Матбуот хизмати - Page 5 of 40 - Бухоро вилоят суди

OTA-ONALIK HUQUQIDAN MAHRUM QILISH TARTIBI VA UNING HUQUQIY OQIBATLARI

O‘zbekiston Respublikasi demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish sari intilmoqda. Bunday yuksak maqsadga erishishda oilaga bo‘lgan munosabat muhim o‘rin egallaydi. Chunki oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini bo‘lib hisoblanadi. Har bir oilaning farovonligi, oiladagi naslning sog‘lomligi, barkamolligi jamiyat farovonligida, davlatning yuksalishida kafil bo‘lib xizmat qiladi.

Oila va jamiyat bir-biriga chambarchas va uzviy bog‘liq bo‘lib, jamiyatning o‘zi ham oilalardan tashkil topadi. Oila ham o‘z navbatida jamiyat bag‘rida vujudga keladi, rivojlanadi. Ayni paytda oilaning jamiyatda o‘z vazifalari mavjud. Ular oilaning avlod yaratish, farzandlarni tarbiyalash, ularni kamolga yetkazish, oiladagi iqtisodiy muammolarni hal etish, oila a’zolarining dam olishini va salomatligini tiklash, tabiatga, jamiyatga bo‘lgan o‘zaro munosabatlarni shakllantirishdan iborat.

Oiladagi ota-ona va bolalar o‘rtasida ma’lum huquqiy munosabat va majburiyatlar borki bu narsa oilani mustahkamligini ta’minlaydi. Ushbulardan biri bu ota-onalik huquq va majburiyatlaridir.

Ota-onalik huquq va majburiyatlari ularni ajratib bo‘lmaydigan toifaga kiradi. Ammo ular o‘z maqsadi bo‘yicha ishlatilmaganda ota-onalik huquqini yo‘qotishi oqibatida mahrum qilinishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 79-moddasiga ko‘ra, Ota-ona (ulardan biri) quyidagi hollarda:

-ota-onalik majburiyatlarini bajarishdan bosh tortsa, shu jumladan aliment to‘lashdan bo‘yin tovlasa;

-uzrsiz sabablarga ko‘ra o‘z bolasini tug‘uruqxona yoki boshqa davolash muassasasidan, tarbiya, aholini ijtimoiy himoyalash muassasasi va shunga o‘xshash boshqa muassasalardan olishdan bosh tortsa;

-ota-onalik huquqini suiiste’mol qilsa, bolalarga nisbatan shafqatsiz muomalada bo‘lsa, jumladan jismoniy kuch ishlatsa yoki ruhiy ta’sir ko‘rsatsa;

-muttasil ichkilikbozlik yoki giyohvandlikka mubtalo bo‘lgan bo‘lsa;

-o‘z bolalarining hayoti yoki sog‘lig‘iga yoxud eri (xotini)ning hayoti yoki sog‘lig‘iga qarshi qasddan jinoyat sodir qilgan bo‘lsa, ota-onalik huquqidan mahrum qilinishi mumkin.

Ota-onalik huquqidan mahrum qilish bolaning tug‘ilishni qayd qilish yozuvida ota-onasi sifatida ko‘rsatilgan ota-onalarga nisbatan qo‘llaniladigan oilaviy-huquqiy ta’sir choralari hisoblanadi

Ota-onalar va farzandlar o‘rtasidagi huquqiy munosabat, ularning bir-biriga bo‘lgan mehr-oqibati birinchi navbatda oilada namoyon bo‘ladi. Aksari hollarda, ayrim oilalarda maishiy buzuq, spirtli ichimliklar yoki giyohvandlik moddalarini suiiste’mol qiluvchi, shuningdek boshqa salbiy sabablari bilan ota-onalik nomiga dog‘ tushirayotganlar ham yo‘q emas. Bu kabi noxushliklarning oldini olish yoki ularga muayyan ta’sir choralari ko‘rish maqsadida qonunchiligimizda bir qator tarbiyaviy choralar nazarda tutilgan

Oila Qonunchiligi talabiga ko‘ra, Ota-onalik huquqidan mahrum qilish sud tartibida amalga oshiriladi.

Ota-onalik huquqidan mahrum qilishning qator huquqiy oqiabtlari mavjuddir. Unga ko‘ra, Ota-onalik huquqidan mahrum qilingan ota-ona qaysi bolaga nisbatan ota-onalik huquqidan mahrum qilingan bo‘lsa, shu bolaga nisbatan bo‘lgan qarindoshlik faktiga asoslangan barcha huquqlardan, shu jumladan undan ta’minot olish, shuningdek bolali fuqarolar uchun qonunchilikda belgilangan imtiyozlar va nafaqalar olish huquqlaridan mahrum bo‘ladi.

Biroq, ota-onalik huquqidan mahrum qilinishi ota-onani o‘z bolasiga ta’minot berish majburiyatidan ozod qilmaydi.

Shuningdek, ota-onalik huquqidan mahrum qilingan ota-onaning (ulardan birining) bundan keyin bola bilan birgalikda yashash-yashamaslik masalasi sud tomonidan uy-joy to‘g‘risidagi qonunchilikda belgilangan tartibda hal qilinadi.

Bolani ota yoki onasiga berishning imkoniyati bo‘lmagan yoki ota-onaning har ikkalasi ham ota-onalik huquqidan mahrum qilingan taqdirda, bola vasiylik va homiylik organining qaramog‘iga olib beriladi.

Shu bois, har bir ota-ona o‘zining huquq va majburiyatlarini to‘g‘ri anglagan holda uni amalga oshirishlari jamiyatning rivojiga yanada hissa qo‘shib, bu borada muammolar vujudga kelishining oldini olishga xizmat xizmat qiladi.

Sarvinoz Qambarova,

Buxoro viloyat sudi sudyasi

Oybek Shomurodov,

Fuqarolik ishlari bo‘yicha Buxoro tumanlararo sudi sudyasi

Tadbirkorlar huquqi sud himoyasida

Har qanday sohada ortiqcha tartib, byurokratiya va to‘siqlarning mavjudligi yoki amalda bo‘lishi pirovardida o‘sha soha rivojiga salbiy ta’sir etmay qolmaydi.

Shu ma’noda, tadbirkorlik sohasi ham o‘ziga cheklangan tarzda va faqatgina qonunga muvofiq aralashuvni qabul qiladi. U ortiqcha tartib-taomillar bilan kelisha olmaydi.

Chunki, tadbirkorlik davlatning cheklangan tarzda aralashuvi va bu faoliyatning erkinlik huquqi davlat tomonidan kafolatlangan hamda qonunlarda sohaga oid ortiqcha cheklovlar, tartib-taomillar bo‘lmagan bir huquqiy maydondagina yuqori suratlarda rivojlanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 24-moddasiga ko‘ra, fuqaro yakka tadbirkor sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishga haqlidir. Fuqarolarning yuridik shaxs tashkil etmasdan amalga oshiriladigan tadbirkorlik faoliyatiga nisbatan, agar qonunchilikdan yoki huquqiy munosabat mohiyatidan boshqacha tartib anglashilmasa, ushbu Kodeksning qoidalari qo‘llaniladi.

Shu kodeksining 41-moddasiga ko‘ra, yuridik shaxs o‘zining ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan faoliyati maqsadlariga muvofiq fuqarolik huquq layoqatiga ega bo‘ladi. Yuridik shaxsning huquq layoqati
u tuzilgan paytdan boshlab vujudga keladi va uni tugatish yakunlangan paytdan e’tiboran tugatiladi. Kodeksning 44-moddasiga muvofiq, yuridik shaxs davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab tashkil etilgan hisoblanadi.

Demak, respublikamizda davlatning tadbirkorlik subyektlari bilan o‘zaro munosabatlari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi, Soliq kodeksi, “Tadbirkorlik subyektlari faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to‘g‘risida”gi, “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi, “To‘lov qobiliyatsizlik to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlari kabi tadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatga olishdan tortib uning faoliyatida yuzaga keladigan tartib-taomillarni belgilovchi, shuningdek, tadbirkorlik subyektini tugatish jarayonlarida vujudga keladigan huquqiy munosabatlarni tartibga solinadi.

Agar, sohada ilg‘or xalqaro tajribaga e’tibor qaratsak, ushbu soha faoliyatini tartibga soluvchi katta yukka ega bo‘lgan qonunchilik ba’zasini uchratmaysiz. Aksincha, sohani tartibga solish emas, soha faoliyatiga ko‘proq huquq berish- “qonun hujjatlari qancha kam bo‘lsa, huquq shuncha ko‘p bo‘ladi” degan ibora amaliyotga tatbiq etilgan.

YA’ni, tadbirkorlik va xususiy mulk sohasida ancha muncha taraqqiy etgan davlatlarda “Tadbirkorlik subyektlari faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to‘g‘risida”gi kabi qonunlar va boshqa qonun hujjatlari kam uchraydi.

Aksariyat tadbirkorlik va iqtisodiyoti yuksak taraqqiy etgan davlatlarda davlat va tadbirkorlik subyektlarini bog‘lab turuvchi asosiy vosita bu soliq to‘lovigina bo‘lib hisoblanadi. Bu kabi davlatlarda tadbirkorlik subyektlarining faoliyatiga u yoki bu
tarzda aralashuvga olib keladigan huquqiy bazadan voz kechish, bu boradagi huquqiy makon va shart-sharoitning negizini “tadbirkorlik subyektlari faoliyatining erkinligi – davlat iqtisodiy yuksalishining asosi”, -degan tamoyil tashkil etadi.

Mavjud milliy qonunchiligimizning ba’zasida ham tadbirkorlik faoliyati subyektlari erkinligi, ular huquq va manfaatlari ustuvorligi, ular faoliyatiga davlat va davlat organlari ortiqcha aralashuvining kafolatlarini ta’minlash mustahkamlab qo‘yilgan.

Biroq, shu bilan birga belgilangan ayrim me’yorlar davlatning tadbirkorlik faoliyatida cheklangan tarzda ishtiroki tamoyiliga to‘la mos kelmaydi.

Tadbirkorlik faoliyatining tamoyillariga muvofiq bo‘lmagan holatlar esa, tadbirkorlikning rivojiga albatta to‘siq bo‘ladi, bu faoliyatning oqsashiga yoki sohaning depsinib bir o‘q atrofida aylanib qolishiga zamin yaratib qo‘yishi mumkin.

Shu asosda davlat qonun hujjatlarida belgilangan cheklovlar doirasidagina tadbirkorlik faoliyatida ishtirok etish, sohani ortiqcha tartibga solishga, ortiqcha tartibot belgilashga qaratilgan norma ijodkorligiga qarshi murosasiz munosabatda bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.

Shuningdek, davlat tadbirkorlik va raqobatni rivojlantirish maqsadida tadbirkorlik sohasidagi davlat korxonalarini va ustav fondida davlat ulushi mavjud bo‘lgan yuridik shaxslarni tashkil etishni cheklash, xususiylashtirish va xususiy mulkka izchil, tizimli e’tibor qaratish orqali tadbirkorlik sohasida davlat ulushini kamaytirishga, tadbirkorlik subyektlarining davlat organlari, shu jumladan huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat qiluvchi organlar bilan o‘zaro munosabatlarida ma’lum cheklov institutlaridan keng foydalanishi lozim bo‘ladi.

Ana shunday maqsadda, tadbirkorlik faoliyatining muhim tamoyili bo‘lgan davlatning tadbirkorlik faoliyatida cheklangan tarzda ishtiroki tamoyilining qonunlarda va amaliyotda to‘la aks etishi uchun bu sohada amaldagi qonun hujjatlari me’yorlari hamda tashabbus qilinayotgan norma ijodkorligi jarayonida yuqorida qayd etilgan tamoyil e’tibordan chetda qolmasligi, amaliyotda esa, ushbu sohadagi huquqni qo‘llovchi subyektlar og‘ishmay mazkur tamoyilning konseptual asoslariga rioya etishlari talab etiladi.

Nodirbek Fayziyev,

Buxoro viloyat sudi raisi o‘rinbosari

Zubayda Kurbonova,

Fuqarolik ishlari bo‘yicha Buxoro tumanlararo sudi sudyasi

O‘zboshimchalik bilan egallangan yer va unda qurilgan uy-joylarga nisbatan mulk huquqi rasmiylashtiriladi

Senatorlar o‘zboshimchalik bilan egallab olingan yer uchastkalariga hamda ularda qurilgan binolar va inshootlarga bo‘lgan huquqlarni e’tirof etishni nazarda tutuvchi qonunni ma’qulladi.

Senatning ellik uchinchi yalpi majlisida “O‘zboshimchalik bilan egallab olingan yer uchastkalariga hamda ularda qurilgan binolar va inshootlarga bo‘lgan huquqlarni e’tirof etish to‘g‘risida”gi qonun muhokama qilindi.

Qayd etilishicha, qonunning maqsadi o‘zboshimchalik bilan egallab olingan yer uchastkalari hamda ularda qurilgan bino va inshootlarga bo‘lgan huquqlarni e’tirof etish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.

Qonun bilan quyidagi yer uchastkalari hamda bino va inshootlarga nisbatan bo‘lgan huquqlarni e’tirof etish belgilanmoqda:

fuqarolar tomonidan 2018-yil 1-mayga qadar yakka tartibda uy-joy qurish orqali o‘zboshimchalik bilan egallab olingan yer uchastkasiga hamda unda qurilgan binolar va inshootlarga;

2018-yil 1-mayga qadar fuqarolar va tadbirkorlik subyektlari tomonidan hujjatlarda ko‘rsatilgan yer uchastkasi maydonidan ortiqcha egallagan yer uchastkasiga hamda unda qurilgan binolar va inshootlarga;

“bir martalik aksiya” doirasida huquqlarni e’tirof etish oxiriga yetmagan yer uchastkasi hamda unda qurilgan bino va inshootlarga;

2021-yil 8-iyunga qadar tuman (shahar) hokimining qarori bilan ajratilgan, lekin viloyat hokimi yoki xalq deputatlari kengashi tomonidan o‘z vaqtida tasdiqlanmagan yer uchastkalariga;

fuqarolarning bog‘dorchilik va uzumchilik shirkatlari hududidagi turar joylariga hamda ular egallagan yer uchastkasiga;

2020-yil 9-martga qadar kichik sanoat zonalari hududiga joylashtirilgan tadbirkorlik subyektlarining yashash uchun mo‘ljallanmagan binolari va inshootlari yoki ularning qismlari joylashgan yer uchastkasiga;

xususiylashtirilgan binolar va inshootlar egallagan yer uchastkasiga;

fuqarolarning, tadbirkorlik subyektlarining qonunchilikka muvofiq mulk (egalik qilish) huquqi e’tirof etilgan binolari va inshootlari egallagan yer uchastkasiga.

Qonunda o‘zboshimchalik bilan egallab olingan yer uchastkalari va unda qurilgan binolar va inshootlarga bo‘lgan huquqlarni e’tirof etishning shartlari ham belgilangan. Xususan, o‘zboshimchalik bilan egallab olingan yer uchastkasi boshqa shaxslarga ajratilmagan yoki elektron onlayn-auksionga qo‘yilmaganligi, yer uchastkasidan foydalanishda nizo yo‘qligi, yer va mol-mulk solig‘i bo‘yicha qarzdorlik mavjud emasligi, shirkat a’zosi bo‘lganligi, investitsiya va boshqa majburiyatlar to‘liq bajarilgan bo‘lishi lozim.

Shuningdek, qonun bilan yakka tartibdagi uy-joy qurilgan yer uchastkasiga bo‘lgan ijara huquqining o‘lchamlari aniq qilib qo‘yilmoqda.

YA’ni, agar yer uchastkasi 1998-yil 1-iyulga qadar egallangan bo‘lsa, barcha hududlarda 0,24 gektardan ko‘p bo‘lmagan o‘lchamda, agar yer uchastkasi 1998-yil 1-iyuldan 2018-yil 1-mayga qadar egallangan bo‘lsa, Toshkent, Nukus shaharlarida va viloyat markazlarida 0,06 gektardan, qolgan hududlarda 0,12 gektardan ko‘p bo‘lmagan o‘lchamda belgilanadi.

Agar o‘zboshimchalik bilan egallab olingan yer uchastkasi yuqorida qayd etilgan hajmlardan ortiqcha bo‘lgan taqdirda, belgilangan hajmdagi yer uchastkasiga bo‘lgan ijara huquqi e’tirof etilgan holda qolgan ortiqcha yer uchastkasi mazkur shaxsga dehqon xo‘jaligi yoki tomorqa xo‘jaligi yuritish uchun rasmiylashtirib berilishi nazarda tutilgan.

Qonun bilan huquqlarni e’tirof equyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:

dastlab Kadastr agentligi avtomatlashtirilgan axborot tizimiga barcha yerlar bo‘yicha 6 xil turdagi birlamchi ma’lumotlarni kiritadi;

vakolatli tashkilotlar (hokimlik, qurilish, ekologiya, suv, soliq, “O‘zbekkosmos” agentligi va boshqalar) ikki oy muddatda har bir yer uchastkasi bo‘yicha o‘z vakolatidagi ma’lumotlarni tizimga biriktiradi;

avtomatlashtirilgan axborot tizimida to‘liq shakllantirilgan elektron yig‘majild ma’lumotlari tegishli fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari binolarining e’lonlar uchun burchaklarida, Kadastr agentligining rasmiy veb-saytida hamda boshqa axborot manbalarida jamoatchilikka e’lon qilinadi, ushbu ma’lumotlar ustidan manfaatdor jismoniy va yuridik shaxslar vakolatli tashkilotlarga bir oy ichida shikoyat qilishi mumkin;

to‘plangan barcha hujjatlarning to‘liqligi va qonuniyligi tizim orqali Adliya vazirligining tegishli hududiy bo‘linmalari tomonidan ikki oy ichida o‘rganib chiqiladi;

adliya organlari tomonidan ijobiy xulosaga kelingan taqdirda fuqarolarga Kadastr agentligi tomonidan bir martalik to‘lovni yigirma ish kuni ichida to‘lash to‘g‘risida SMS-xabarnoma yuboriladi, to‘lov o‘z vaqtida to‘lanmagan taqdirda ish to‘xtatib turiladi;

to‘lov to‘langan taqdirda, elektron yig‘majild, ma’lumotlar va hujjatlar ijobiy xulosalar bilan birga Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesiga, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlariga navbatdagi sessiyada (majlisda) ko‘rib chiqish uchun axborot tizimi orqali yuboriladi, hujjatlar kengashlar tomonidan uch oy ichida sessiyalarda (majlislarda) muhokama qilinadi. Shundan so‘ng, yer uchastkasiga bo‘lgan ijara huquqi hamda unda qurilgan binolar va inshootlarga bo‘lgan mulk huquqi kengash qarori bilan e’tirof etiladi.

Bunda ijara muddati yer qonunchiligiga muvofiq yakka tartibdagi uy-joylar egallagan yer uchastkalari uchun 99 yil, boshqa yer uchastkalari uchun 49 yil etib belgilanadi.

Qonun 2028-yil 1-yanvarga qadar amal qiladi.

“Mazkur qonun – xalqimiz kutayotgan qonunlardan biri. Haqiqatdan ham o‘zboshimchalik bilan egallab olingan yerlar hamda ularda qurilgan bino-nshootlarga mulk huquqini e’tirof etish bo‘yicha oxirgi yillarda e’lon qilingan “aksiya”lar prezidentimizning irodasi bilan inson manfaatlari yo‘lida amalga oshirib kelinmoqda.

Bu boradagi ishlarning alohida, yaxlit qonun bilan tartibga solinishi sifat va samaradorlikka xizmat qiladi.

O‘zboshimchalik bilan egallab olingan yerlar va binolarga bo‘lgan huquqlarni e’tirof etishda nogironligi bo‘lganlarga, kam ta’minlanganlarga yengilliklar nazarda tutilgani juda muhim. Ayni paytda shuni ham alohida aytish kerakki, qonun mazmun-mohiyati, tuzilishi va boshqa xususiyatlariga ko‘ra kishidan bir qadar sinchkovlikni talab qiladi. Qolaversa ushbu qonun shahar aholisi uchun ham, uzoq tuman, qishloq, ovul aholisi uchun ham birdek muhim va dolzarb.

Shuxrat Abbasov,

Buxoro viloyat sudi sudyasi

Oybek Shomurodov,

Fuqarolik ishlari bo‘yicha Buxoro tumanlararo sudi sudyasi

Fuqarolarning murojaat qilish huquqining konstitutsiyaviy asoslarini kengaytirilishi

Konstitutsiyaning yangi tahririda bosh masala sanalgan inson huquq va erkinliklarini yanada kengaytirish, mavjudlarini mazmunan boyitish, huquq va erkinliklarning konstitutsiyaviy kafolatlari, davlat mas’uliyatining kuchaytirilganligi fuqarolarning murojaat qilish huquqi misolida ko‘rsatilgan.

Konstitutsiyani yangilash va yangi tahrirda qabul qilishning bosh maqsadi unda inson huquqlarini ko‘paytirish, yangi huquqlarni mustahkamlash, mavjud huquqlarni mazmunan boyitish, inson huquqlari kafolatlarini va bu borada davlatning mas’uliyatini kuchaytirish edi. Avvalgi Konstitutsiyaning “Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari” bo‘limida 35 ta modda bo‘lgan bo‘lsa, yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning shu bo‘limi 46 ta moddadan iborat bo‘ldi. Shuningdek, moddalardagi normalar miqdori ham bir necha marta ko‘paytirildi.

Yangi Konstitutsiyaning 20-moddasi uchinchi qismidagi “Insonning huquq va erkinliklari qonunlarning, davlat organlari, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari, ularning mansabdor shaxslari faoliyatining mohiyati va mazmunini belgilaydi – degan qoida, to‘rtinchi banddagi “Davlat organlari tomonidan insonga nisbatan qo‘llaniladigan huquqiy ta’sir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanishi va qonunlarda nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun yetarli bo‘lishi kerak”, shu moddaning oxirgi bandidagi “Inson bilan davlat organlarining o‘zaro munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha ziddiyatlar va noaniqliklar inson foydasiga talqin etiladi” – degan normalar mutlaqo yangi konstitutsiyaviy norma bo‘lib, birinchidan, inson huquq va erkinliklari bevosita hech qanday qo‘shimcha ko‘rsatmasiz amal qilishini, ikkinchidan, inson huquq va erkinliklari qonunlar, davlat organlari va o‘zini – o‘zi boshqarish organlari, ularning mansabdor shaxslarning faoliyati mazmun-mohiyatini belgilaydi. Bu – ular uchun fuqarolarning huquq va erkinliklari ustuvor masala ekanligi va ularning faoliyatiga inson huquq va erkinliklariga munosabatiga qarab baho beriladi, degani.

Davlat organlari va insonlar munosabatida inson manfaati ustuvorligi belgilangan.

Konstitutsiyaning inson huquq va erkinliklariga taalluqli ko‘plab moddalarida shu huquqni ta’minlash, rag‘batlantirish, sharoit yaratish mas’uliyati to‘g‘ridan – to‘g‘ri ko‘rsatib qo‘yilgan. Bu davlatning inson oldida mas’uliyati kuchli belgilanganligini ko‘rsatadi. Bular Konstitutsiyaning 54-moddasida mustahkamlangan “Insonning huquq va erkinliklarini ta’minlash davlatning oliy maqsadidir” degan tamoyildan kelib chiqadi.

Bevosita insonning murojaat qilish huquqi yangi tahrirdagi Konstitutsiyada hal qilinganligi haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, uchta narsaga e’tibor qaratish zarur. Birinchidan, bunday huquqlarning kengayganligi, ikkinchidan kafolatlarning kuchaytirilganligi, uchinchidan murojaat qilinuvchi organlar soni ko‘payganligi.

Konstitutsiyaning 55-moddasida shunday bir yangi norma belgilandiki, unga asosan “Har kim O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga va xalqaro shartnomalariga muvofiq, agar davlatning huquqiy himoyaga doir barcha ichki vositalaridan foydalanib bo‘lingan bo‘lsa, insonning huquq va erkinliklarini himoya qiluvchi xalqaro organlarga murojaat etishga haqli”. Bu faqat huquq emas, har qanday huquq va erkinlikning kuchli kafolatidir. Bu bilan O‘zbekiston fuqarolarning huquqlari nafaqat milliy institutlar orqali himoya qilinishi belgilangan. Bu tartibning o‘rnatilishi davlat va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarning mas’uliyatini kuchaytiradi, davlatimizning inson huquqlariga qanday munosabatda ekanligiga to‘g‘ri baho berish imkoniyatini vujudga keltiradi. Bunda xalqaro tashkilotlarga murojaat qilish uchun asosiy shart – fuqaro davlatning huquqiy himoyaga doir barcha ichki vositalaridan foydalanib bo‘lgan bo‘lishi va bu haqda tegishli hujjatlari bo‘lishi kerak..

Shu moddaning oxirgi qismida belgilangan “Har kim davlat organlarining yoxud ular mansabdor shaxslarining qonunga xilof qarorlari, harakatlari yoki harakatsizligi tufayli yetkazilgan zararning o‘rni davlat tomonidan qoplanishi huquqiga egaligi” borasidagi me’yor ham davlat organlari, mansabdor shaxslarning har qanday murojaatga jiddiy yondashuvini keltirib chiqaradi.

Konstitutsiyaning 98-moddasida, O‘zbekiston Respublikasining saylov huquqiga ega bo‘lgan, yuz ming nafardan kam bo‘lmagan
fuqarolari qonunchilik takliflarini qonunchilik tashabbusi tartibida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritishga haqli ekanligi belgilandi. Bu fuqarolarga katta ishonch va imkoniyatdir. Avval fuqarolar tayyorlab e’lon qilingan qonunlarga o‘zlarining e’tirozi, takliflarini berish orqali murojaat huquqini amalga oshirsa, endi o‘zlari bu masalada tashabbusga ega bo‘lmoqda. Murojaat qilish huquqi esa kengaymoqda. Albatta bu huquqdan foydalanish uchun fuqarolarning ongi, bilimi yuqori darajada bo‘lishi kerak. Bu huquqdan ayrim guruhlar ma’lum bir sohalarni rivojlantirishda foydalanishi mumkin. Masalan, tadbirkorlar, tibbiyot xodimlari o‘z muammolarini hal qilishga harakat qilishi mumkin.

Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga alohida e’tibor berilib, mavqei ancha ko‘tarildi. Konstitutsiyaning 21-bobi “Mahalliy davlat hokimiyati asoslari. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari deb nomlandi. Bu fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining davlat hokimiyatidan holi, mustaqilligini konstitutsiya asosda belgilanishidir. Ularning faoliyatiga taalluqli 127-moddaning normalari avvalgi Konstitutsiya normalaridan ikki marta ko‘paytirildi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari avvali Konstitutsiyada ikkita moddada tilga olingan bo‘lsa, yangi tahrirdagi Konstitutsiyada bir necha moddalarda qayd qilindi.

Eng muhimi, Konstitutsiyaning 40-moddasida fuqarolar murojaat bilan chiqadigan organlar qatoriga fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari ham qo‘shildi. Ular davlat organlari bilan birga murojaatlarni ko‘rib hal qiluvchi organ sifatida e’tirof etildi.

Bu juda to‘g‘ri bo‘ldi. Chunki asosiy muammolar mahallarda bo‘lib, u yerdagi organ fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlaridir. Konstitutsiyaning 69-moddasida fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari fuqarolik jamiyati institutlari tizimiga kiritildi, bu ularning maqomini yuqorilaganligini ko‘rsatadi.

Yangi Konstitutsiyada inson huquqlari kengaydi. Yangi moddalar va normalar belgilandi, murojaat qilish huquqining kafolatlari kuchaydi. Murojaat qilinuvchi organlar soni ko‘paytirildi. Xalqaro tashkilotlarga murojaat qilish huquqi o‘rnatildi. Davlatni huquq va erkinliklarni ta’minlashdagi mas’uliyati kuchaydi.

Aziz Sharipov,

Buxoro viloyat sudi sudyasi

Fayzullo Kadirov,

Fuqarolik ishlari bo‘yicha Buxoro tumanlararo sudi sudyasi

Hadya shartnomasi taraflarining javobgarligini huquqiy tartibga solish

Hadya shartnomasiga muvofiq bir taraf (hadya qiluvchi) boshqa taraf (hadya oluvchi)ga ashyoni tekinga mulk qilib beradi yoki berish majburiyatini oladi yoxud unga o‘ziga yoki uchinchi shaxsga nisbatan mulk huquqi (talabi)ni beradi yo berish majburiyatini oladi, yoxud uni o‘zi yoki uchinchi shaxs oldidagi mulkiy majburiyatdan ozod qiladi yoinki ozod qilish majburiyatini oladi.

Ashyo yoki huquq muqobil berilganida yo bo‘lmasa, muqobil majburiyat mavjud bo‘lganida shartnoma hadya deb tan olinmaydi. Bunday shartnomaga nisbatan ushbu Kodeks 124-moddasining ikkinchi qismi qoidalari qo‘llanadi.

Biron-bir shaxsga ashyoni yoki mulk huquqini tekinga berishni yoki biron-bir shaxsni mulkiy majburiyatdan ozod etishni va’da qilish (hadya etishni va’da qilish), agar va’da tegishli shaklda berilgan bo‘lsa va kelajakda aniq shaxsga ashyo yoki mulkiy huquqni tekinga berish yoki uni mulkiy majburiyatdan ozod qilish maqsadi aniq ko‘rinib turgan bo‘lsa, hadya shartnomasi deb tan olinadi.

Ashyo, mulk huquqi yoki mulkiy majburiyatdan ozod qilish shaklida hadya narsasini aniq ko‘rsatmasdan o‘zining mol-mulkini yoki mol-mulkning bir qismini hadya etishni va’da qilish o‘z-o‘zidan haqiqiy emas.

Hadyani hadya oluvchiga hadya qiluvchining vafotidan keyin topshirishni nazarda tutuvchi shartnoma o‘z-o‘zidan haqiqiy emas. Bunday hadyaga nisbatan ushbu Kodeksning vorislik to‘g‘risidagi qoidalari qo‘llanadi.

Hadya oluvchi o‘ziga hadya topshirilgunga qadar istagan vaqtida uni rad etishga haqli. Bunday holda hadya shartnomasi bekor qilingan hisoblanadi.

Agar hadya shartnomasi yozma shaklda tuzilgan bo‘lsa, hadyani rad etish ham yozma shaklda amalga oshirilishi kerak. Agar hadya shartnomasi ro‘yxatdan o‘tkazilgan bo‘lsa, hadyani qabul qilishni rad etish ham davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim.

Agar hadya shartnomasi yozma shaklda tuzilgan bo‘lsa, hadya qiluvchi hadya oluvchidan hadyani olishni rad etishi oqibatida yetkazilgan haqiqiy zararni qoplashni talab qilishga haqli.

Hadya qilish, ayni paytda hadyani hadya oluvchiga topshirish og‘zaki amalga oshirilishi mumkin, ushbu moddaning uchinchi va beshinchi qismlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.

Hadyani topshirish uni taqdim qilish, ramziy topshirish (kalit va hokazolarni taqdim qilish) yoki huquqni belgilaydigan hujjatlarni taqdim etish yo‘li bilan amalga oshiriladi.

Ko‘char mulkni hadya qilish shartnomasi:

hadya qiluvchi yuridik shaxs bo‘lganida;

fuqarolar o‘rtasida bazaviy hisoblash miqdorining o‘n baravaridan ortiq summaga shartnoma tuzilayotganda;

shartnomada kelajakda hadya etish va’da qilingan hollarda oddiy yozma shaklda tuzilishi lozim.

Ushbu moddaning uchinchi qismida nazarda tutilgan hollarda og‘zaki tuzilgan hadya shartnomasi o‘z-o‘zidan haqiqiy emas.

Ko‘chmas mulkni hadya qilish shartnomasi notarial tasdiqlanishi va davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim.

Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim bo‘lgan avtomototransport vositalarini hadya qilish shartnomasi notarial tasdiqlangan bo‘lishi kerak.

Yuridik shaxs xo‘jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqi asosida o‘ziga qarashli bo‘lgan ashyoni, agar qonunda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, mulkdorning roziligi bilan hadya etishga haqli. Bu cheklash qiymati katta bo‘lmagan odatdagi sovg‘alarga taalluqli emas.

Umumiy birgalikdagi mulkni hadya qilishga ushbu Kodeksning 225-moddasida nazarda tutilgan qoidalarga amal qilgan holda umumiy birgalikdagi mulkning barcha ishtirokchilari roziligi bilan yo‘l qo‘yiladi.

Hadya qiluvchiga tegishli uchinchi shaxsdan talab qilish huquqini hadya qilish ushbu Kodeks 313-317, 319 va 320-moddalarida nazarda tutilgan qoidalarga rioya etgan holda amalga oshiriladi.

Ijara huquqini yoki boshqalarning ashyosiga o‘zgacha huquqni uning mulkdorining yoki unga nisbatan xo‘jalik yuritish yoxud operativ boshqarish huquqiga ega bo‘lgan shaxsning roziligisiz hadya qilishga, agar bunday huquqqa asos bo‘lgan qonunda yoki shartnomada uni mazkur shaxslar roziligisiz boshqa shaxslarga berish taqiqlanmagan bo‘lsa, yo‘l qo‘yiladi.

Hadya olayotgan shaxs o‘rniga uning uchinchi shaxs oldidagi majburiyatini bajarish yo‘li bilan hadya qilish ushbu Kodeks 241-moddasining birinchi va ikkinchi qismlarida nazarda tutilgan qoidalarga rioya etgan holda amalga oshiriladi.

Hadya oluvchining uchinchi shaxsdan qarzini hadya qiluvchining o‘ziga olishi yo‘li bilan hadya qilish ushbu Kodeks 322-moddasining birinchi va ikkinchi qismlarida nazarda tutilgan qoidalarga rioya etgan holda amalga oshiriladi.

Hadya oluvchining nomi va hadya narsasi ko‘rsatilmagan hadyani vakil tomonidan amalga oshirish ishonchnomasi o‘z-o‘zidan haqiqiy emas.

Agar shartnoma tuzilgandan so‘ng hadya qiluvchining moddiy ahvoli jiddiy yomonlashgan bo‘lsa, u kelajakda hadya oluvchiga ashyoni yoki mulk huquqini berish yo bo‘lmasa, uni mulkiy majburiyatdan ozod etish va’da qilingan shartnomani bajarishdan bosh tortishga haqli.

Ushbu Kodeks 507-moddasining birinchi qismida nazarda tutilgan asoslarda hadya qiluvchi kelajakda hadya oluvchiga ashyoni yoki mulk huquqini berish yo bo‘lmasa, uni mulkiy majburiyatdan ozod etish va’da qilingan shartnomani bajarishdan bosh tortishga haqli.

Ushbu modda da nazarda tutilgan asoslarda hadya qiluvchining hadya shartnomasini bajarishdan bosh tortishi hadya oluvchiga zararni qoplashni talab qilish huquqini bermaydi.

Hadya oluvchi hadya qiluvchining, uning oila a’zolari yoki yaqin qarindoshlarining hayoti yoki sog‘lig‘iga qarshi ataylab jinoyat sodir qilgan hollarda hadyani bekor qilishga sud tartibida yo‘l qo‘yiladi.

Hadya oluvchi hadya qiluvchini qasddan o‘ldirgan taqdirda hadya qiluvchining vorislari sudda hadyani bekor qilishni talab etish huquqiga ega.

Agar hadya oluvchining hadya qiluvchi uchun katta nomulkiy qiymatga ega bo‘lgan hadya buyumga nisbatan muomalasi uning butunlay yo‘q bo‘lib ketishi xavfini solsa, hadya qiluvchi hadya bekor etilishini sud tartibida talab qilishga haqli.

Manfaatdor shaxsning talabiga binoan sud yakka tadbirkor yoki yuridik shaxsning bankrotlik to‘g‘risidagi qonun hujjatlari qoidalarini buzib, bankrot deb e’lon qilinishidan oldingi bir yil ichida tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq mablag‘lar hisobidan qilgan hadyasini bekor qilishi mumkin.

Hadya shartnomasida hadya oluvchi hadya qiluvchidan oldin vafot etgan taqdirda hadya qiluvchining hadyani bekor qilish huquqi shart qilib qo‘yilishi mumkin.

Hadya bekor qilingan taqdirda hadya oluvchi hadya qilingan ashyoni, agar u hadya bekor qilingan paytda asl holatda saqlanib qolgan bo‘lsa, qaytarishi lozim.

Hadya shartnomasini bajarishdan bosh tortish va hadyani bekor qilish to‘g‘risidagi qoidalar og‘zaki tuzilgan hadya shartnomalariga nisbatan qo‘llanmaydi.

Hadya qilingan ashyodagi kamchiliklar tufayli hadya oluvchining hayoti, sog‘lig‘i yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar, agar bu kamchiliklar ashyo hadya oluvchiga topshirilgunga qadar paydo bo‘lgani aniq ko‘rinib turgan kamchiliklar jumlasiga kirmasligi va hadya qiluvchi bu haqda bilgan bo‘lsa-da, hadya oluvchini ogohlantirmaganligi isbot qilingan bo‘lsa, ushbu Kodeks 57-bobida nazarda tutilgan qoidalarga muvofiq hadya qiluvchi tomonidan qoplanishi lozim.

Agar hadya shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, hadya shartnomasiga muvofiq hadya va’da qilingan hadya oluvchining huquqlari uning merosxo‘rlariga (huquqiy vorislariga) o‘tmaydi.

Agar hadya shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, hadya shartnomasiga muvofiq hadya berishni va’da qilgan shaxsning majburiyatlari uning merosxo‘rlariga (huquqiy vorislariga) o‘tadi.

Umumfoydali maqsadlarda qilingan hadya xayr-ehson hisoblanadi.

Xayr-ehson fuqarolarga, davolash, tarbiya, ijtimoiy himoya muassasalariga va shunga o‘xshash boshqa muassasalarga, xayriya, ilmiy va o‘quv muassasalariga, fondlarga, muzeylar va boshqa madaniyat muassasalariga, jamoat birlashmalari va diniy tashkilotlarga, shuningdek davlatga va boshqa fuqarolik huquqi subyektlariga qilinishi mumkin.

Xayr-ehsonni qabul qilishga biror kimsaning ruxsati yoki roziligi talab qilinmaydi.

Xayr-ehson qiluvchi mol-mulkni fuqaroga xayr-ehson qilganida bu mol-mulkdan ma’lum bir maqsadda foydalanishni shart qilib qo‘yishi lozim, yuridik shaxslarga xayr-ehson qilganda esa bu shartni qo‘yishi mumkin. Bunday shart bo‘lmaganida mol-mulkni fuqaroga xayr-ehson qilish oddiy hadya deb hisoblanadi, qolgan hollarda esa xayr-ehson qilingan mol-mulkdan hadya oluvchi uning vazifasiga muvofiq foydalanadi.

Aniq maqsadda foydalanishga mo‘ljallangan xayr-ehsonni qabul qilib olayotgan yuridik shaxs xayr-ehson qilingan mulkdan foydalanish bo‘yicha amalga oshirilgan operatsiyalarning alohida ro‘yxatini yuritishi lozim.

Agar xayr-ehson qilingan mulkdan xayr-ehson qiluvchi ko‘rsatgan maqsadda foydalanish vaziyat o‘zgarganligi tufayli mumkin bo‘lmay qolsa, mulkdan boshqa maqsadda faqat xayr-ehson qiluvchining roziligi bilan, mol-mulkni xayr-ehson qilgan fuqaro vafot etgan bo‘lsa yoki mulkni xayr-ehson qilgan yuridik shaxs qayta tashkil etilgan yoxud tugatilgan bo‘lsa –– sud qaroriga muvofiq foydalanish mumkin.

Xayr-ehson qilingan mulkdan xayr-ehson qiluvchi ko‘rsatgan maqsadga zid holda foydalanish yoki ushbu maqsadni mazkur modda oltinchi qismining qoidalarini buzgan holda o‘zgartirish xayr-ehson qiluvchiga, uning merosxo‘rlariga yoki boshqa huquqiy vorisiga xayr-ehsonni bekor qilishni talab qilish huquqini beradi.

Ilxom Djurayev,

Fuqarolik ishlari bo‘yicha Qorako‘l tumanlararo sudi raisi

Aziz Safarov, Fuqarolik ishlari bo‘yicha Qorako‘l tumanlararo sudi sudy

СОХТА ДЎСТЛИК ЁКИ УЛФАТЛАР

Фуқаро Саид Тўхтаев ва Ҳамроҳ Йўлдошев (исм-шарифлари ўзгартирилган)лар иш баҳонасида танишишди. Халқимизда шундай мақол бор «Дўст танлашда адашма» ёки «Дўст бошқа, улфат бошқа».

Афсуски, юқорида номлари келтирилган шахсларнинг «дўстлигига» ичкилик нуқта қўйди.

Даставвал, икки улфат спиртли ичимлик олиб келиб, ширингуфторлик қилишди. Сўнгра бу улфатчилик ўзаро оғзаки жангга, кейинчалик эса мушт кўтаришгача олиб борди.

Айбдор С.Тўхтаев ҳамроҳининг бош ва жағ қисмига мушт тушириб, қаттиқ жароҳатлади. Арзимаган айтишувдан келиб чиққан жанжал оқибатида тан жароҳати олган Ҳамроҳ Йўлдошевнинг оғир аҳволда эканлигини била туриб, унга ёрдам бермай унинг ўзини якка қолдириб кетди. Ички ишлар ходимларининг аралашуви туфайли жабрланувчига ёрдам кўрсатилди ва ножўя хатти-ҳаракатлари ҳуқуқий кўриб чиқиш учун жиноят ишлари бўйича Когон тумани судига юборилди.

Когон тумани судининг 2025 йил 28 май кунидаги суд ишида ушбу жиноий иш адолатли кўриб чиқилди ва қонуний ҳукм чиқарилди.

Эҳ аттанг! Дўстлик агар чиндан бўлганида эди, бу жиноят содир этилмасди. Халқимиз «Ўзимдан чиққан балога, қайга борай давога» деб айтгани жуда ўринли. Энди бу улфатлар даъво истаб судда юзлашишди.

Унутманг! Учраган ҳар ким ҳам дўст бўлавермайди!

ФЕРУЗ ШАРАПОВ

Бухоро вилоят судининг бош консултанти

ҚОСИМ ХОЛОВ

Жиноят ишлари бўйича Когон тумани суди раиси

Иқтисодий судларда ишончнома асосида иш юритиш ва унга қўйиладиган талаблар

Судда юридик шахсларнинг ишларини уларнинг қонунчиликда ёки таъсис ҳужжатларида берилган ваколатлар доирасида ҳаракат қиладиган органлари ва (ёки) вакиллари юритади.

Фуқаролар ўз ишларини судда шахсан ўзлари ва (ёки) вакиллари орқали юритишга ҳақлидир. Фуқаронинг ишда шахсан иштирок этиши уни иш бўйича вакилга эга бўлиш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди.

Муомалага лаёқатсиз ёки муомала лаёқати чекланган шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини судда уларнинг қонуний вакиллари (ота-оналари, уларни фарзандликка олганлар, васийлар ёки ҳомийлар) ҳимоя қилади. Қонуний вакиллар судда иш юритишни ўзлари танлаган вакилга топшириши мумкин.

Бир шахс (ишонч билдирувчи) томонидан иккинчи шахсга (ишончли вакилга) учинчи шахслар олдида вакиллик қилиш учун берилган ёзма ваколат ишончнома ҳисобланади. Ишончли вакил ўзига ишончнома билан берилган ваколатлар доирасида иш олиб боради.

Юридик шахс номидан, шунингдек юридик шахсга ҳам ишончнома фақат юридик шахснинг уставида (низомида) кўрсатилган фаолият мақсадларига зид бўлмаган битимларни тузиш учунгина берилиши мумкин.

Ишончнома оддий ёзма шаклда ёки нотариал шаклда расмийлаштирилади.

Агар қонунда бу бевосита назарда тутилмаган бўлса, қуйидагилар шартнома бўйича (ихтиёрий) вакиллар бўлиши мумкин:

1) адвокатлар;

2) юридик шахсларнинг ходимлари — шу юридик шахсларнинг ишлари бўйича;

3) нотижорат ташкилотларининг ваколатли вакиллари — шу ташкилотлар аъзоларининг ишлари бўйича;

4) қонунда бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш ҳуқуқи берилган нотижорат ташкилотларининг ваколатли вакиллари;

5) биргаликдаги процессуал иштирокчилардан бири бошқа биргаликдаги иштирокчиларнинг топшириғи бўйича;

6) ишда иштирок этувчи шахсларнинг илтимосига биноан суд томонидан рухсат берилган бошқа шахслар.

Судда вакил сифатида ишларни юритиш бўйича профессионал фаолият билан фақат адвокатлар шуғулланиши мумкин.

Вакилнинг судда иш юритишга доир ваколатлари қонунга мувофиқ берилган ва расмийлаштирилган ишончномада кўрсатилган бўлиши керак.

Юридик шахс номидан берилган ишончнома унинг раҳбари ёки таъсис ҳужжатларида шундай ваколат берилган бошқа шахс томонидан имзоланган ва ушбу юридик шахснинг муҳри билан (муҳр мавжуд бўлганда) тасдиқланган бўлиши керак.

Юридик шахсларнинг ходимлари шу юридик шахсларнинг ишлари бўйича вакил сифатида иқтисодий судларда қатнашганда уларга берилган белгиланган тартибда расмийлаштирилган ишончномага шу корхонада ходим сифатида ишлаётганлигини тасдиқловчи буйруқдан кўчирма ёки меҳнат шартномаси нусхаси, хизмат гувоҳномасини нусхасини тақдим этади.

Адвокатнинг ваколатлари қонунчиликда белгиланган тартибда тасдиқланади, яъни адвокатга иш юритиш учун берилган ордерга асосан қатнашади. Адвокатлик ордери адвокатга “Адвокатура тўғрисида”ги қонун ва адвокатлик фаолиятига доир бошқа қонунлар доирасида берилган ваколатларни амалга ошириш ҳуқуқини беради. Ордер адвокатга ҳуқуқий ёрдам сўраб мурожаат қилган шахснинг манфаатларини ғимоя қилиш ҳуқуқини беради, бироқ у ишончноманинг ўрнини босмайди. Ҳамда адвокатга ИПК 63- моддасида махсус назарда тутилган процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқини бермайди. Адвокат иқтисодий судга даъво аризасини имзолаш, даъво қўзғатиш, суд ҳужжатлари устидан шикоят бериш, апелляция, кассация шикоятларини имзолаш, келишув битими тузиш, даъводан воз кечиш, апелляция шикоятини қайтариш ундан воз кечиш ҳақида аризалар бериш каби ҳуқуқларни амалга ошириш учун унга ишонч билдирувчи томонидан берилган ишончномада бундай ҳуқуқларни амалга ошириш ваколати берилган бўлиши керак.

Шартнома бўйича вакил сифатида ҳаракат қилувчи шахс (бундан адвокат мустасно) ишончномадан ташқари судга шартнома бўйича вакил мақомини тасдиқловчи ҳужжатни тақдим этади.

Судда иш юритиш ваколатлари вакилга уни вакил қилган шахс номидан барча процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқини беради, бундан даъво аризасини имзолаш, ишни ҳакамлик судига топшириш, даъво талабларидан қисман ёки бутунлай воз кечиш ва даъвони тан олиш, даъво предметини ёки асосини ўзгартириш, келишув битимини тузиш, ваколатларни бошқа шахсга топшириш (ишониб топшириш), суд ҳужжати устидан шикоят қилиш, қонуний кучга кирган суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги аризани имзолаш, суд ҳужжатининг мажбурий ижро этилишини талаб қилиш, ундирилган мол-мулкни ёки пулни олиш мустасно. Вакилнинг ушбу моддада кўрсатилган ҳаракатларнинг ҳар бирини амалга оширишга бўлган ваколатлари у қайси шахс томонидан вакил қилинаётган бўлса, ўша шахс берган ишончномада махсус назарда тутилган бўлиши керак. ( ИПК 63-моддаси)

Кимлар судда вакил бўла олмайдилар?

Тўла муомала лаёқатига эга бўлмаган ёхуд васийлик ёки ҳомийлик остидаги шахслар судда вакил бўла олмайди.

Судьялар, терговчилар, суриштирувчилар, прокурорлар ва суд девони ходимлари судда вакил бўла олмайди. Мазкур шахслар суд процессида тегишли судларнинг, прокуратура органларининг вакили сифатида ёки қонуний вакил сифатида иштирок этаётган ҳолларга нисбатан ушбу қоида татбиқ этилмайди.

Медиация тартиб таомилини амалга ошириш чоғида айни шу низо билан боғлиқ ҳолда медиатор сифатида иштирок этган шахслар вакил бўлиши мумкин эмас, бундан қонунчиликда назарда тутилган ва медиаторнинг иштироки юзасидан ўзаро розилик бўлган ҳоллар мустасно.

Ишончнома кўпи билан уч йил муддатга берилиши мумкин. Агар ишончномада муддат кўрсатилган бўлмаса, у берилган кундан бошлаб бир йил мобайнида ўз кучини сақлайди. Берилган куни кўрсатилмаган ишончнома ҳақиқий эмас. Нотариус томонидан тасдиқланиб, Ўзбекистон Республикасидан ташқарида ҳаракатларни амалга оширишга мўлжалланган, амал қилиш муддати кўрсатилмаган ишончнома уни берган шахс томонидан бекор қилингунича ўз кучини сақлайди.

Иқтисодий судга ишончнома тақдим этилганда судлар ишончноманинг тегишли тартибда расмийлаштирилганлигини, унда амалга оширилаётган процессуал харакатлар махсус назарда тутилган бўлса, шундай ҳуқуқ берилганлигига, ишончнома амал қилиш муддати тугаган ёки йўқлигига эътибор беришлари шарт. Суд ишда иштирок этувчи шахсларнинг ва улар вакилларининг ваколатларини текшириши шарт.

Суд ишда иштирок этувчи шахсларнинг ва улар вакилларининг ваколатларини тан олиш ва уларнинг суд мажлисида иштирок этишига рухсат бериш тўғрисидаги масалани мазкур шахслар судга тақдим этган ҳужжатларни текшириш асосида ҳал этади. Мазкур шахсларнинг ваколатларини тасдиқловчи ҳужжатлар тўғрисидаги маълумотлар суд мажлиси баённомасига киритилади, зарур бўлганда эса уларнинг кўчирма нусхалари ишга қўшиб қўйилади.

Ишда иштирок этувчи шахс, унинг вакили ўз ваколатларини тасдиқлаш учун зарур ҳужжатларни тақдим этмаган ёки қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ бўлмаган ҳужжатларни тақдим этган тақдирда суд тегишли шахснинг ишда иштирок этишга оид ваколатларини тан олишни рад этади, бу ҳақда суд мажлиси баённомасида кўрсатилади.

Вакилга берилган ишончномада даъво аризасини имзолаш ёки суд ҳужжати устидан шикоят бериш, шикоятни имзолаш ҳуқуқи берилмаган бўлиб, бу шахс томонидан имзоланган тақдирда даъво аризасини , шикоятни қайтариш учун асос бўлади.

Бухоро вилоят суди судьяси М.Кодирова

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАНИНГ ЯНГИ ТАҲРИРДАГИ КОНСТИТУЦИЯСИДА ШАХСИЙ ҲУҚУҚ ВА ЭРКИНЛИКЛАР

Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги Конституцияси
2023 йил 30 апрель куни ўтказилган Ўзбекистон Республикаси референдумида умумхалқ овоз бериш орқали қабул қилинди.

Мазкур Конституциянинг 7-боби шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар деб номланади. Янги таҳрирдаги Конституцияда шахсий ҳуқуқлар анча кенгайтирилди. Илгари бошқа қонун нормаларида қайд этилган айрим қоидалар конституцияги киритилиб, шахсий ҳуқуқлар конуституция билан кафолатланди.

Шахсий ҳуқуқлар қўйидагилардан иборат:

1.Яшаш ҳуқуқи

[ОКОЗ:

Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг ажралмас ҳуқуқидир ва у қонун билан муҳофаза қилинади. Инсон ҳаётига суиқасд қилиш энг оғир жиноятдир. Ўзбекистон Республикасида ўлим жазоси тақиқланади. (25- модда)

2. Инсоннинг шаъни ва қадр-қиммати дахлсизлиги ҳуқуқи

[ОКОЗ:

1.01.00.00.00 Конституциявий тузум / 01.06.00.00 Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари / 01.06.02.00 Асосий (Конституциявий) шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар / 01.06.02.02 Эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқи]

Инсоннинг шаъни ва қадр-қиммати дахлсиздир. Ҳеч нарса уларни камситиш учун асос бўлиши мумкин эмас. [ОКОЗ:

1.01.00.00.00 Конституциявий тузум / 01.06.00.00 Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари / 01.06.02.00 Асосий (Конституциявий) шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар / 01.06.02.03 Фуқаронинг шаъни ва обрўсига тажовузлардан, унинг шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш, турар жой дахлсизлиги ҳуқуқи]

Ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки инсон қадр-қимматини камситувчи муомалага ёхуд жазога дучор этилиши мумкин эмас. [ОКОЗ:

Ҳеч кимда унинг розилигисиз тиббий ва илмий тажрибалар ўтказилиши мумкин эмас.
(26-модда)

3.Эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқи

[ОКОЗ:

Ҳар ким эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эга. Ҳеч ким қонунга асосланмаган ҳолда ҳибсга олиниши, ушлаб турилиши, қамоққа олиниши, қамоқда сақланиши ёки унинг озодлиги бошқача тарзда чекланиши мумкин эмас.[ОКОЗ:

1.16.00.00.00 Хавфсизлик ва ҳуқуқ тартибот муҳофазаси / 16.13.00.00 Жиноят-ижроия қонунчилиги / 16.13.02.00 Судланганлар ва қамоқдаги шахсларнинг ҳуқуқий ҳолати]

Ҳибсга олишга, қамоққа олишга ва қамоқда сақлашга фақат суднинг қарорига кўра йўл қўйилади. Шахс суднинг қарорисиз қирқ саккиз соатдан ортиқ муддат ушлаб турилиши мумкин эмас.

Шахсни ушлаш чоғида унга тушунарли тилда унинг ҳуқуқлари ва ушлаб турилиши асослари тушунтирилиши шарт.

4. Айбсизлик презумпцияси

[ОКОЗ:

1.16.00.00.00 Хавфсизлик ва ҳуқуқ тартибот муҳофазаси / 16.12.00.00 Жиноят-процессуал қонунчилиги / 16.12.03.00 Далиллар ва исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатлар]

Жиноят содир этганликда айбланаётган шахс унинг айби қонунда назарда тутилган тартибда ошкора суд муҳокамаси йўли билан исботланмагунча ва суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланмагунча айбсиз деб ҳисобланади. Айбланувчига ўзини ҳимоя қилиш учун барча имкониятлар таъминланади.[ОКОЗ:

1.01.00.00.00 Конституциявий тузум / 01.06.00.00 Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари / 01.06.05.00 Ҳуқуқ ва эркинликнинг кафолати ва ҳимояси. Омбудсман]

Айбдорликка оид барча шубҳалар, агар уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг ёки маҳкумнинг фойдасига ҳал қилиниши керак.Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаши шарт эмас ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин.

Ҳеч ким ўзига ва яқин қариндошларига қарши гувоҳлик беришга мажбур эмас.

[ОКОЗ:

Агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса, у айбдор деб топилиши ёки жазога тортилиши мумкин эмас.

[ОКОЗ:

1.01.00.00.00 Конституциявий тузум / 01.06.00.00 Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари / 01.06.02.00 Асосий (Конституциявий) шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар / 01.06.02.03 Фуқаронинг шаъни ва обрўсига тажовузлардан, унинг шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш, турар жой дахлсизлиги ҳуқуқи]

Озодликдан маҳрум этилган шахслар ўзига нисбатан инсоний муомалада бўлиниши ҳамда инсон шахсига хос бўлган шаъни ва қадр-қиммати ҳурмат қилиниши ҳуқуқига эга.

[ОКОЗ:

Шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлиши мумкин эмас.

5. Малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи

[ОКОЗ:

Ҳар кимга малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланади. Қонунда назарда тутилган ҳолларда юридик ёрдам давлат ҳисобидан кўрсатилади. Ҳар бир шахс жиноят процессининг ҳар қандай босқичида, шахс ушланганида эса унинг ҳаракатланиш эркинлиги ҳуқуқи амалда чекланган пайтдан эътиборан ўз танловига кўра адвокат ёрдамидан фойдаланиш ҳуқуқига эга.

[ОКОЗ:

1.18.00.00.00 Прокуратура. Адвокатура. Нотариат. Юридик хизмат. Адлия органлари. ФҲДЁ органлари / 18.02.00.00 Адвокатура / 18.02.04.00 Суд процессида адвокатларнинг иштироки]

Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи айбловнинг моҳияти ва асослари тўғрисида хабардор қилиниш, унга қарши ёки унинг фойдасига гувоҳлик бераётган шахсларнинг сўроқ қилинишини талаб этиш, таржимон ёрдамидан фойдаланиш ҳуқуқига эга.

Қонунни бузган ҳолда олинган далиллардан одил судловни амалга ошириш чоғида фойдаланишга йўл қўйилмайди.

[ОКОЗ:

1.16.00.00.00 Хавфсизлик ва ҳуқуқ тартибот муҳофазаси / 16.12.00.00 Жиноят-процессуал қонунчилиги / 16.12.11.00 Ҳукм, ажрим, қарорларнинг қонунийлигини, адолатлилигини ва асослилигини текшириш]

Жиноят учун ҳукм қилинган ҳар ким қонунда белгиланган тартибда ҳукмнинг юқори турувчи суд томонидан қайта кўриб чиқилиши ҳуқуқига, шунингдек афв этиш ёки жазони енгиллаштириш тўғрисида илтимос қилиш ҳуқуқига эга.

[ОКОЗ:

1.16.00.00.00 Хавфсизлик ва ҳуқуқ тартибот муҳофазаси / 16.12.00.00 Жиноят-процессуал қонунчилиги / 16.12.05.00 Жиноят натижасида етказилган моддий зарарни қоплаш]

Ҳуқуқбузарликлардан жабрланганларнинг ҳуқуқлари қонун билан муҳофаза қилинади. Давлат жабрланганларга ҳимояланишни ва одил судловдан фойдаланишни таъминлайди, уларга етказилган зарарнинг ўрни қопланиши учун шарт-шароитлар яратади.

Конституциянинг 30-моддасига кўра, [ОКОЗ:

ҳеч ким расмий эълон қилинмаган қонун асосида ҳукм қилиниши, жазога тортилиши, мол-мулкидан ёки бирон-бир ҳуқуқидан маҳрум этилиши мумкин эмас. [ОКОЗ:

1.16.00.00.00 Хавфсизлик ва ҳуқуқ тартибот муҳофазаси / 16.11.00.00 Жиноят қонунчилиги / 16.11.03.00 Жазо ва унинг тайинланиши. Жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш]

Ҳеч ким айни бир жиноят учун такроран ҳукм қилиниши мумкин эмас.

6. Шахсий ҳаётининг дахлсизлиги, шахсий ва оилавий сирга эга бўлиш, ўз шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш ҳуқуқи

[ОКОЗ:

Ҳар бир инсон шахсий ҳаётининг дахлсизлиги, шахсий ва оилавий сирга эга бўлиш, ўз шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга.

[ОКОЗ:

Ҳар ким ёзишмалари, телефон орқали сўзлашувлари, почта, электрон ва бошқа хабарлари сир сақланиши ҳуқуқига эга. Ушбу ҳуқуқнинг чекланишига фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади.

Ҳар ким ўз шахсига доир маълумотларнинг ҳимоя қилиниши ҳуқуқига, шунингдек нотўғри маълумотларнинг тузатилишини, ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмай қолган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқига эга.

7. Уй-жой дахлсизлиги ҳуқуқи

[ОКОЗ:

1.01.00.00.00 Конституциявий тузум / 01.06.00.00 Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари / 01.06.02.00 Асосий (Конституциявий) шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар / 01.06.02.03 Фуқаронинг шаъни ва обрўсига тажовузлардан, унинг шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш, турар жой дахлсизлиги ҳуқуқи]

Ҳар ким уй-жой дахлсизлиги ҳуқуқига эга. Ҳеч ким уй-жойга унда яшовчи шахсларнинг хоҳишига қарши кириши мумкин эмас. Уй-жойга киришга, шунингдек унда олиб қўйишни ва кўздан кечиришни ўтказишга фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда йўл қўйилади. Уй-жойда тинтув ўтказишга фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади.

8.Эркин ҳаракатланиш, турар ва яшаш жойини танлаш ҳуқуқи

[ОКОЗ:

1.01.00.00.00 Конституциявий тузум / 01.06.00.00 Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари / 01.06.02.00 Асосий (Конституциявий) шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар / 01.06.02.04 Бир жойдан иккинчи жойга эркин кўчиш ҳуқуқи]

Қонуний асосларда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида бўлиб турган ҳар ким мамлакат бўйлаб эркин ҳаракатланиш, турар ва яшаш жойини танлаш ҳуқуқига эга, бундан қонунда белгиланган чекловлар мустасно.

[ОКОЗ:

1.16.00.00.00 Хавфсизлик ва ҳуқуқ тартибот муҳофазаси / 16.05.00.00 Шахс хавфсизлиги / 16.05.04.00 Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг Ўзбекистондан чиқиши ва кириши]

Ҳар ким Ўзбекистондан ташқарига эркин чиқиш ҳуқуқига эга, бундан қонунда белгиланган чекловлар мустасно. Ўзбекистон Республикаси фуқароси Ўзбекистонга тўсқинликсиз қайтиш ҳуқуқига эга. (32 моддаси)

9. Ҳар ким фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги ҳуқуқига эга.

10. Ҳар ким исталган ахборотни излаш, олиш ва тарқатиш ҳуқуқига эга.

[ОКОЗ:

1.01.00.00.00 Конституциявий тузум / 01.06.00.00 Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари / 01.06.02.00 Асосий (Конституциявий) шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар / 01.06.02.06 Ҳар қандай ахборотни излаш, топиш ва тарқатиш ҳуқуқи]

[ОКОЗ:

1.12.00.00.00 Ахборот ва ахборотлаштириш / 12.04.00.00 Ахборотлаштириш. Ахборот тизимлари, технологиялари ва уларни таъминлаш воситалари / 12.04.03.00 Интернет глобал тармоқ]

Давлат Интернет жаҳон ахборот тармоғидан фойдаланишни таъминлаш учун шарт-шароитлар яратади.

[ОКОЗ:

1.16.00.00.00 Хавфсизлик ва ҳуқуқ тартибот муҳофазаси / 16.03.00.00 Давлат хавфсизлиги / 16.03.01.00 Умумий қоидалар;

2.16.00.00.00 Хавфсизлик ва ҳуқуқ тартибот муҳофазаси / 16.04.00.00 Жамият хавфсизлиги / 16.04.01.00 Умумий қоидалар;

3.16.00.00.00 Хавфсизлик ва ҳуқуқ тартибот муҳофазаси / 16.05.00.00 Шахс хавфсизлиги / 16.05.02.00 Жамоат тартиби муҳофазаси. Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси]

Ахборотни излаш, олиш ва тарқатишга бўлган ҳуқуқни чеклашга фақат қонунга мувофиқ ҳамда фақат конституциявий тузумни, аҳолининг соғлиғини, ижтимоий ахлоқни, бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, жамоат хавфсизлигини ҳамда жамоат тартибини таъминлаш, шунингдек давлат сирлари ёки қонун билан қўриқланадиган бошқа сир ошкор этилишининг олдини олиш мақсадида зарур бўлган доирада йўл қўйилади.

[ОКОЗ:

1.01.00.00.00 Конституциявий тузум / 01.06.00.00 Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари / 01.06.02.00 Асосий (Конституциявий) шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар / 01.06.02.07 Ўзининг ҳуқуқ ва манфаатларига дахлдор ҳужжатлар, қарорлар ва бошқа материаллар билан танишиш ҳуқуқи]

Давлат органлари ва ташкилотлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, уларнинг мансабдор шахслари ҳар кимга ўз ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларига дахлдор бўлган ҳужжатлар, қарорлар ва бошқа материаллар билан танишиш имкониятини таъминлаши шарт.

11. Виждон эркинлиги ҳуқуқи

[ОКОЗ:

Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар ким хоҳлаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди.

Конституцияга биноан инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш давлатнинг олий мақсадидир. Давлат инсон ҳамда фуқаронинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамланган ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлайди.

[ОКОЗ:

1.01.00.00.00 Конституциявий тузум / 01.06.00.00 Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари / 01.06.07.00 Фуқароларнинг суд, бошқа давлат органлари ва ўзга ташкилотларга мурожаат қилиши]

Ҳар ким ўз ҳуқуқ ва эркинликларини қонунда тақиқланмаган барча усуллар билан ҳимоя қилишга ҳақли. Ҳар кимга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органларининг ҳамда бошқа ташкилотларнинг, улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ва ҳаракатсизлиги устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади.

Ҳар кимга бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини тиклаш учун унинг иши қонунда белгиланган муддатларда ваколатли, мустақил ҳамда холис суд томонидан кўриб чиқилиши ҳуқуқи кафолатланади.

[ОКОЗ:

1.19.00.00.00 Халқаро муносабатлар. Халқаро ҳуқуқ / 19.05.00.00 Аҳоли / 19.05.09.00 Инсон ҳуқуқларини халқаро ҳимоя қилиш (қийнашни тақиқлаш. Дискриминация. Болалар ҳуқуқини ҳимоя қилиш. Аёллар ҳуқуқини ҳимоя қилиш)]

Ҳар ким Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигига ва халқаро шартномаларига мувофиқ, агар давлатнинг ҳуқуқий ҳимояга доир барча ички воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи халқаро органларга мурожаат этишга ҳақли.

[ОКОЗ:

1.03.00.00.00 Фуқаролик қонунчилиги / 03.12.00.00 Зарар етказилганлиги оқибатидаги мажбуриятлар / 03.12.01.00 Умумий қоидалар]

Ҳар ким давлат органларининг ёхуд улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги туфайли етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиши ҳуқуқига эга.

Бухоро вилоят суди судьяси М.Кодирова

“Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни мазмун моҳияти

Ҳозирги кунда биз жамиятда, оммвий ахборот воситаларида “коррупция, коррупцияга қарши курашиш, унинг олдини олиш” деган ибораларни тез-тез учратиб туряпмиз. Хўш, нимага бу сўзлар бизда долзарб мавзуга айланиб қолди. Бу саволларга жавоб беришдан аввал биз коррупция сўзининг маъносини билишимиз керак.

Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 3 январда қабул қилинган “Коррупцияга қарши кураш тўғрисида”ги қонунида коррупцияга таъриф берилган. Коррупция – шахснинг ўз мансаб ёки хизмат мавқеидан шахсий манфаатларини ёхуд ўзга шахсларнинг манфаатларини кўзлаб ёки номоддий наф олиш мақсадида қонунга хилоф равишда фойдаланиши, худди шунингдек бундай нафни қонунга хилоф равишда тақдим этишида ифодаланадиган ижтимоий ҳодисадир.

Халқ тилида соддагина қилиб -порахўрлик, кенг маънода коррупция деб аталувчи ҳодиса барча ислоҳотлар илдизига болта ураркан уни келтириб чиқарувчи сабаб ва қарши кураш чораларини билишимиз лозим бўлади.

Аслида коррупция бирор мансабдор шахснинг қонунчилик ва ахлоққа зид равишда ўзининг бошқарув ваколатлари ва ҳуқуқларидан шахсий манфаатлар мақсадида фойда олишидир.

Коррупция жамиятнинг ривожланишига, икқтисодни ривожланишини энг катта салбий таъсир кўрсатувчи омил ҳисобланади. Шунинг учун барча соҳаларда коррупцияга қарши курашиш унинг келтириб чиқарувчи сабабларни аниқлаш ва олдини олиш жуда долзарб бўлиб қолди.

Коррупциянинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаш, коррупцияга қарши кураш самарали йўлларини топиш бўйича мутахассислар, турли институтлар ва ҳалқаро ташкилотлар томонидан юзлаб, минглаб тадқиқотлар ўтказилган. Ўзига хос рейтинглар тузилиб, ҳар хил кўрсатгич ва рақамлар қайд этилган жадваллар яратилган. Афсуски жамиятимизда коррупцияни бутунлай тугатиш имконияти бўлмаяпти.

Коррупциянинг келиб чиқиш сабаблари сифатида тадқиқотчилар асосан тўртта омилни кўрсатиб ўтадилар.

Биринчиси -иқтисодий сабаблар. Муҳтарам Президентимиз ўзининг чиқишларида кўп маротаба сўз юритиб келади. Коррупциянинг бу кўриниши ижтимоий ва иқтисодий ҳайтни бевосита маъмурий йўл билан бошқаришга интилган ҳокимият ва бюрократиянинг мавқеи баланд бўлган давлат шароитида ривож топади. Иқтисодий фаолиятга нисбатан ўрнатилган ҳар хил чеклашлар амалдорларнинг кенг, назоратда холи, чекланмаган ё рухсат бериш, ё таъқиқлаш ваколати порахўрликка замин яратади.

Шу билан боғлиқ бўлган ҳолда, йирик маблағларга эга бўлган ишбилармонлар ўз даромадларини кўпайтириш мақсадида ва рақобатида алоҳида имтиёзларга эга бўлиш учун ҳукумат амалдорларини пора эвазига сотиб олиб, уларни ўз ихтиёрларига бўйсундиришга интиладилар.

Иккинчиси -ҳуқуқий сабаблар.

Коррупциянинг ривожи қонунларнинг сифатига боғлиқдир. Мукаммал бўлмаган қонунлар ишламайди ва порахўрлар бундан усталик билан фойдаланадилар.

Учинчиси институциал сабаблар.

Уларга аввало давлат бошқарув тизимидаги нуқсонлар, демократик институтларнинг кучсизлиги, шунинг натижасида ҳукумат фаолиятининг ёпиқлиги ёки фуқаролик назоратидан холилиги киради.

Тўртинчиси– ижтимоий сабаблар ёки жамиятдаги муҳит, аҳолининг ҳуқуқий билими, маданият даражаси, маънавияти, уюшқоқлиги ва жамоат фаоллиги пастлиги каби омиллардир.

Коррупцияга қарши кураш фоалиятини амалга оширувчи давлат органлари Қонунинг 7-моддасида кўрсатиб ўтилган

Ўзбекистон Республикаси Коррупцияга қарши курашиш агентлиги;

Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси;

Ўзбекистон Республикаси Давлат хавфсизлик хизмати;

Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги;

Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги;

Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги Иқтисодий жиноятларга қарши курашиш департаменти.

Коррупцияга қарши курашиш бўйича фаолиятни қонунчиликка мувофиқ бошқа давлат органлари ҳам амалга оширади.

Қонунга кўра, коррупцияга қарши курашиш бўйича фаолиятни амалга оширувчи ва унда иштирок этувчи органлар ҳамда ташкилотларнинг фаолиятини мувофиқлаштириш учун Ўзбекистон Республикасининг коррупцияга қарши курашиш бўйича миллий кенгаши (бундан буён матнда Миллий кенгаш деб юритилади) ташкил этилади.

Қорақалпоғистон Республикасида, вилоятларда ва Тошкент шаҳрида коррупцияга қарши курашиш бўйича ҳудудий кенгашлар (бундан буён матнда ҳудудий кенгашлар деб юритилади) қонунчиликда белгиланган тартибда ташкил этилади.

Ўзбекистон Республикаси Коррупцияга қарши курашиш агентлиги Миллий кенгашнинг ишчи органидир.

Мазкур давлат органларининг ваколатлари қонунда белгилаб берилган.

Қонунинг 16- моддасида –Давлат органлари ва бошқа ташкилотлар коррупцияга қарши курашиш мақсадида аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, жамиятда коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни шакллантириш бўйича зарур чора-тадбирлар кўради, шу жумладан коррупцияга қарши курашиш масалаларига доир тушунтириш ишларини амалга ошириш, ҳуқуқий тарбия ва таълимни, илмий-амалий тадбирларни ташкил этиш, ўқув-услубий ва илмий адабиётларни ишлаб чиқиш йўли билан зарур чора-тадбирлар кўради.

Давлат органлари ва бошқа ташкилотлар ўз мансабдор шахсларининг ҳамда бошқа ходимларининг коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги ҳуқуқий саводхонлигини, шу жумладан ҳуқуқий билимлари даражасини ошириш юзасидан зарур чора-тадбирлар кўради-деб белгиланган.

Қонунинг 18- моддаси Таълим муассасаларида коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги ҳуқуқий таълим ва тарбияга бағишланган.

Таълим муассасаларида коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги ҳуқуқий таълим ва тарбия белгиланган давлат таълим стандартларига мувофиқ амалга оширилади.

Давлат таълимни бошқариш органлари ва таълим муассасалари коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишларини инобатга олган ҳолда таълим муассасаларида ҳуқуқий таълим ва тарбияга, мутахассисларни касбий тайёрлашнинг сифатини оширишга, таълим дастурларини доимий равишда такомиллаштириб боришга қаратилган чора-тадбирларни ишлаб чиқади.

Давлат бошқаруви соҳасида коррупциянинг олдини олишга доир чора-тадбирлар

Давлат бошқаруви соҳасида коррупциянинг олдини олишга доир чора-тадбирлар қуйидагилардан иборат:

давлат органлари фаолиятининг очиқлигини ва уларнинг ҳисобдорлигини таъминлаш, давлат бошқаруви тизимининг самарадорлигини ошириш, давлат органларининг, улар мансабдор шахсларининг ва бошқа ходимларининг ўз зиммасига юклатилган вазифаларни бажариши юзасидан масъулиятини кучайтириш;

коррупцияга қарши курашиш соҳасида давлат органларининг фаолияти устидан парламент ва жамоатчилик назоратини амалга ошириш;

давлат органларининг ва улар ходимларининг фаолиятида коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларга йўл қўймаслик;

давлат органларининг мансабдор шахслари ва бошқа ходимлари томонидан ўз мансаб ёки хизмат мажбуриятларининг бажарилиши самарадорлиги мезонларини, стандартларини ва унинг сифатини баҳолаш тизимларини жорий этиш;

давлат органлари ходимларининг касбий ҳамда хизматдан ташқари фаолиятдаги одоб-ахлоқининг ягона принциплари ва қоидаларини белгиловчи одоб-ахлоқ қоидаларини самарали амалга ошириш;

давлат органлари ходимлари манфаатларининг тўқнашувини ҳал қилишнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш, уларга риоя этилиши юзасидан мониторинг ўтказилишини таъминлаш;

давлат органлари ходимларининг ҳуқуқий мақомини белгилаш, хизматни ўташнинг шаффоф тартибини ўрнатиш, шахсий ва касбий сифатлар, очиқлик, беғаразлик, адолатлилик ва холислик принциплари асосида танлов бўйича саралаш ҳамда хизматда кўтарилиш тизимини жорий этиш;

давлат органлари томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонунчилик талабларига риоя этилиши, мурожаатларнинг тўлиқ, холисона ва ўз вақтида кўриб чиқилиши, улар томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари, эркинликларини тиклаш ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича ўз ваколатлари доирасида чоралар кўрилиши устидан назоратни таъминлаш;

давлат органлари фаолиятида коррупциянинг олдини олишга доир тадбирларнинг амалга оширилиши юзасидан ушбу органлар томонидан кўрилаётган чора-тадбирлар самарадорлигини баҳолаган ҳолда мунтазам равишда мониторинг ўтказиш;

норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг ва улар лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизасини ташкил этиш;

давлат органларининг мансабдор шахслари ва бошқа ходимларининг самарали ижтимоий ҳимоя қилинишини, моддий таъминот олишини ва рағбатлантирилишини таъминлаш.

Қонунчиликда давлат бошқаруви соҳасида коррупциянинг олдини олишга доир бошқа чора-тадбирлар ҳам назарда тутилиши мумкин.

Давлат органларининг ва ўзга ташкилотларнинг мансабдор шахслари ҳамда бошқа ходимлари қонунчиликка риоя этиши, ўз мансаб ёки хизмат мажбуриятларини беғаразлик билан, холисона, виждонан, одоб-ахлоқ қоидаларига риоя этган ҳолда бажариши ҳамда коррупцияга оид бирор-бир ҳуқуқбузарликни содир этишдан ёки бундай ҳуқуқбузарликларни содир этиш учун шарт-шароитлар яратадиган бошқа ҳар қандай ҳаракатлардан ўзини тийиши шарт.

Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш ва тадбиркорлик соҳасида коррупциянинг олдини олишга доир чора-тадбирлар

Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш ва тадбиркорлик соҳасида коррупциянинг олдини олишга доир чора-тадбирлар қуйидагилардан иборат:

маъмурий ва бюрократик тўсиқларни бартараф этиш, рўйхатга олиш, рухсат этиш ва лицензияга доир тартиб-таомилларни соддалаштириш ҳамда уларнинг тезкорлигини ошириш;

давлат органларининг назорат-текширув вазифаларини мақбуллаштириш, тадбиркорлик субъектларининг фаолиятини текшириш тизимини такомиллаштириш, уларнинг фаолиятига қонунга хилоф равишда аралашишга йўл қўймаслик;

давлат органлари ва тадбиркорлик субъектлари ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг масофавий шаклларини кенг жорий этиш;

тадбиркорлик фаолиятини олиб бориш учун тенг шарт-шароитлар яратиш ва инсофсиз рақобатга йўл қўймаслик;

давлат харидларининг самарали ҳуқуқий механизмларини жорий этиш, давлат харидларини жойлаштиришда ошкоралик, шаффофликни таъминлаш ҳамда рақобат муҳитини қўллаб-қувватлаш;

таълим, соғлиқни сақлаш, ижтимоий таъминот, коммунал хизмат кўрсатиш соҳасида ва ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг бошқа соҳаларида аҳоли учун адолатли шарт-шароитларни ҳамда тенг имкониятларни яратиш, коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларга йўл қўймаслик;

нодавлат ташкилотларда коррупцияга қарши курашишнинг самарали механизмларини жорий этиш.

Қонунчиликда ижтимоий-иқтисодий ривожланиш ва тадбиркорлик соҳасида коррупциянинг олдини олишга доир бошқа чора-тадбирлар ҳам назарда тутилиши мумкин.

Қонунда манфаатлар тўқнашуви тушунчаси киритилган ва нуга таъриф берилган. Манфаатлар тўқнашуви — шахсий (бевосита ёки билвосита) манфаатдорлик шахснинг мансаб ёки хизмат мажбуриятларини лозим даражада бажаришига таъсир кўрсатаётган ёхуд таъсир кўрсатиши мумкин бўлган ҳамда шахсий манфаатдорлик билан фуқароларнинг, ташкилотларнинг, жамиятнинг ёки давлатнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари ўртасида қарама-қаршилик юзага келаётган ёки юзага келиши мумкин бўлган вазият.

Давлат органларининг ходимлари мансаб ёки хизмат мажбуриятларини бажариш чоғида манфаатлар тўқнашувига олиб келадиган ёки олиб келиши мумкин бўлган шахсий манфаатдорликка йўл қўймаслиги керак.

Манфаатлар тўқнашуви юзага келган тақдирда, давлат органларининг ходимлари ўзининг бевосита раҳбарини дарҳол хабардор қилиши керак. Манфаатлар тўқнашуви мавжудлиги тўғрисида маълумотлар олган раҳбар бу тўқнашувнинг олдини олиш ёки уни бартараф этиш юзасидан ўз вақтида чоралар кўриши шарт.

Коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни ўз вақтида аниқлаш ва уларга чек қўйишга, коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни содир этганлик учун жавобгарликнинг муқаррарлиги принципини таъминлашга доир чора-тадбирлар

коррупцияга қарши курашиш бўйича фаолиятни бевосита амалга оширувчи давлат органларининг коррупциянинг ҳолатини ва тенденцияларини тизимли таҳлил қилишга асосланган самарали ишини ташкил этиш, уларнинг фаолиятида коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларга йўл қўймаслик;

коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларга қарши курашнинг замонавий шакллари ва усулларидан фойдаланиш, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг техник таъминоти даражасини ошириш, уларнинг ишига замонавий ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш;

судларнинг мустақиллиги ва эркинлигини, улар фаолиятининг очиқлигини таъминлаш;

коррупцияга қарши курашиш бўйича фаолиятни бевосита амалга оширувчи давлат органлари ўртасида мувофиқлаштиришни ва ҳамкорликни таъминлаш;

жисмоний ва юридик шахсларнинг коррупцияга оид ҳуқуқбузарликлар фактларига доир мурожаатлари тўлиқ, холисона ва ўз вақтида кўриб чиқилишини таъминлаш;

коррупцияга оид ҳуқуқбузарликлар тўғрисида ахборот берган шахсларнинг ҳимоя қилинишини таъминлаш;

коррупцияга қарши курашнинг самарали жиноят-ҳуқуқий ва жиноят-процессуал механизмларини яратиш.

Ўзбекистон Республикасининг “Коррупцияга қарши кураш тўғрисида”ги қонуни мазмун моҳияти юзасидан тушунтиришлар берилиб, давра суҳбатлари, семинарлар ташкил этилиб, илмий, назарий мақолалар ёзиб чоп этилмоқда. Мақсад, битта Ўзбекистонда коррупциядан холи жамиятни барпо этиш, коррупция деган ёмон иллатни туб илдизи билан йўқотиш, ҳар бир соҳани ,жумладан суд тизимини ҳам коррупциясиз соҳага айлантиришдан иборатдир.

Бухоро вилоят суди судьяси М.Кодирова

Ўзбекистон Республикасида Медиацияни ҳуқуқий асослари, қўллашнинг хусусиятлари ва оқибатлари

Жамият тараққий этар экан жамиятнинг ташкил этган жисмоний шахслар, юридик шахслар даавлатлар ўзаро турли муносабатларга киришадилар. Бу муносабатларни амалга оширишда муносабат иштирокчилари ўртасида турли низоларни келиб чиқиши муқаррар. Келиб чиққан низоларни ҳал этиш учун инсоният тарихида турли усуллардан фойдаланишган. Низоларни тинч йўл билан келишиш орқали, куч ишлаш орқали ва ҳуқуқий усуллар орқали ҳал этилган.

Низоларни ҳуқуқий усуллар билан ҳал этиш судга, ҳакамлик судларига мурожаат этиш орқали ҳал қилинади. Низоларни одил судлов тизимидан ташқарида ҳам ҳал этиш мумкин. Бу низоларни муқобил ҳал этиш усуллари ҳисобланади. Ҳуқуқий адабиётларда ва амалиётда низоларни муқобил ҳал этиш бир неча усуллари кўрсатиб ўтилган. Жумладан музокара, ярашув,ҳакамлик, арбитраж, талабнома тартиби, мустақил экспертлар хулосаси ва медиация тартиб таомиллари кўрсатиб ўтилган.

Медиация – келиб чиққан низони тарафлар ўзаро мақбул қарорга эришиш учун ихтиёрий розилиги асосида Медиатор кўмагида ҳал этиш усулидир.

Медиация ривожланган хорижий давлатлар ҳуқуқий тизимида низони судгача олиб бормасдан муқобил йўл билан ҳал қилиш учун кенг кўлланиб келинмоқда.

Ўзбекисон Республикасининг “Медиация тўғрисида”ги қонунининг қабул қилиниши ва кўпгина қонунларимизга медиация билан боғлиқ қоидаларнинг киритилиши бизнинг республикамизда ҳам низоларни муқобил йўл билан судгача ҳал этиш учун ҳуқуқий замин яратиб берди.

Қонуннинг 3 моддасида қайси муносабатлар татбиқ этилиши белгилаб берилди. Ушбу Қонуннинг амал қилиши фуқаролик ҳуқуқий муносабатлардан, шу жумладан тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш муносабати билан келиб чиқадиган низоларга, шунингдек якка меҳнат низоларига ва оилавий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларга медиацияни қўллаш билан боғлиқ муносабатларга нисбатан, агар қонунда бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, татбиқ этилади.

Шу ўринда “медиация қайси ҳолатларга татбиқ этиб бўлмайди?”- деган савол туғилади. Қонун медиацияда иштирок этмаётган учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига, жамоат манфаатларига дахл қиладиган ёки дахл қилиши мумкин бўлган низоларга нисбатан татбиқ этилмайди.

Қонунга кўра, медиация махфийлик, ихтиёрийлик, тарафларнинг ҳамкорлиги ва тенг ҳуқуқлилиги, медиаторнинг мустақиллиги ва холислиги принциплари асосида амалга оширилади.

Медиация иштирокчилари медиация жараёнида ўзларига маълум бўлиб қолган маълумотларни уларни тақдим этган медиация тарафининг, унинг ҳуқуқий ворисининг ёки вакилининг ёзма розилигисиз ошкор қилишга ҳақли эмас.

Медиация иштирокчилари ўзларига медиация жараёнида маълум бўлиб қолган ҳолатлар ҳақида гувоҳ сифатида сўроқ қилиниши мумкин эмас, шунингдек улардан медиацияга тааллуқли ахборотни талаб қилиб олиш мумкин эмас, бундан қонунда назарда тутилган ҳоллар мустасно.

Медиация тарафларнинг медиацияни қўллаш тўғрисидаги келишувда ифодаланган ўзаро ихтиёрий хоҳиш-истаги бўлган тақдирда қўлланилади.

Медиация тарафлари медиацияни қўллашдан унинг исталган босқичида воз кечишга ҳақли. Тарафлар ўзаро мақбул келишувни муҳокама қилиш учун масалаларни танлашда эркиндир. Медиация тартиб-таомилини амалга ошириш вақтида ярашишга мажбурлаш тақиқланади.

Медиация тартиб-таомили медиатив келишув шартларига бир томонлама таъсир кўрсатишни истисно этган ҳолда амалга оширилиши керак.

Медиация тартиб-таомили низо хусусида тарафларнинг ҳамкорлиги асосида ўзаро мақбул қарорга эришиш мақсадида амалга оширилади.

Медиация тарафлари медиаторни, медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тартибини, медиация тартиб-таомилидаги ўз нуқтаи назарини, бу нуқтаи назарни ҳимоя қилиш усуллари ва воситаларини танлашда, ахборот олишда, медиатив келишув шартларининг ўзаро мақбуллигини баҳолашда тенг ҳуқуқлардан фойдаланади ҳамда уларнинг зиммасида тенг мажбуриятлар бўлади.

Медиация тартиб-таомилини амалга оширишда медиатор мустақилдир. Медиация тартиб-таомилини амалга оширишда медиаторнинг фаолиятига бирор-бир тарзда аралашишга йўл қўйилмайди.

Медиатор холис бўлиши, медиация тартиб-таомилини тарафларнинг манфаатларини кўзлаб амалга ошириши ва медиацияда уларнинг тенг иштирокини таъминлаши, тарафларга ўз мажбуриятларини бажариши ҳамда ўзларига берилган ҳуқуқларни амалга ошириши учун зарур шарт-шароитлар яратиши керак. Медиаторнинг мустақиллиги ва холислигига тўсқинлик қиладиган ҳолатлар мавжуд бўлган тақдирда, у медиация тартиб-таомилини амалга оширишдан воз кечиши керак.

Кимлар медиатор бўла олади? Медиаторнинг фаолияти профессионал ёки нопрофессионал асосда амалга оширилиши мумкин. Профессионал асосдаги медиатор фаолиятини Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан тасдиқланадиган медиаторларни тайёрлаш дастури бўйича махсус ўқув курсидан ўтган, шунингдек Профессионал медиаторлар реестрига киритилган шахс амалга ошириши мумкин. Нопрофессионал асосдаги медиатор фаолиятини йигирма беш ёшга тўлган ва медиатор вазифаларини бажаришга розилик берган шахс амалга ошириши мумкин.

Кимлар медиатор бўла олмайди ? Давлат вазифаларини бажариш учун ваколат берилган ёки унга тенглаштирилган шахс, бундан нотариуслар мустасно, муомала лаёқати чекланган ёки муомалага лаёқатсиз деб топилганлиги тўғрисида суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори мавжуд бўлган шахс, судланганлик ҳолати тугалланмаган ёки судланганлиги олиб ташланмаган шахс, ўзига нисбатан жиноий таъқиб амалга оширилаётган шахс медиатор бўла олмайди.

Медиация қачон қўлланилади? Медиация суддан ташқари тартибда, низони суд тартибида кўриш жараёнида, суд ҳужжатини қабул қилиш учун суд алоҳида хонага (маслаҳатхонага) киргунига қадар, шунингдек суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш жараёнида, шунингдек, низони ҳакамлик судида кўриш жараёнида ҳакамлик судининг қарори қабул қилингунига қадар қўлланилиши мумкин.

Медиация суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш жараёнида қўлланилган тақдирда фаолиятини профессионал асосда амалга оширувчи медиаторнинг албатта иштирок этиши талаб этилади.

Медиация қандай босқичларда малга оширилади? –

Тарафлар низони суддан ташқарида ихтиёрий ҳал этиш ҳохиш-истагини билдириши
Медиаторни танлаш ва маслаҳатлашиш
Медиацияни қўллаш тўғрисида келишув тузиш
Медиатив музокаралар олиб бориш
Низони ҳал этиш учун маъқул вариантларни ишлаб чиқиш
Медиатив келишувни имзолаш
Медиатив келишувни ихтиёрий ижро қилиш

Медиация тартиб-таомили медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисида тарафлар томонидан келишув тузилган кундан эътиборан бошланади. Медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисидаги келишув ёзма шаклда тузилади.

Медиация тартиб-таомили амалга оширилаётганда даъво муддатининг ўтиши тўхтатиб турилади.

Медиация тартиб-таомилини амалга ошириш учун тарафлар ўзаро келишувга кўра бир ёки бир неча медиаторни танлайди. Медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тартиби, қоида тариқасида, медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисидаги келишувда белгиланади.Медиация тартиб-таомили амалга оширилаётганда медиатор ўзининг ҳаракатлари билан бирор-бир тарафни устун ҳолатга қўйишга, худди шунингдек тарафлардан бирининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини чеклашга ҳақли эмас.

Медиация тартиб таомилини амалга ошириш муддати белгиланганми?

Медиация тартиб-таомилини амалга ошириш муддати медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисидаги келишувда белгиланади. Бунда медиатор ва тарафлар медиация тартиб-таомили ўттиз кундан ортиқ бўлмаган муддатда тугалланиши учун барча мумкин бўлган чораларни кўриши керак. Зарур бўлган тақдирда, медиация тартиб-таомилини амалга ошириш муддати тарафларнинг ўзаро розилиги билан ўттиз кунгача узайтирилиши мумкин. Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш жараёнида медиация тартиб-таомилини амалга ошириш муддати кўпи билан ўн беш кунни ташкил этади.

Медиация тартиб-таомилини амалга ошириш натижалари бўйича тарафлар келиб чиққан низо ёхуд мажбуриятларни бажариш шартлари ва муддатлари хусусида ўзаро мақбул қарорга эришган тақдирда, тарафлар ўртасида ёзма шаклда медиатив келишув тузилади.

Медиатив келишув уни тузган тарафлар учун мажбурий кучга эга бўлиб, ушбу келишув унда назарда тутилган тартибда ҳамда муддатларда тарафлар томонидан ихтиёрий равишда бажарилади.

Медиатив келишув бажарилмаган тақдирда тарафлар ўз ҳуқуқлари ҳимоя қилинишини сўраб судга мурожаат этишга ҳақли.

Амалиётда давлат органи ёки бошқа орган томонидан қайси шахснинг манфаатларини кўзлаб даъво тақдим этиш ҳолатлари кўп учрайди. Хўш, бундай ҳолатларда ҳам медиатив келишув тузиш мумкинми? Қонунда давлат органи ёки бошқа орган томонидан қайси шахснинг манфаатларини кўзлаб даъво тақдим этилган бўлса, ўша шахс мазкур давлат органининг ёки бошқа органнинг иштирокисиз медиатив келишув тузишга ҳақли эканлиги белгиланган. Прокурорнинг даъвоси билан иш қўзғатилган ҳолатларда ҳам тарафлар прокурорнинг иштирокисиз медиатив келишув тузишга ҳақли.

Қонунда назарда тутилган ҳолларда, ваколатли давлат органи ишнинг муҳокамасини қолдириб, медиация тартиб-таомилини амалга ошириш учун муддат тайинлаши мумкин. Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш жараёнида медиация тартиб-таомили амалга оширилган тақдирда, уни амалга ошириш даврида ижро ишини юритиш тўхтатиб турилади.

Медиация тартиб-таомилини амалга ошириш чоғида давлат органининг бевосита аралашуви тақиқланади.

Суд муҳокамаси жараёнида, низони ваколатли давлат органида кўриш жараёнида медиация тартиб-таомилини амалга ошириш чоғида тарафлар томонидан эришилган медиатив келишув тегишли иш қайси суд ёки ваколатли давлат органининг иш юритувида турган бўлса, дарҳол ўша судга ёки ваколатли давлат органига юборилади.

Суд ҳужжатларини ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш жараёнида тарафлар томонидан эришилган медиатив келишув ижро ҳужжати ўз иш юритувида бўлган давлат ижрочисига дарҳол юборилади.

Давлат органи иштирокида низо келиб чиққан тақдирда, давлат органи медиацияни қўллаш бўйича чоралар кўриши керак.

Судда иш қўзғатилганидан кейин медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисида келишув тузилганда ИПК 101- моддасининг 6-бандига мувофиқ суд иш юритишни тўхтатиб туради. Иш юритиш медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тугагунга қадар, бироқ олтмиш кундан ортиқ бўлмаган муддатда тўхтатиб турилади.

Низо медиатив келишув билан медиация тартибида ҳал қилинган тақдирда, тўланган давлат божи қайтарилади. Бироқ, суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш жараёнида медиатив келишув тузилган ҳолларда давлат божи қайтарилмайди.

Медиаторга ҳақ тўлаш тартиби қандай амалга оширилади?

Қонунга кўра, профессионал асосдаги медиаторнинг фаолияти ҳақ эвазига ёки текин амалга оширилиши мумкин. Нопрофессионал асосдаги медиаторнинг фаолияти текин амалга оширилади. Нопрофессионал медиаторга унинг медиация тартиб-таомилини амалга ошириш билан боғлиқ ҳолда қилган харажатларининг, шу жумладан низони кўриб чиқиш жойига бориб келиш учун йўл ҳақи, яшаш ва овқатланиш харажатларининг ўрни қопланиши мумкин. Ҳақ тўлаш ва харажатларнинг ўрнини қоплаш тарафлар томонидан, агар улар бошқача қоида ҳақида келишиб олмаган бўлса, тенг улушларда амалга оширилади.

Медиатор медиация тартиб-таомилини амалга оширишни рад этган тақдирда, у медиация тарафлари томонидан ўзига тўланган пул маблағларини қайтариб бериши шарт.

Медиация жараёни қачон тугатилади?

Медиация -тарафлар томонидан медиатив келишув тузилганлиги, низо хусусида ўзаро мақбул бўлган қарорга эришиш имконияти йўқлиги, мавжуд ихтилофлар бўйича келишувга эришмай туриб медиацияни тугатиш тўғрисида тарафларнинг келишуви тузилганлиги (медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисида ёзма келишув мавжуд бўлган тақдирда), бирор-бир тарафнинг медиацияни давом эттиришдан воз кечишни маълум қилганлиги, медиация тартиб-таомилини амалга ошириш муддатлари ўтганлиги ҳолатларида тугатилади.

Медиация тартиб таомилида низони хал қилишнинг судда ҳал қилишдан афзалликлари ва фарқлари қуйидагиларда намоён бўлади.

-Медиация икки тарафнинг розилиги билан амалга оширилади, суд жараёнида низо бир тарафнинг розилигисиз бошланади.

-Медиацияда медиаторни тарафлар танлайди, судьяни танлаш мумкин эмас.

– Медиацияда тарафлар ўз манфаатидан келиб чиқиб бир қарорга келишади, суд қонунга асосланиб қарор қабул қилади.

-Медиация келишув ихтиёрий ижро этилади, суд қарорни мажбурий ижрога йўналтириши мумкин.

-Медиация тез ва енгил жараён, суд жараёни мураккаб, жуда кўп вақт ва маблағ сарфланишини талаб қилади.

-Медиация махфий жараён бўлса, суд ошкора амалга оширилади.

-Медиацияда тарафлар ҳамкорлик қилади ва дўстона муносабатни сақлаб қолади. Суд жараёнида тарафлар тортишади, низоли ҳолат кескинлашади.

Хулоса қилиб айтганда медиация институтини жорий этилиши, медиатив тартиб таомили бўйича низоларни ҳал этиш, фуқаролик, меҳнатга оиб, иқтисодий низоларни тинч йўл билан ҳал этишда, судларда низоли ишлар ҳажмини камайтиришда, тарафларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини таъмилашда муҳим рол эгаллайди деб ҳисоблайман.

Бухоро вилоят суди судьяси М.Кодирова