Huquqiy tartibga solish mexanizmida sud hujjatlarining tutgan o‘rnini belgilashda bu masalada xorij mamlakatlari sudlov amaliyotida to‘plangan tajribaga e’tibor qaratish zarurati mavjud. Bu masalada xorij tajribasini o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham molikdir. Chunki bu jarayonda boshqa mamlakatda shakllangan tajriba va amaliyot o‘zida ilg‘or ijobiy o‘rganishga munosib jihatlarni ifodalashi mumkin; ayni paytda bu tajriba milliy tajriba bilan umumiy jihatlarni o‘zida ifoda etishi mumkin.
Bu holat esa xususiy tajribamiz o‘zida jahon amaliyotiga xos jihatlarni ham ifodalashini ko‘rsatadi; bundan tashqari xorijiy tajriba o‘zida ayrim, bizning amaliyotimizga unchalik mos kelmaydigan, biroq o‘sha davlatning huquqiy rivojlanish xususiyatlaridan kelib chiqqan holda shakllangan huquqiy hodisa va qadriyatlarni aks ettirishi mumkin. Shu tariqa xorij tajribasini o‘rganish, tadqiqotchiga umumiy, maxsus va alohida jihatlarni o‘rganish imkonini beradi.
Sud hujjatlarining huquqiy tartibga solish mexanizmida tutgan o‘rni haqida gap ketar ekan, avvalo umumiy (anglo – sakson) va Kontinental (roman – german) huquqiy oilalarga mansub mamlakatlarda bu masalalarda jiddiy farqlar borligini qayd etish zarur. Bu ikki huquqiy oila bir – biridan nafaqat shakllanish tarixi, huquqning ichki tuzilishi kabi jihatlar bilan farq qilibgina qolmasdan, balki manbalar tizimi bilan ham ajralib turadi.
Sud pretsedenti – umumiy huquq oilasiga mansub davlatlarning huquq manbalari tizimida muhim o‘rin tutadi. Ushbu mamlakatlarda tegishli sudlar amaldagi qonunchilik va shakllangan sud amaliyoti doirasida ishlarni ko‘rib hal etishda, muayyan erkinlikka ega bo‘lib, ular tegishli hollarda yangi huquq normasi yarata oladilar.
Kontitental huquqiy oilaga mansub davlatlarda sudlar asosan qonunlarga asoslanib, ishlarni hal etadilar, ya’ni bevosita yangi huquq normasi yaratish vakolatiga ega emaslar va ular shu jihati bilan umumiy huquq oilasi sudlaridan farqlanadilar. Shu munosabat bilan keyingi yillarda ilmiy adabiyotlarda kontinental huquqiy oilaga mansub davlatlardagi sudlar tizimida eng yuqori sudning qarorlari ma’lum ma’noda o‘zida umumiy qoidani aks ettiradi, degan munozarali fikr ilgari surilmoqda va shunga bog‘liq holda MDH mamlakatlari Oliy Sud Plenumlari qarorlarining yuridik tabiati haqida keng munozara olib borilmoqda.
AQSH sudlarining Britaniya sudyalariga nisbatan bu masaladagi faolligi ko‘p jihatdan AQShda keng hokimiyatga ega bo‘lgan parlament doktrinasining yo‘qligi bilan izohlanadi. Garchand, Buyuk Britaniyada ham parlament konstitutsiyaviy konvensiyalar (odatlar) va jamoatchilik fikri bilan cheklangan bo‘lsa-da, Britaniya huquqiy tizimi yozma konstitutsiya g‘oyasi
Va statut huquq ustidan sud nazorati institutini e’tirof etmaydi. Bunday holatning yana bir sababi, chamasi, sudyalar korpusining shakllanish tartibidagi farqlarda bo‘lsa ajab emas, chunki, Britaniyada sudyalar tayinlanadi, AQShda esa asosan saylanadi.
Xorijiy manbalarda “sudyalar huquqi” degan atama ham mavjud bo‘lib, u o‘z mazmuniga ko‘ra sudlarning huquq ijodkorligi sohasiga mansub atama hisoblanadi. Shu munosabat bilan umumiy huquq oilasiga mansub davlatlarda sudlarning huquq ijodkorlik faoliyati va uning tartibi, asoslari hamda doirasi, chegarasi haqida fikr yuritish o‘rinli.
Ayni paytda shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, hatto umumiy huquq oilasida ham bu masalada yagona yondashuvni ko‘rish qiyin. Zotan, sudlarning huquq ijodkorlik faoliyatiga nisbatan qo‘llaniladigan cheklovlarning darajasi va mazmuni bir – biridan ancha farq qiladi. Umumiy fikrga ko‘ra, umumiy huquq oilasida Amerika sudlari Britaniya sudlariga nisbatan bu masalada faolroqdir. Shu tariqa, sudyalarning demokratik mandati Britaniyada kuchsizroq ko‘rinadi.
Ta’kidlash joizki, Buyuk Britaniya olimlar va amaliyotchilari orasida sudlarning huquq ijodkorligi doirasi va darajasi masalasida aniqlik kuzatilmaydi. Umumiy fikr sifatida shuni aytish mumkinki, sudyalar masalan, yangi jinoyatni “kashf” etmaydilar, biroq statutlarda mustahkamlab qo‘yilgan umumiy huquq normalarini konkret holatga nisbatan qo‘llab, mazkur normalarga muayyan aniqliklar kiritadilar. Masalan, Lord Reyd Mers v. DPPning ishi yuzasidan quyidagi fikrni bayon etgan: “Umumiy huquqni o‘zgarib borayotgan iqtisodiy shart-sharoitlarga va tafakkur ko‘nikmalariga moslash uchun rivojlantirib borish zarur.
Biroq biz qilishimiz mumkin bo‘lgan va qilishimiz zarur bo‘lgan faoliyatning chegarasi borligini esda tutishimiz kerak. Basharti, biz huquqni rivojlantirishimiz kerak bo‘lsa, bu holda huquqning fundamental prinsiplarini rivojlantirish va qo‘llash orqali uni amalga oshirishimiz kerak. Biz o‘z-o‘zimizcha shartlar va cheklovlar belgilay olmaymiz; bu vazifa qonun chiqaruvchining vakolati hisoblanadi. Agarda biz haqiqatdan ham huquqni o‘zgartiradigan bo‘lsak, bu holda biz bu ishni faqat shunday holatlarda qilishimiz mumkinki, qachonki, bizning qarorimiz ma’lum darajada aniqlik va uzil-kesillikka olib keladigan bo‘lsa”.
Aytish kerakki, yuqoridagi fikr o‘zida sud huquq ijodkorligining chegarasi masalasidagi an’anaviy yondashuvni o‘zida ifoda etgan deyish mumkin. Zotan, aynan “aniqlik kiritish” yoki “aniqlashtirish” atamasi shu o‘rinda muhim ahamiyat kasb etadi va masalaning mohiyatini ifodalaydi. Haqiqatdan, qoidaga ko‘ra huquq aniq-tiniq bo‘lishi kerak va sudyalar qonun chiqaruvchidan o‘tib va ulardan “o‘zib” ketmasliklari zarur.
Sudyalar, shu bois, umumiy huquqni rivojlantirishlari mumkin xolos, biroq ular yangi jinoyatlar tarkibini, jinoyatning og‘irlashtiruvchi holatlarning yoxud javobgarlikdan ozod etuvchi holatlarning turlarini va shunga o‘xshash holatlarni o‘rnatishga, belgilashga haqli emaslar. Shu bilan bir qatorda, qonun o‘zida ma’lum darajada umumiy qoidalarni ifodalagani bois, muayyan noaniqliklar bo‘lishi tabiiy. Shunga bog‘liq holda sudyalar qonun matnidagi u yoki bu atama mazmuni qanday faktlarni o‘z ichiga olishi masalasini hal etishiga to‘g‘ri keladi va hal etishlari shart.
Shu o‘rinda, sud pretsedenti bilan Parlament, aniqrog‘i statutlar o‘rtasidagi munosabat va nisbat masalasi muayyan qiziqish uyg‘otadi. Buyuk Britaniyada mavjud bo‘lgan doktrinaga ko‘ra, pretsedent Parlament tomonidan bekor qilinmagan, o‘zgartirilmagan bo‘lsa, bu holda “sukut – rozilik alomati” tamoyili amal qiladi, demak, Parlament tomonidan “sukut saqlash yo‘li bilan” u ma’qullangan, deb xulosa chiqarish mumkin.
Shu tariqa, aytish mumkinki, umumiy huquqning aniqligi — Britaniya eng yuqori sudi faoliyatidagi prinsiplardan biri hisoblanadi. Shu bilan
Bir qatorda, yangiliklar zarurati yoxud oldin yo‘l qo‘yilgan xatoni tuzatish kerakli ekanligi hakidagi fikrlar sudlarda o‘z xohishlariga asoslangan holda ish ko‘rishga ancha “maydon qoldirishi mumkinligiga” ishonch hosil qilish mumkin. Bundan tashqari, qonunlarning ayrim normalarini hozirgi kun nuqtai-nazaridan sharhlash va moslashtirish vakolati ham oxir – oqibatda sudning huquq ijodkorlik faoliyatidan boshqa xech narsa emas.
Sudning huquq ijodkorlik faoliyati qonun normalari mazmunini hozirgi kun talab va xususiyatlariga “moslashtirgan holda” talqin etish orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Shu o‘rinda qay holatlarda sudyalar “moslashtiruvchi talqin”ni amalga oshira oladilar va bunday faoliyat yo‘nalishining doira va chegarasi qanday belgilanadi, degan masala ko‘ndalang bo‘ladi.
Shu o‘rinda ingliz huquqiy tizimining muhim jihatlari yoinki realliklari bo‘lgan bir holat – normativ-huquqiy hujjatlarning uzoq vaqt davomida harakatda, amalda bo‘lishi tajribasini nazarda tutish zarurligidir. Shu bois, mazkur hujjatlarga bugungi kun xususiyatlarini singdirishga to‘g‘ri keladi. “Always speaking” – “gapirib turuvchi huquqiy hujjatlar” degan atama ingliz yuristi lord Tring (Henry Thring, 1818-1907) tomonidan dastlab muloqotga kiritilgan bo‘lib, uning mazmuni shuki, ma’lum bir qonun o‘zi qabul qilingan davr xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yaratilgan bo‘lsa-da, biroq unga amaldagi huquq sifatida qarab, uni hayotga tadbiq etish zarur bo‘ladi. Shu tariqa mazkur qonun o‘zining dastlabki muallifi tili bilan, biroq har bir rivojlanish bosqichining konkret xususiyatlari va shart-sharoitlariga bog‘liq holda o‘zini namoyon etishi va “so‘zlashi” mumkin.
Ayni paytda ma’lum bir davr bilan bog‘liq hujjatlar soni unchalik ko‘p emas, biroq Parlament tomonidan qabul qilingan statutlarda ayrim umumiy ifodalar (iboralar) mavjudligi — parlament tomonidan uning o‘sha umumiy iboralariga sudlar tomonidan ijtimoiy shart-sharoitning konkret holatlariga mos tushadigan mazmun berilishiga imkon qoldirishi ma’nosida tushunish mumkin.
Shu o‘rinda adolatli va oqilona qaror qabul qilishga erishish yo‘llari va vositalari turli huquqiy tizimlarda, ayrim hollarda bir tizimga mansub davlatlarda ham turlicha ekanligini qayd etish o‘rinli. Ayrim hollarda sudyalarda bunday imkoniyatlarning ancha kamligini ham ko‘rish mumkin.
Buni quyidagi misolda yaqqol ko‘rish mumkin: Buyuk Britaniya, RF va AQSH sudlarining davlatlararo aloqalar, ayniqsa iqtisodiy aloqalar rivoj topgan bir davrda soliq va bojxona sohasidagi huquqbuzarliklar uchun tayinlangan jazoning jiddiy farqlanishini qayd etish mumkin. Birinchi holda, AQSH yuqori sudi quyi sudning qonun normasini aynan tushunishga asoslanib chiqarilgan, biroq unchalik adolatli bo‘lmagan qarorini bekor qilib, uni yumshatish imkoniga ega bo‘lsa, Angliya yuqori sudi sudlarning ancha eski qonunlarni aynan, ya’ni davrga moslashtirmasdan tushunishga asoslanib chiqargan adolatsiz qarorini kuchda qoldirishga majbur bo‘lishgan, chunki, qator normalar butunlay boshqa davr uchun moslab qabul qilingan va shu bois, ayrim hollarda adolatsiz qaror qabul qilishga olib kelishiga qaramay, Lordlar palatasiga, garchi qonun chiqaruvchi bunday holatni nazarda tutmagan bo‘lsa-da, eski qonun normalarini “cheklangan sharhlash” imkoniyati berilmaganligi bois, qonunning “ruhi va harfi”ga mos holda harakat qilishga to‘g‘ri keladi.
Lord Reyd ta’kidlaganidek, yuqoridagi ahvol yana bir bor shuni ta’kidlaydiki, yozma Konstitutsiya yoki huquqlar haqida Bill kabi nufuzli manbalarning mavjud emasligi, ba’zan Britaniya sudlariga, hatto ochiq adolatsiz qaror qabul qilish tahdidi ostida qonun normalarining aynan mazmuniga, ya’ni qonun chiqaruvchining aynan mazmundagi xohish-irodasiga bo‘ysunishdan boshqa yo‘l qoldirmaydi.
G‘aybulla Mirzayev,
Buxoro viloyat sudi sudyasi
Davlat Xakimov,
Fuqarolik ishlari bo‘yicha Buxoro tumanlararo sudi sudyasi
