яъни бир дарча ва автоматлаштириш тамойили борасида ҳам эътибор кучайтирилиши кўзда тутилган. Қарорга кўра, 2026 йилдан бошлаб, кўчмас мулкка оид барча битимлар нотариус орқали автоматик тарзда давлат рўйхатидан ўтказилади. Бу амалиётнинг жорий этилиши натижасида солиқ, энергия, сув таъминоти ва бошқа тизимлар ўртасидаги маълумот алмашинувини автоматлаштиради. Мулкдорлар учун ортиқча сарсон-саргардонликлар камаяди. Ва асосан, коррупция эҳтимоли йўқолади. Бу “бир дарча” тамойилининг амалдаги яна бир намунасидир.

Президентимизнинг ушбу қарори фақат нотариат соҳасини тартибга солиш билан чекланмайди. У, энг аввало, фуқароларнинг давлат органларига ишончини мустаҳкамлаш, ҳуқуқий хизматларнинг сифатини ошириш ва давлат бошқарувини замонавийлаштиришга қаратилган. Айниқса,  тадбиркорларнинг ишончини оширади, фуқаролар ҳуқуқларини кафолатлайди ва мамлакатнинг рейтингига ижобий таъсир кўрсатади.

Нотариат ҳақидаги ушбу янги қарор мамлакатда олиб борилаётган кенг қамровли ҳуқуқий ислоҳотларнинг яна бир муҳим ҳалқаси, десак адашмаган бўламиз. Зеро, бу инсон ҳуқуқлари, бизнес эркинлиги, тезкор ва адолатли хизмат кўрсатиш, давлат ва фуқаро ўртасидаги ўзаро ишончни кучайтиришга хизмат қилади.

Тубдан янгиланиб, рақамлаштирилаётган нотариат тизими бевосита бугунги Ўзбекистоннинг янги қиёфасини намоён этади. Шубҳасиз, мазкур ислоҳотлар амалга ошган сари юридик хизматлар бозорида рақобат ошади, хизмат сифати яхшиланади. Энг муҳими, фуқароларнинг ҳуқуқий ҳимояси янада мустаҳкамланади.

Нодирбек Файзиев,

Бухоро вилоят суди раиси ўринбосари

Феруз Шарапов,
Бухоро вилоят суди жамоатчилик ва ОАВ билан алоқалар

 бўлими бош консультанти.

Skip to content