Суднинг ҳукми билан жавобгарликка тортилган шахсларнинг жазо ўташини таъминлаш жазони ўташ муассасасининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Бу жараёнда маҳкумларнинг қайта жиноят содир этишининг олдини олиш, уларнинг бандлигини таъминлаш ҳамда белгиланган чекловларга амал қилишларини назорат қилиб бориш ҳам мазкур хизмат фаолиятининг бир бўғинидир. Пировард натижада намунали жазо ўтаган маҳкумни муддатидан аввал озод қилиш ва уларни жамиятга мослаштириш бир мунча осон кечсада акси бўлган махкумларда бу ҳолат жавобгарликка тортишга сабаб бўлади. Бу борада жиноят ишлари бўйича Когон туман судининг ҳукмини мисол қилса бўлади.
Судланувчи А.Хошимов (исм-фамилияси ўзгартирилган) муқаддам ўта оғир жиноятларни содир этганлиги учун судланиб, охирги маротаба ЖИБ Паркент туман судининг 13.04.2016 йилдаги ҳукмига кўра, Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 164-моддаси 4-қисми “в” банди, 169-моддаси 4-қисми “в” банди, 227-моддаси 2-қисми “а” банди билан айбдор деб топилиб, ЖКнинг 60-моддасига асосан 16 йилга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланиб, жазони Когон туманида жойлашган 1-сон жазони ижро этиш колониясида умуммий тартибда ўтаб келиб, жазони ўташ тартиби талабларини мунтазам равишда бузиб, колония бошлиғининг 25.03.2021 йилдаги 23-сонли қарори билан огоҳлантириш интизомий жазоси, 06.05.2022 йилдаги 43-сонли қарори билан 5 кеча кундуз интизомий бўлимга киритиш жазоси, 14.03.2023 йилдаги 31-сонли қарори билан 5 кеча кундуз интизомий бўлинмага киритиш жазоси, 11.05.2023 йилдаги 48-сонли қарори билан 10 кеча кундуз интизомий бўлимга киритиш, 22.02.2024 йилдаги 15-сонли қарори билан 27 кеча кундуз карцер интизомий жазо қўлланилган бўлса-да, бундан ўзига тегишли хулоса чиқармасдан, 2024 йил 24 март куни соат 17:50 ларда колония барча маҳкумлари кун тартиби бўйича овқатланиш учун сафланиб ошхона бораётганларида сафнинг орқа қисмига ўтиб туркум маҳкумлари олдида ўз норозилигини билдириб, тарбиявий ишлари бўлими капитан А.Тўраевни ҳақорат қилиб, колония ходимлари билан ҳақоратомуз муамалада бўлиб, колония ходими А.Тўраевнинг қонуний талабларини рад қилиб сафдан чиқиб, жазони ижро этиш муассасаси маъмуриятининг ҳуқуқбузарликни тўхтатиш ва колония ички тартиб қоидаларига риоя этиш ҳақидаги қонуний талабларига бўйсунмасдан, уларни ҳам ножўя сўзлар билан ҳақорат қилиб, жазони ўташ тартибини қўпол тарзда бузган.
Жиноят ишлари бўйича Когон туман суди 2024 йил 16 августдаги ҳукми билан А.Хошимов Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 221-моддаси 2-қисмининг “б” банди билан айбли деб топилиб, ЖКнинг 60-моддасига асосан 7 (етти) йил 6 (олти) ой муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланган.
Жиноят ишлари бўйича Когон туман суди судьяси У.Аллаев
Кейинги йилларда «Янги Ўзбекистон — янги суд» принципи доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтиришга, инсоннинг қадр-қиммати устуворлигини таъминлашга қаратилган муҳим ислоҳотлар амалга оширилди.
Хусусан, мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини янада такомиллаштириш, фуқаролар ва тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш чораларини кучайтириш, одил судловни самарали таъминлаш бўйича изчил ишлар олиб борилди. Олиб борилган ишлар натижасида одил судловни амалга ошириш жараёнида шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш даражаси янги босқичга чиқди.
Шу билан бирга бугунги кунда суд қарорларини қайта кўриш институтининг таҳлили мазкур институтни такомиллаштириш орқали амалдаги тартибни қайта кўриб чиқиш зарурлигини кўрсатмоқда.
Чунки, ҳуқуқи бузилган шахслар ижтимоий адолат ўрнатилишини истаб судларга мурожаат қилади, уларнинг бузилган ҳуқуқини қонуний, асосли ва адолатли суд қарорлари орқали тикланиши аввало фуқароларнинг одил судлов тизимидан, қолаверса давлатдан розилигини таъминланишига олиб келади. Шу боис мамлакатимизда олиб борилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг бош мақсадларидан бири одил судлов сифатини янада яхшилаш ва такомиллаштириш ҳисобланади.
2024 йил 1 январдан кучга кирган ушбу Қонун билан Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига суд ишларини кўришнинг ўта марказлаштирилишига барҳам берилишини, ишларни вилоят судларида ва уларга тенглаштирилган судлардаапелляция ёки кассация ва тафтиш тартибида кўриш босқичлари жорийэтилишини, ишлар Ўзбекистон Республикаси Олий судида тафтиш тартибида ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Раёсатида қайта кўрилишини, юқори турувчи судлар томонидан қуйи судларнинг бекор қилинган қарорларини янгидан кўриш учун қайтадан ушбу судларга юбориш тартиби чиқариб ташланишини, ҳар бир суд инстанциясининг зиммасига иш бўйича якуний қарор чиқариш мажбурияти юклатилишини, суд қарорларини қайта кўриш босқичларига тафтиш инстанцияси жорий этилишини назарда тутувчи ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Ушбу Қонуннинг мазмун-моҳияти ва аҳамияти ҳақида жамоатчиликни хабардор қилиш мақсадида киритилган қўшимча ва ўзгартиришлар тўғрисида қуйидагиларни тушунтириб ўтишни мақсадга мувофиқ деб топдик.
Ўзгартириш ва қўшимчаларга кўра, ишларни вилоят судларида ва уларга тенглаштирилган судларда апелляция ёки кассация ва тафтиш тартибида кўриш босқичлари жорий этилди. Бундашикоят беришнинг қуйидаги муддатлари белгиланди:
– апелляция шикояти(протести) бериш муддати суднинг ҳал қилув қарори қабул қилинган кундан бошлаб бир ой. Ўтказиб юборилган муддат, агар илтимоснома ҳал қилув қарори қабул қилингандан эътиборан 3 ойдан кечиктирмай берилган ва узрли сабаблар бўлса, тикланиши мумкин.
– кассация шикояти(протести) биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори қонуний кучга кирган кундан эътиборан олти ой ичида берилиши мумкин. Ўтказиб юборилган муддат, агар илтимоснома кассация шикояти бериш муддати ўтган кундан эътиборан 3 ойдан кечиктирмай берилган ва узрли сабаблар бўлса, тикланиши мумкин.
– тафтиш тартибидаги шикоят (протест) биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори, ажрими, қарори қонуний кучга кирган кундан эътиборан бир йил ичида берилади. Вилоятлар ва унга тенглаштирилган судларда тафтиш тартибида шикоят бериш муддати кассация инстанцияси суди томонидан ажрим чиқарилгунга қадар ўтган тақдирда, шу ажрим қабул қилинган кундан эътиборан 3 ой ичида берилиши мумкин. Ўтказиб юборилган муддат, агар илтимоснома шикоят(протест) бериш муддати ўтган кундан эътиборан 3 ой ичида берилган ва узрли сабаблар бўлса, тикланиши мумкин.
Шикоят бериш тартиби ва кўрилиши борасида:
– юқори инстанция суди номига йўлланади, лекин ҳал қилув қарори, ажримни, қарорни қабул қилган судга топширилади;
– суд ҳужжатини қабул қилган суд тегишли шикоят (протест) келиб тушган кундан эътиборан 5 кунлик муддатда уни иш билан бирга апелляция, кассация ва тафтиш инстанцияси судига юбориши шарт. Бу олдинги Фуқаролик процессуал кодексида мавжуд бўлмаган янгилик ҳисобланади, илгари биринчи инстанция суди келиб тушган шикоят (протест)ни тўлиқ расмийлаштириб, ишни кўриш вақти ва жойини белгилаб апелляция инстанцияси судига юборар эди, ишни кўриш жараёнида бошқа тарафлардан шикоят келиб тушганда иш қайта расмийлаштириш учун юборилиши лозим эди. Ҳозирги ўзгартириш ва қўшимчалар боис биринчидан Фуқаролик процессуал кодекси амалдаги Иқтисодий процессуал кодекси ва Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги Кодекс билан бир хил унификация қилинди, иккинчидан биринчи инстанция судлари ортиқча иш юкламасидан озод қилинди;
– ўз навбатида шикоят (протестлар) иш билан бирга апелляция ёки кассация ва тафтиш инстанцияларига келиб тушгандан сўнг вилоят ва унга тенглаштирилган судлар судьяларига қўшимча ваколатлар белгиланди, яъни тегишли шикоятларни агар улар муайян хато ва камчиликлар билан тақдим этилган бўлса қайтариш, қабул қилишни рад этиш, иш юритишга қабул қилиш, кўрмасдан қолдириш ва иш юритишни тугатиш юзасидан процессуал ҳаракатларни амалга ошириши мумкин бўлди.
– энг асосий ўзгаришлардан яна бири апелляция ва кассация инстанцияси судлари энди иш бўйича қабул қилинган ҳал қилув қарорини бекор қилиб, ишни янгидан кўриш учун биринчи инстанция судига юборишга ҳақли эмас. Яъни тарафларни овора қилмаслик, масалани жойида мазмунан ҳал қилинишига эришиш мақсадида ФПК 399, 419-моддаларида белгиланганидек, қонунда белгиланган асослар аниқланганда, улар ишни биринчи инстанция судида иш юритиш қоидалари бўйича кўради.
Ишларни Ўзбекистон Республикаси Олий судида тафтиш тартибида ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Раёсатида қайта кўриш юзасидан:
Қорақалпоғистон Республикаси суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари томонидан тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича суд ҳужжатлари устидан, шунингдек ушбу судларнинг ва Ўзбекистон Республикаси Олий судининг биринчи инстанцияси бўйича қабул қилинган ҳамда апелляция ёки кассация тартибида кўрилган суд ҳужжатлари устидан берилган шикоят (протест)лар тафтиш тартибида Олий суд фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъатида кўрилиши белгиланди. Фақат бунда Олий суд судьяси келтирилган тафтиш тартибидаги шикоят(протестлар)ни мавжуд материаллар ёки иш ҳужжатлари асосида ўрганиб чиқиб, шикоятни судлов ҳайъатида кўриб чиқиш учун ўтказиш ёки ўтказишни рад этиш тўғрисида ажрим чиқаради.
Олий суд раиси ёки ўринбосари шикоят берган шахснинг аризасига асосан судлов ҳайъатида кўриб чиқиш учун ўтказишни рад этиш тўғрисидаги ажримни бекор қилиш ва кўриб чиқиш учун судлов ҳайъатига ўтказишга ҳақли.
Шунингдек, Олий суд фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъатида тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича суд ҳужжатлари устидан Ўзбекистон Республикаси Олий суди раиси ва Бош прокурор томонидан келтирилган протестлар асосида ишлар Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсатида тафтиш тартибида кўрилиши белгиланди.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсатининг қарори якуний ҳисобланади ва унинг устидан шикоят қилинмайди (протест келтирилмайди).
Маълумот ўрнида ушбу Қонун билан киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар асосида 2024 йил 6 ойи давомида Бухоро вилоят суди фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати томонидан туманлараро судларида кўрилган ишлар юзасидан қабул қилинган суд ҳужжатларига нисбатан берилган шикоят(протест)ларга асосан апелляция тартибида 395 та, кассация тартибида 121 та ва тафтиш тартибида 114 та ишлар кўриб чиқилганлигини таъкидлаш лозим.
Хулоса қилиб айтганда, ушбу Қонун фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясида назарда тутилган суд орқали ҳимоя қилиниш ва судга шикоят қилиш ҳуқуқларининг кафолатларини янада оширишга, фуқароларнинг бузилган ҳуқуқлари ва эркинликларини, шунингдек қонуний манфаатларини янада кенгроқ ҳимоя қилишга, одил судловдан фойдаланиш даражасини янада оширишга, судьяларнинг иш ҳажмини ҳамда юкламасини мутаносиб тарзда белгилашга, судларнинг масъулиятини янада оширишга, ишларнинг сифатли ва ўз вақтида кўрилишига, суд қарорларини қайта кўришда ўрта бўғин — вилоят судлари ва уларга тенглаштирилган судлар имкониятларидан самарали фойдаланишга, шунингдек фуқароларнинг судлардаги ортиқча харажатлари тежалишига хизмат қилади.
Маълумки, ер умуммиллий бойлик ҳисобланади, халқимиз ва юртимиз фаровонлиги ва тараққиётининг асоси бўлиб, давлатимиз томонидан алоҳида муҳофазага олинган. Шунга кўра ер муносабатларини тартибга солишда мустаҳкам қонунчилик асослари яратилган бўлиб, унинг асосий вазифаси ердан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш, тупроқ унумдорлигини ошириш, юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкаларига бўлган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, шунингдек бу соҳада қонунийликни мустаҳкамлаш ва коррупциянинг олдини олишдан иборат.
Бироқ, афсуски ердан фойдаланиш соҳасида ер эгалари ёки бошқа шахсларнинг ер участкаларидан фойдаланишда турли суиистеъмолчиликларга йўл қўйиш, ер участкаларидан самарали фойдаланмаслик, ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаш ва тегишли рухсатсиз ноқонуний қурилмалар қуриш ва ер участкасига зарар етказиш каби қонун бузилиш ҳолатлари мавжуд. Зеро, Президентимиз Ш.М.Мирзиёев таъбирлари билан айтганда “Ерга хиёнат- бу элга, юртга бўлган хиёнатдир”.
Шуни таъкидлаш лозимки, ер соҳасида содир этилган қонун бузилишлар учун айбдор шахсларнинг қонунга мувофиқ тегишли тартибда фуқаролик, маъмурий ва жиноий жавобгарлигига сабаб бўлади.
Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси, Ер кодекси ва бошқа фуқаролик қонунчилигига асосан қонун бузилиш содир этган жисмоний ва юридик шахсларга нисбатан фуқаролик ҳуқуқий жавобгарлик сифатида ер участкасига бўлган ҳуқуқларни бекор қилиш, ер участкасидан мажбурий тартибда чиқариш, ноқонуний қурилмаларни буздириш, ер участкасини фойдаланиш учун яроқли ҳолатга келтириш ва унга етказилган зарарни ундириш каби жавобгарликларга сабаб бўлиши мумкин.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 60-моддасида ерга нисбатан эгалик ҳуқуқини бузиш, хусусан ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш, шу жумладан ушбу ер участкаларига нисбатан қонуний ҳуқуқлари мавжуд бўлмаган ҳолда улардан фойдаланиш, ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларида қурилиш ишларини амалга ошириш, 601-моддасида суғориладиган ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олишга йўл қўймаслик бўйича чоралар кўрмаслик, 65-моддасида ерлардан хўжасизларча фойдаланиш ёки уларни яроқсиз ҳолга тушириш каби ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик чоралари белгиланган.
Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 197-моддасига асосан ер, ер ости бойликларидан фойдаланиш шартларини ёки уларни муҳофаза қилиш талабларини бузиш, 1971-моддасида суғориладиган ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олишга йўл қўймаслик бўйича чоралар кўрмаслик, 2291-моддасида ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш, 2296-моддасида суғориладиган ер участкасига ёки унинг бир қисмига бўлган ҳуқуқни сотиш ёхуд қонунга хилоф равишда бошқача тарзда ўзга шахсга бериш жиноий жавобгарликка сабаб бўлиши кўрсатилган. Фарқли жиҳати, жиноий жавобгарлик белгиланишида содир этилган ҳуқуқбузарликлар оғир оқибатларга олиб келган ёки илгари мазкур ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий ҳуқуқбузарлик жавобгарлик чораси қўлланилган бўлиши лозим.
Иқтисодий судларда айнан ердан фойдаланиш соҳасида қонунбузилишларга йўл қўйганлик учун ер участкаларини ижарага бериш шартномаларини бекор қилиш ёки ер участкасига бўлган ҳуқуқларнинг бекор қилиниши, ер участкасидан мажбурий тартибда чиқариш (ер участкаларини бошқа шахсларнинг қонунсиз эгалигидан олиб бериш), ер участкасида қурилган ноқонуний қурилмаларни буздириш, ер участкасини фойдаланиш учун яроқли ҳолатга келтириш ва унга етказилган зарарни ундириш билан боғлиқ низолар кўриб чиқилади.
Статистик маълумотларга кўра, Бухоро туманлараро иқтисодий судида 2023 йил ва 2024 йилнинг биринчи ярим йиллиги давомида ерга оид ҳуқуқий муносабатлар бўйича келиб чиққан низолар юзасидан жами 58 та даъво аризалари кўриб чиқилган, шундан 22 та даъво аризалари қаноатлантирилган, 3 та даъво аризаларини қаноатлантириш рад қилинган, 17 та даъво аризалари кўрмасдан қолдирилган, 16 та даъво аризалари бўйича иш юритиш тугатилган. Мисол тариқасида, суднинг ҳал қилув қарорлари билан даъвогар Бухоро шаҳар ҳокимлигининг даъво аризаларига асосан жавобгарлар Бухоро шаҳридаги “Gurda Oli” МЧЖ ва “Iman end Kompani” МЧЖлар билан тузилган ер участкасини узоқ муддатли ижарага бериш тўғрисидаги шартномалари бекор қилинган. Бунга сабаб мазкур корхоналар томонидан шартнома ва қонунчилик талабларини бузиб, ажратилган ер участкасидан белгиланган мақсадда самарали фойдаланмасдан келинганлиги, бир неча йиллар мобайнида белгиланган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирмаслик ва топширмаслик, ер участкасини қишлоқ хўжалиги муомаласидан чиқариб, зарар етказилганлиги каби қонун бузилиш ҳолатлари асос бўлган. Шунингдек, Кадастр агентлиги Бухоро вилояти бошқармасининг даъво аризалари асосида Бухоро шаҳридаги “Buxara Gaz Invest” МЧЖ, “Buxoro Agro Invest Garden” МЧЖ, “Hikmat Hamdam Omad” фермер хўжаликларига нисбатан даъво аризаларига асосан кўрилган ишлар бўйича мазкур корхоналар тегишли ер участкаларида рухсатсиз ноқонуний қурилмалар қурилганлиги ҳолатлари исботланганлиги сабабли мазкур ноқонуний қурилмаларни жавобгар шахслар ҳисобидан буздириш бўйича тегишли ҳал қилув қарорлари қабул қилинган ва мажбурий ижрога қаратилган.
Эътиборли жиҳати, судьялар томонидан мазкур тоифадаги низолар сайёр очиқ суд мажлисларида, хусусан ушбу ҳудуддаги маҳаллий давлат ҳокимияти ва маҳалла йиғинлари вакиллари ҳамда бошқа манфаатдор шахсларнинг иштирокида кўриб чиқилмоқда, бу эса мазкур низоларни ҳар томонлама тўғри ҳал этишга ва соҳада ҳуқуқбузарликларни олдини олишда муҳим аҳамият касб этмоқда.
Хулоса ўрнида айтиш жоизки, ердан умуммиллий бойлик сифатида оқилона тарзда фойдаланиш, уни асраб-авайлаш ва келгуси авлодга етказиш ҳар бир фуқаронинг конституциявий бурчи эканлигини ёддан чиқармаслигимиз лозим.
Хабарингиз бор, янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 2023 йил 30 апрель куни ўтказилган Ўзбекистон Республикаси референдумида умумхалқ овоз бериш орқали қабул қилинди.
Қомусимизга ўзгартириш ва қўшимчалар киритишдан асоссий мақсад, фуқароларнинг муносиб ҳаёт кечиришини, миллатлараро ва конфессиялараро тотувликни, кўп миллатли жонажон Ўзбекистонимизнинг фаровонлигини ва гуллаб-яшнашини таъминлашни мақсад қилган.
Эски таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 128 моддадан иборат бўлган бўлса, ҳозирги янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 155 моддадан иборат бўлиб, қўшимча равишда 27 модда билан тўлдирилди.
Бу эса ўз навбатида инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни ва қадр-қиммати олий қадрият ҳисобланадиган инсонпарвар демократик давлатни, очиқ ва адолатли жамиятни барпо этиш, мамлакатимизнинг бебаҳо табиий бойликларини кўпайтиришга ҳамда ҳозирги ва келажак авлодлар учун асраб-авайлашга ҳамда атроф-муҳит мусаффолигини сақлашга, халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган принцип ва нормаларига, Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамияти, энг аввало, қўшни давлатлар билан дўстона муносабатларини ҳамкорлик, ўзаро қўллаб-қувватлаш, тинчлик ва тотувлик асосида мустаҳкамлаш ҳамда ривожлантиришга хизмат қилади.
Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 30-моддасида “Ҳеч ким расмий эълон қилинмаган қонун асосида ҳукм қилиниши, жазога тортилиши, мол-мулкидан ёки бирон-бир ҳуқуқидан маҳрум этилиши мумкин эмас.
Ҳеч ким айни бир жиноят учун такроран ҳукм қилиниши мумкин эмас.
Конституциямизнинг 31-моддаси “Ҳар бир инсон шахсий ҳаётининг дахлсизлиги, шахсий ва оилавий сирга эга бўлиш, ўз шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга.
Ҳар ким ёзишмалари, телефон орқали сўзлашувлари, почта, электрон ва бошқа хабарлари сир сақланиши ҳуқуқига эга. Ушбу ҳуқуқнинг чекланишига фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади.
Ҳар ким ўз шахсига доир маълумотларнинг ҳимоя қилиниши ҳуқуқига, шунингдек нотўғри маълумотларнинг тузатилишини, ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмай қолган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқига эга.
Ҳар ким уй-жой дахлсизлиги ҳуқуқига эга.
Ҳеч ким уй-жойга унда яшовчи шахсларнинг хоҳишига қарши кириши мумкин эмас. Уй-жойга киришга, шунингдек унда олиб қўйишни ва кўздан кечиришни ўтказишга фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда йўл қўйилади. Уй-жойда тинтув ўтказишга фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади.
Судланувчи Н.Нодирбеков 2023 йил 24 ноябрь куни соат 20:00да қасддан жиноят содир этиш йўлига ўтиб, Бухоро шаҳар, “Фурқат” МФЙ, Бўстон кўчаси, 24-уй олдида қўшниси С.Хамдамов билан ўзаро келишмовчилик оқибатида жанжаллашиб қолиб, жанжал вақтида унинг юз соҳасига қўл мушти билан қасддан уриб, суд-тиббий экспертиза хулосасига кўра, С.Хамдамовнинг бош мия ёпиқ шикастланиши, бош мия лат ейиши каби жароҳатлар билан С.Хамдамовнинг ўлимига сабаб бўлган қасддан баданга оғир шикаст етказиш жиноятини содир қилган.
Судланувчи Н.Нодирбековга оид жиноят иши судда кўриб чиқилиб, унинг айби ўзининг айбига тўлиқ иқрорлик билдириб берган кўрсатувларидан ташқари, ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш, нарсани кўздан кечириш ва олиб қўйиш, кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш баённомалари, жабрланувчи ва гувоҳларнинг сўроқ баённомалари, суд-тиббий экспертиза хулосаси билан ўз исботини топган.
Жиноят ишлари бўйича Бухоро шаҳар судининг 2024 йил 11 мартдаги ҳукмига кўра, судланувчи Н.Нодирбеков Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 104-моддаси 3-қисмининг “д” банди билан 8 йил 6 ой озодликдан маҳрум қилиш жазосига судланган.
Суд ҳукмига нисбатан Н.Нодирбеков жазони енгиллаштириш масаласида апелляция шикояти келтирган.
Шикоятга асосан иш вилоят судида кўриб чиқилиб, Н.Нодирбеков томонидан содир этилган жиноятнинг хусусияти ва ижтимоий хавфлилик даражаси, жабрланувчининг унга нисбатан даъвоси борлиги инобатга олиниб, апелляция инстанциясининг 2024 йил 17 апрелдаги ажримига кўра, биринчи инстанция судининг ҳукми ўзгаришсиз қолдирилди.
Судланувчи Г.Олимова хавфли рецидивист бўла туриб, 2023 йил 17 ноябрь куни ўзганинг мулкини фирибгарлик йўли билан қўлга киритиш мақсадида, Когон шаҳар, Темирйўлчи маҳалласи Темирйўлчи кўчасида жойлашган қўп қаватли уйлар биноси олдида Ш.Янгиевнинг ишончига кириб, ундан сўмга нисбатан қиймати1.349.711 сўмга тенг бўлган 110 АҚШ долларлик “Redmi 9T” русумли уяли алоқа воситасини алдаб қўлга киритиб, ушбу уяли алоқа воситаси учун пулни 2023 йилнинг декабрь ойи охирига қадар тўлиқ қоплаб беришни ваъда қилиб, телефон аппаратини сотиб юбориб, қўлга киритилган пулни қайтармасдан ўз эҳтиёжлари учун сарфлаб, ўзига билдирилган ишончни суиистеъмол қилиб, жабрланувчига моддий зарар етказиб, фирибгарлик қилган.
Шунингдек, Г.Олимова хавфли рецидивист бўла туриб, 2023 йил 10 декабрь куни ўзганинг мулкини фирибгарлик йўли билан қўлга киритиш мақсадида Когон шаҳар, А.Навоий номли маҳалла ҳудудидаги Когон шаҳар Тиббиёт бирлашмаси олдида Д.Хайруллаевнинг ишончига кириб, баҳоси 1.300.000 сўмлик “Infinix Note 30I” русумли уяли алоқа воситасини алдаб қўлга киритиб, ушбу уяли алоқа воситаси учун пулни 2023 йил 17 декабрь кунига қадар тўлиқ беришни ваъда қилиб, телефон аппаратини сотиб юбориб, қўлга киритилган пулни ўз эҳтиёжлари учун сарфлаб, ўзига билдирилган ишончни суиистеъмол қилиб, жабрланувчига моддий зарар етказиб, такроран фирибгарлик қилган.
Судланувчи Г.Олимовага оид жиноят иши судда кўриб чиқилиб, унинг айби судда ўзининг айбига тўлиқ иқрорлик билдириб берган кўрсатувларидан ташқари, жабрланувчиларнинг аризалари, смс ёзишмалари, сўроқ баённомалари, тушунтириш хатлари билан ўз исботини топган.
Жиноят ишлари бўйича Когон шаҳар судининг 2024 йил 22 январдаги ҳукмига кўра, Г.Олимова Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 168-моддаси 3-қисмининг “б” банди билан ЖКнинг 57, 59, 61-моддалари тартибида 4 йил 6 ой озодликдан маҳрум қилиш жазосига судланган.
Суд ҳукмига нисбатан судланувчи Г.Олимованинг адвокати томонидан жазони енгиллаштириш масаласида кассация шикояти келтирган.
Шикоятга асосан иш вилоят судида кўриб чиқилиб, кассация инстанциясининг 2024 йил 15 мартдаги ажримига кўра, биринчи инстанция судининг ҳукми ўзгаришсиз қолдирилди.
Судланувчи Н.Наврўзова муқаддам содир этган ўғрилик жинояти учун судланиб, жазони ўтаб келаётганлигидан ўзига тегишли ижобий хулоса чиқармасдан, яна қасддан жиноят содир этиш йўлига ўтиб, ўзганинг мол-мулкини яширин равишда талон-тарож қилиш ва текин бойлик орттириш мақсадида, 2023 йил 1 декабрь куни соат 14:00ларда Бухоро шаҳар, Абай кўчаси, 6 уй, 3-хонадонда яшовчи қариндоши Ж.Исмаилованинг яшаш уйига меҳмонга бориб, Ж.Исмаилова уйдан чиқиб кетганлигидан фойдаланиб, унга тегишли баҳоси 1.500.000 сўмлик бир дона аёллар тилла узуги ва баҳоси 5.000.000 сўмлик бир дона аёллар тилла занжирини яширин равишда талон-торож қилиб, хавфли рецидив ўғрилик жиноятини содир қилган.
Судланувчи А.Наврўзовага оид жиноят иши судда кўриб чиқилиб, унинг айби воқеа жойини кўздан кечириш, нарсани олиб қўйиш ва кўздан кечириш, кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш, шахсни таниб олиш учун кўрсатиш баённомалари, жабрланувчи ва гувоҳларнинг сўроқ баённомалари билан ўз исботини топган.
Жиноят ишлари бўйича Бухоро шаҳар судининг 2021 йил 26 февралдаги ҳукмига кўра, судланувчи А.Наврўзова Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 169-моддаси 3-қисмининг “а” банди билан ЖКнинг 57-моддаси қўлланилиб, 2 йил озодликдан маҳрум қилиш жазосига судланган.
Суд ҳукмига нисбатан Н.Наврўзова жазони енгиллаштириш масаласида апелляция шикояти келтирган.
Шикоятга асосан иш вилоят судида кўриб чиқилиб, Н.Наврўзованинг шахси, муқаддам содир этган ўғрилик жинояти учун судланиб, жазони ўташ даврида қасддан яна ўғрилик жинояти содир этганлиги, унга нисбатан озодликдан маҳрум қилиш тарзидаги жазо тайинламасдан туриб, унинг ахлоқан тузалиши ва янги жиноят содир этишининг олдини олишга эришиб бўлмаслиги инобатга олиниб, апелляция инстанциясининг 2024 йил 8 апрелдаги ажримига кўра, биринчи инстанция судининг ҳукми ўзгаришсиз қолдирилди.
Коррупция, порахўрлик жамият ривожига тўсқинлик қилувчи иллатлардан бири ҳисобланади. Нафс қулига айланган ва борига қаноат қилмай ўзгалар ҳамёнидаги пулга кўз тикадиган кимсалар охир-оқибат ўзларидаги қусур қурбонига айланишларини бир зум бўлса-да ўйлаб кўришга қодир эмаслар. Акс ҳолда ҳаётларини барбод қилувчи ва эл олдида шармандаи шармисор қилгувчи бу хатти-ҳаракатларини тўхтатган, бу ишнинг охири вой бўлишини идрок этган бўлур эдилар. Фуқаро Д.К вилоят Перинатал марказида кичик тиббий ходим вазифасида ишлаб келган. Бир муддат ишлаб, тажрибаси ошган ходиманинг осон йўл билан қўшимча “даромад” топишга иштиёқи пайдо бўлади. “Ҳа, нима қилибди. Маошим ҳам озгина бўлса. Шу оз маошга қаноат қилиб ўтирадиган бўлсам, яхши еб, яхши кийина олмайманку. Менам чой-чақа топишга ҳақлиман”, дея кўнглидан ўтказди қаҳрамонларимиздан бири. У бир куни шу ерда ҳамшира бўлиб ишлайдиган таниши З.К билан шу мавзуда суҳбатлашиб қолди. Унга биргаликда “ишлашни” таклиф қилди. -Ишга кираман, деб юрганларнинг анчасини биламан, -деди ҳамшира ўйчан қиёфада. -Яхшику. Ўша танишларингизни менга рўпара қилинг, қолган ишни ўзим дўндираман. Баҳонада иккаламиз ҳам бир нарсалик бўлиб қолардик, – деди кичик тиббий ходим ҳам унинг бу гапидан суюниб кетиб. Фуқаро М.Р ҳамширанинг тарғиботи билан Д.К.га қўнғироқ қилди. Яқинда ўқишни битирганлигини, иш топишда қийналаётганлигини ва шу масалада ёрдам беришини сўради. Д.К унга ваколатли танишлари борлигини, бунинг учун 2.500 АҚШ доллари керак бўлишини силлиққина қилиб тушунтирди. Аввалига “мижоз” бунча пули йўқлигини, иложи бўлса айтилган сумма миқдорини бироз камайтиришни сўради. Илтимосига рад жавобини олгач, бирон йўлини топишини, уч-тўрт кундан сўнг жавобини айтишини билдирди. Улар 2023 йилнинг октябрь ойида вилоят Перинатал маркази ҳовлисида кўришишни келишиб олдилар. Кечқурунга яқин иккаласи топишди ва бири иккинчисига кимёвий ишлов берилган “кўк”ни узатди. Кичик тиббий ходим “ўз оёғи билан келган” пулни энтикиш билан қўлига олди. Бир муддат пулга маҳлиё бўлиб турар экан, суҳбатдошининг нималарнидир тайинлаб айтаётган сўзлари деярли қулоғига кирмади. Наҳот бу пуллар энди меники бўлса? Аёл еттинчи осмонда учиб юрганди гўё. Қўққисдан бошланган талотўпдан ҳуши жойига келди. Қараса, атрофини фуқаро кийимидаги ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимлари ўраб олган. У ўша жойнинг ўзида ашёвий далиллар билан жиноят устида қўлга олинди. Суд мажлисида судланувчи Д.К айбига тўлиқ иқрорлик билдирди. Қилган ишининг моҳиятини ўйламаганлигини, эндиликда қаттиқ афсусда эканлигини айтиб, суд ҳайъатидан қонуний енгиллик беришларини сўради. Ишни кўриб чиққан суд Д.К ҳамда З.Кларга муайян муддатга ахлоқ тузатиш ва озодликни чеклаш билан боғлиқ жазоларни қўллади. Бу давр ичида уларда қилган ишлари оқибатидан тегишли хулоса чиқаришга етарлича имкон ва шароит бўлади.
Миллий иқтисодиётни ислоҳ қилиш борасида ташқи савдо, солиқ ва молия сиёсатини либераллаштириш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ва хусусий мулк дахлсизлигини кафолатлаш, қишлоқ ҳўжалиги маҳсулотларини чуқур қайта ишлашни ташкил этиш ҳамда ҳудударни жадал ривожлантиришни таъминлаш бўйича таъсирчан чоралар кўрилди[1].
Ҳозирги шиддат билан ривожланаётган иқтисодий сиёсий шароитда тадбиркорларнинг таваккалчиликка асосланган фаолиятини олиб боришида, унда контрагентларнинг ишонч, ҳурмат ва ўзаро ҳамкорлик асосида бизнесни ташкил қилишида бир қатор муаммоларга дуч келмоқда. Бу ўз навбатида, ўзаро ҳамкорликнинг тарқалиб кетишига, ҳатто айрим ҳолатларда катта миқдорда зарар етказилишига сабаб бўлмоқда.
Мазкур ҳолатларда низони келишув йўли билан ҳал этиш муҳим аҳамият касб этмоқда.
Шу ўринда, келишув битими нима деган савол туғилади.
Аслида, келишув битими низо томонлари ўртасидаги битим бўлиб, унинг матнида муаммони ҳал қилиш йўллари, томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, шунингдек, шартларга риоя қилмаслик учун жавобгарлик кўрсатилади. Бундай келишув баҳсли вазиятни тугтатади, муаммони тугатади. Бошқа ҳар қандай шартнома муносабатларидан ўзига хос хусусияти суд томонидан маъқуллаш зарурати бўлиб, эришилган келишув суд қарори кучини беради[2].
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодексининг 16-боби яраштириш тартиб-таомилларига бағишланган бўлиб, унда суд тарафларнинг келишуви учун чоралар кўради, уларга иқтисодий суд ишларини юритишнинг барча босқичларида низони ҳал этишга кўмаклашиши белгиланган.
Тарафлар низони келишув битимини ёки медиатив келишувни тузиб ҳал этиши мумкин.
Келишув битими ёки медиатив келишув даъво тартибидаги ҳар қандай иш бўйича тузилиши мумкин.
Шунингдек, келишув битими иқтисодий суд ишларини юритишнинг ҳар қандай босқичида ва суд ҳужжатини ижро этиш жараёнида, медиатив келишув эса биринчи инстанция судида суд алоҳида хонага (маслаҳатхонага) суд ҳужжатини қабул қилиш учун чиққунига қадар тарафлар томонидан тузилиши мумкин.
Келишув битими у суд томонидан тасдиқланганидан кейин тузилган ҳисобланади. Келишув битими ёзма шаклда тузилади ва келишув битимини тузган шахслар ёки уларнинг вакиллари томонидан имзоланади.
Келишув битимида тарафлар томонидан келишилган мажбуриятларни бажариш шартлари ва муддатлари ҳақидаги қоидалар кўрсатилиши керак.
Тарафлар томонидан келишув битими шартлари бўйича қабул қилинган мажбуриятларнинг бажарилиши тарафларни бир-бирига ёки бошқа воқеаларга (ҳаракатларга) боғлиқ қилиб қўйиши мумкин эмас.
Келишув битимида жавобгар томонидан мажбуриятларни кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб ижро этиш тўғрисидаги, талаб қилиш ҳуқуқидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш ҳақидаги, қарздан тўлиқ ёки қисман воз кечиш ёхуд қарзни тан олиш тўғрисидаги, суд харажатларини тақсимлаш ҳақидаги шартлар ва қонунга зид бўлмаган бошқа шартлар кўрсатилиши мумкин.
Агар келишув битимида суд харажатларини тақсимлаш ҳақидаги шарт мавжуд бўлмаса, суд бу масалани келишув битимини тасдиқлаш чоғида умумий тартибда ҳал этади.
Келишув битими уни тузган шахслар сонидан битта ортиқ нусхада тузилади ва имзоланади. Ушбу нусхалардан бири иш материалларига қўшиб қўйилади.
Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг “Иқтисодий судлар томонидан келишув битимини тасдиқлашда процессуал қонун нормаларининг қўлланилишига оид айрим масалалар тўғрисида” 2009 йил 18 декабрдаги 204-сонли қарорида Судлар инобатга олишлари лозимки, келишув битими деганда, ўзаро келишишга асосланган, даъво талаби (талаблари)га нисбатан аниқликка эришишга қаратилган, низони ҳал қилиш тўғрисидаги тарафларнинг ёзма келишуви тушунилиши, ИПК 163-моддаси биринчи қисмининг 8-бандига мувофиқ суд ишни судда кўришга тайёрлаш пайтида тарафларни муросага келтириш чораларини кўриши, шу муносабат билан даъво аризасини қабул қилиш ва ишни судда кўришга тайёрлаш тўғрисидаги ажримда суднинг тарафларга низони келишиш йўли билан ҳал этиш ҳақидаги таклифи кўрсатилиши лозимлиги тўғрисида тушунтириш берилган.
Яна шуни қайд этиш лозимки, суд келишув битимини тасдиқлаш тўғрисида ажрим чиқаради, унда иш юритиш тугатилганлиги кўрсатилади.
Келишув битими суд ҳужжатини ижро этиш босқичида тузилган тақдирда, битим ишни кўрган биринчи инстанция судига тасдиқлаш учун тақдим этилади.
ИПКнинг 63-моддасига кўра, судда иш юритиш ваколатлари вакилга уни вакил қилган шахс номидан барча процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқини беради, бундан даъво аризасини имзолаш, ишни ҳакамлик судига топшириш, даъво талабларидан қисман ёки бутунлай воз кечиш ва даъвони тан олиш, даъво предметини ёки асосини ўзгартириш, келишув битими, медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисидаги келишув ёки медиатив келишувни тузиш, ваколатларни бошқа шахсга топшириш (ишониб топшириш), суд ҳужжати устидан шикоят қилиш, қонуний кучга кирган суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги аризани имзолаш, суд ҳужжатининг мажбурий ижро этилишини талаб қилиш, ундирилган мол-мулкни ёки пулни олиш мустасно. Вакилнинг ушбу моддада кўрсатилган ҳаракатларнинг ҳар бирини амалга оширишга бўлган ваколатлари у қайси шахс томонидан вакил қилинаётган бўлса, ўша шахс берган ишончномада махсус назарда тутилган бўлиши керак.
Хулоса қиладиган бўлсак, мазкур институт тадбиркорлик соҳасида ҳамкорликни кучайишига, тарафлар ўртасида дўстона муносабатларнинг сақланиб қолиши, иқтисодий судларга низоларни тез ва тўғри ҳал этилиши, шунингдек, судларда низоларнинг камайишига сезларли даражада таъсир кўрсатади.
Бухоро вилоят суди судьяси Х.Абдуллаев
[1] «2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида»ги Ўзбекистон республикаси Президентининг Фармони
Давлат божи юридик аҳамиятга молий ҳаракатларни амалга оширганлик ва бундай ҳаракатлар учун ваколатли муассасалар ва мансабдор шахслар томонидан ҳужжатлар берганлик учун ундириладиган мажбурий тўловдир.
Давлат божини тўлаш асослари ва тартиби, уни тўлашни кечиктириш ёки бўлиб-бўлиб тўлаш, тўлашдан озод қилиш тартиби, давлат божини қайтариш тартиби “Давлат божи тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни билан тартибга солинади.
Қонунинг 5-моддасида давлат божи ундириш объектлари белгиланган.
Қонун 5-моддасининг иккинчи қисмига кўра, иқтисодий судларга бериладиган даъво аризаларидан, ташкилотларни ва фуқароларни банкрот деб топиш тўғрисидаги аризалардан, низо предметига нисбатан мустақил талаблар билан арз қилувчи учинчи шахс сифатида ишга киришиш ҳақидаги аризалардан, иқтисодиёт соҳасида юридик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорларнинг ҳуқуқлари юзага келиши, ўзгариши ёки бекор бўлиши учун аҳамиятга эга бўлган фактларни аниқлаш тўғрисидаги аризалардан, иқтисодий суднинг ҳал қилув қарорлари, иш юритишни тугатиш ҳақидаги, даъвони кўрмасдан қолдириш тўғрисидаги, суд жарималарини солиш ҳақидаги ажримлар устидан бериладиган апелляция, кассация ва тафтиш тартибидаги шикоятларидан, ҳакамлик судининг ҳал қилув қарорлари юзасидан низолашиш тўғрисидаги, арбитражнинг ҳал қилув қарори устидан шикоят қилиш тўғрисидаги, ҳакамлик судининг ҳал қилув қарорларини мажбурий ижро этиш учун ижро варақаси бериш ҳақидаги аризалардан, ҳакамлик судининг ҳал қилув қарорлари юзасидан низолашиш тўғрисидаги, арбитражнинг ҳал қилув қарори устидан шикоят қилиш тўғрисидаги, ҳакамлик судининг ҳал қилув қарорларини мажбурий ижро этиш учун ижро варақаси бериш ҳақидаги ишлар бўйича иқтисодий суд ажримлари устидан бериладиган апелляция, кассация ва тафтиш тартибидаги шикоятларидан, чет давлат судининг, арбитражнинг ҳал қилув қарорини тан олиш ва ижрога қаратиш тўғрисидаги аризалардан, чет давлат судининг, арбитражнинг ҳал қилув қарорини тан олиш ва ижрога қаратиш ҳақидаги ишлар бўйича суд ажримлари устидан бериладиган апелляция, кассация ва тафтиш тартибидаги шикоятларидан, шунингдек иқтисодий судлар томонидан ҳужжатларнинг дубликатларини ва кўчирма нусхаларини берганлик учун давлат божи ундирилиши назарда тутилган.
Суд қарорлари ёки ажримлар эълон қилингандан сўнг суд ҳужжатидан норози бўлган тарафлар унинг устидан Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодексида белгиланган тартибда апелляция, кассация ва тафтиш тартибида шикоят келтирадилар. Шикоятлар келтиришда давлат божи тўлашдан озод этилиши, давлат божи тўлашни кечиктирилиши ёки бўлиб бўлиб тўлашига йўл қўйиладими?
Қонунга илова қилинган “Давлат божи ставкалари миқдорлари” 2 банди “д” кичик бандида апелляция, кассация ва тафтиш тартибида берилган шикоятлардан- биринчи инстанция судида кўриб чиқиш учун аризалар берилганда тўланадиган ставканинг 50 фоизи миқдорида давлат божи тўланиши кўрсатилган.
Қонунинг 9-моддасида иқтисодий судларда давлат божини тўлашдан озод қилинган субъектлар, яъни органлар санаб ўтилган. Унга кўра, иқтисодий судларда давлат божини тўлашдан қуйидагилар озод қилинади:
1) даъвогарлар — ўрмон дарахтларини ўзбошимчалик билан кесиш ҳамда ўрмондан фойдаланиш, ўрмонни қўриқлаш ва муҳофаза қилиш тартиби ва шартларини бошқача тарзда бузиш туфайли ўрмон фондига етказилган зарарни ундириш тўғрисидаги, ўрмон хўжалиги даромади суммаларини (шу жумладан, ўрмон дарахтларини ўсиб турган жойида сотиш қоидаларини бузганлик учун зарар ва неустойкани, шунингдек ўзбошимчалик билан ўрмон дарахтларини кесганлик, пичан ўрганлик ва молларни ўтлатганлик учун жарималарни) ундириш тўғрисидаги ишлар бўйича;
2) Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси ва унинг ҳудудий бошқармалари — палата аъзоларининг манфаатларини кўзлаб қилинган даъволар юзасидан;
3) Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича республика кенгаши ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича ҳудудий кенгашлар — фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари манфаатларини кўзлаб қилинган даъволар бўйича;
4) ногиронлиги бўлган шахсларнинг жамоат бирлашмалари, шунингдек уларнинг муассасалари, ўқув-ишлаб чиқариш корхоналари ва бирлашмалари — барча даъволар бўйича;
5) Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасининг ҳудудий бўлинмалари — «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига мувофиқ пенсияларни тўлашга кетган маблағларни ташкилотлардан ундириб олиш бўйича даъволар, шу жумладан регресс даъволар юзасидан;
6) суғурта фаолиятини тартибга солиш ва тафтиш тартибидаги қилиш органи — мажбурий суғурта операциялари билан боғлиқ барча ишлар бўйича;
7) Ўзбекистон Республикаси Сув хўжалиги вазирлиги ва унинг жойлардаги органлари — сув тўғрисидаги қонунчиликни бузганлик туфайли давлатга етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш учун маблағларни давлат даромадига ундириш тўғрисидаги даъволар бўйича;
8) Ўзбекистон Республикаси Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси ва унинг жойлардаги органлари — атроф-муҳитни ифлослантирганлик, табиатдан ўзбошимчалик билан фойдаланганлик ва табиий ресурслардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилишнинг тартиб ва шартларини бошқача тарзда бузганлик туфайли табиий объектларга ва комплексларга етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш тўғрисидаги даъволар бўйича;
9) Ўзбекистон Республикасининг Монополияга қарши курашиш қўмитаси ва унинг ҳудудий органлари — ўз зиммасига юклатилган ваколатларига мувофиқ судлар кўриб чиқиши учун киритиладиган даъволар бўйича;
10) Ўзбекистон Республикаси Давлат активларини бошқариш агентлиги ва унинг ҳудудий органлари, Ўзбекистон Республикаси Давлат активларини бошқариш агентлиги ҳузуридаги Бўш турган объектлардан самарали фойдаланишни ташкил этиш маркази ҳамда унинг ҳудудий органлари — ўз зиммасига юклатилган ваколатларига мувофиқ судларга кўриб чиқиш учун киритиладиган даъволар ва аризалар бўйича;
11) Ўзбекистон Республикаси Капитал бозорини ривожлантириш агентлиги ва унинг ҳудудий органлари — ўз зиммасига юклатилган ваколатларига мувофиқ судлар кўриб чиқиши учун киритиладиган даъволар бўйича;
12) давлат солиқ хизмати органлари, молия ва божхона органлари — барча ишлар ҳамда ҳужжатлар бўйича, шунингдек алоҳида юритиладиган ишлар бўйича судга аризалар берганлик учун;
13) прокуратура органлари — давлатнинг, юридик ва жисмоний шахсларнинг манфаатларини кўзлаб қилинган даъволар ҳамда бериладиган аризалар юзасидан;
14) адлия органлари — давлатнинг, юридик ва жисмоний шахсларнинг манфаатларини кўзлаб қилинган даъволар ҳамда бериладиган аризалар юзасидан;
141) давлат органлари — ўзбошимчалик билан қурилган иморатларни бузиш тўғрисидаги даъволар юзасидан;
142) Ўзбекистон Республикаси Уй-жой коммунал хизмат кўрсатиш вазирлиги ҳузуридаги Кўп квартирали уй-жой фондидан фойдаланиш соҳасини назорат қилиш инспекцияси ва унинг ҳудудий инспекциялари — кўп квартирали уй-жой фондини сақлаш ва ундан фойдаланиш соҳасида ўз зиммасига юклатилган ваколатларга мувофиқ судларга кўриб чиқиш учун киритиладиган даъволар юзасидан;
15) ундирувчи ёки давлат ижрочиси — қонунда назарда тутилган тақдирда, қарздорни ёки унинг мол-мулкини қидириш бўйича харажатларнинг ўрнини қарздор томонидан қоплаш тўғрисидаги даъволар юзасидан;
16) халқаро ва чет эл ҳукумат молия ташкилотлари томонидан ҳукуматлараро келишувлар асосида берилган кредитлар бўйича асосий қарздор сифатида қатнашувчи давлат органлари ва ташкилотлари — субзаём олувчилардан пайдо бўлган қарздорликларни ундириш тўғрисидаги даъволар юзасидан;
17) давлат эҳтиёжлари учун товарлар (ишлар, хизматлар) етказиб бериш шартномалари бўйича сотиб олувчи ҳисобланган давлат органлари ва ташкилотлари — етказиб берувчилар (пудратчилар) томонидан шартнома мажбуриятларининг бажарилмаганлиги билан боғлиқ даъволар юзасидан;
18) Ўзбекистон фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгаши, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва туманлар фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгашлари — фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгаларининг манфаатларини кўзлаб қилинган даъволар юзасидан;
19) аризачи ва жавобгар — ҳуқуқий таъсир чораларини қўллаш тўғрисидаги ишлар бўйича;
20) чет эл инвестициялари иштирокидаги акциядорлик жамиятлари — уларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги тўғрисидаги даъволар юзасидан;
21) тадбиркорлик субъектлари — ҳакамлик судининг ҳал қилув қарорларини мажбурий ижро этиш учун ижро варақаси бериш тўғрисида ариза берганда;
22) Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси ҳузуридаги Кадастр агентлиги, унинг жойлардаги органлари — ер тўғрисидаги қонунчилик бузилганлиги билан боғлиқ даъволар бўйича;
23) Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлиги ҳузуридаги Маданий мерос департаменти ва унинг ҳудудий бошқармалари — моддий маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланишни кўзлаб қилинган даъволар ҳамда берилган аризалар юзасидан;
24) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Агросаноат мажмуи устидан назорат қилиш инспекцияси ҳамда унинг жойлардаги органлари — қишлоқ ва сув хўжалиги соҳасидаги қонунчиликни бузганлик бўйича давлатнинг, юридик ва жисмоний шахсларнинг манфаатларини кўзлаб қилинган даъволар ҳамда бериладиган аризалар юзасидан;
25) Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакил — тадбиркорлик субъектлари манфаатларини кўзлаб бериладиган даъволар, аризалар ва шикоятлар юзасидан;
26) Ўзбекистон Республикасининг Ҳисоб палатаси — Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида берилган даъволар, аризалар ва шикоятлар юзасидан;
27) Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги, унинг жойлардаги органлари — ер тўғрисидаги қонунчилик бузилганлиги билан боғлиқ даъволар бўйича.
Ушбу модда биринчи қисмининг 2, 20 ва 21-бандларида кўрсатилган шахсларнинг талабларини қаноатлантириш тўлиқ ёки қисман рад этилган тақдирда, давлат божи шу шахслардан талабларнинг қаноатлантирилиши рад этилган миқдорига мутаносиб равишда ундирилади.
Ушбу санаб ўтилган органлар суд ҳужжатлари устидан апелляция шикояти беришда ҳам давлат божи тўлашдан озод қилинадилар. Қонунда бевосита бу ҳақда кўрсатилмаган. Аммо Олий суд раҳбарий кўрсатмаларида, Пленум қарорида бу ҳақда тушунтириш берилган.
Қонун бўйича судья давлат божини тўлашдан тўлиқ ёки қисман озод қилиш ҳуқуқига эга эмас. Бироқ, апелляция шикояти беришда тараф давлат божи тўлашдан озод қилинмаган бўлса, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган юридик ва жисмоний шахс мулкий аҳволидан келиб чиқиб, апелляция шикоятида беришда тўланиши лозим бўлган давлат божини тўлашни кечиктириш тўғрисида илтимоснома билан мурожаат қилишга ҳақли.
Қонун 29-моддасининг йигирма еттинчи қисмига кўра, пул маблағлари мавжуд бўлмаган ва бу хизмат кўрсатувчи банк томонидан тасдиқланган тақдирда, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи юридик ва жисмоний шахсларга суднинг ажримига кўра давлат божини кечиктириб тўлашга рухсат берилиши мумкин. Банк тасдиғида судга мурожаат қилинган санадан кўпи билан уч кун олдинги сана қайд этилган бўлиши керак.
Судларга шикоятлар берилишида тўланиши лозим бўлган давлат божини кечиктириш масаласини ҳал этишда, илтимосномага биноан бу шахсларнинг давлат божини бир йўла ёки қисман тўлашга пул маблағлари бўлмаганлигини тасдиқловчи ҳолатлар мавжудлиги ҳақидаги далилларни текширади. Пул маблағларининг бўлмаганлиги тўғрисидаги банкнинг тасдиғи судга мурожаат қилинган санадан кўпи билан уч кун олдинги сана билан қайд этилган бўлса, суд илтимосномани қаноатлантириб, давлат божини тўлашни кечиктириш ҳақида ажрим чиқаради.
Иш юқори инстанция судида кўриб мазмунан ҳал қилинганда иш натижаларидан келиб чиқиб, Қонунда назарда тутилган имтиёзларни инобатга олган ҳолда давлат божини ундириш масаласи ҳал этилади.
Бухоро вилоят суди иқтисодий ишлар бўйича судлов ҳайъати раиси С.Абдурасулов
Сўнги йилларда Янги Ўзбекистонда инсон қадри устуворлигини таъминлашга қаратилган муҳим ислоҳотлар амалга оширилмоқда.
Хусусан, мамлакатимизда суд – ҳуқуқ тизимини янада такомиллаштириш, фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш чораларини кучайтириш, одил судловни самарали таъминлаш бўйича изчил ишлар олиб борилмоқда.
Амалга оширилган ишлар натижасида одил судлов жараёнида шахсларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш даражаси янги босқичга чиқди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2020 йил 24 июлдаги ПФ–6034-сон Фармони ҳамда Ўзбекистон Республикасининг 2021 йил 12 январдаги ЎРҚ-663-сон Қонунига асосан қуйидаги тартиблар жорий этилган:
туманлараро, туман (шаҳар) судларининг қарорларини вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан, вилоят ва унга тенглаштирилган судларнинг биринчи инстанция суди сифатида чиқарган қарорларини эса Ўзбекистон Республикаси Олий судининг судлов ҳайъатлари томонидан апелляция тартибида қайта кўриб чиқиш;
апелляция тартибида кўриб чиқилган суд қарорларини Ўзбекистон
Республикаси Олий судининг судлов ҳайъатлари томонидан кассация тартибида қайта кўриб чиқиш;
Ўзбекистон Республикаси Олий суди судлов ҳайъатлари томонидан
кассация тартибида кўриб чиқилган ишлар бўйича чиқарилган суд қарорларини Ўзбекистон Республикаси Олий суди раиси, Бош прокурори ва улар ўринбосарлари протестига кўра кассация тартибида такроран кўриб чиқиш.
Бунда “Бир суд – бир инстанция” тамойили 2021 йил январдан суд
қарорларини қайта кўришнинг бир-бирини такрорловчи босқичларини бекор қилиш мақсадида жорий этилган.
“Бир суд – бир инстанция” тамойили асосида жорий қилинган суд қарорларини қайта кўриш институти бўйича жиноят судларида ўтказилган таҳлиллар мазкур институтни такомиллаштириш заруратини кўрсатган.
Хусусан, суд қарорларининг қонунийлиги ва асослилигигини текширишда “Бир суд – бир инстанция” тамойили асосида кассация инстанциясида ишларни кўриш Олий суд ваколатига ўтказилиши суд ишларини кўришнинг ўта марказлаштирилган тизимини вужудга келтириб, ўрта бўғин – вилоят судлари имкониятларидан самарали фойдаланилишини чекламоқда.
Бундан ташқари, Олий судда иш ҳажмининг ортиб кетиши натижасида айрим ҳолларда ишларни кўриш муддатлари бузилиши ҳолатлари учрамоқда, шунингдек иш ҳажмининг кўпайганлиги судьяларнинг иш сифатига ҳам салбий таъсир кўрсатмоқда.
Оқибатда шикоятдаги важлар ҳар тарафлама тўлиқ текширилмай, иш бўйича якуний қарор қабул қилинмасдан, суд қарори бекор қилиниб, қуйи судларга юбориш ҳолатлари кўпайган.
Шу билан биргаликда судга шикоят қилиш муддатининг қисқалиги кўп ҳолларда фуқаро ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ҳуқуқларини тиклаш имконини бермаётганлиги, судга мурожаат қилиш имкониятини чеклаётганлиги сабабли ушбу муддатларни қайта кўриб чиқиш ва узайтириш бўйича кенг жамоатчилик, ижтимоий тармоқ вакиллари томонидан билдирилган таклифлар ва мулоҳазалар, шунингдек суд амалиёти таҳлили натижаларидан келиб чиққан ҳолда одил судловни такомиллаштириш зарурияти келиб чиқмоқда.
Шу муносабат билан суд қарорларини қонунийлигини ва асослилигини текшириш механизмлари янада такомиллаштириш ва суд қарорларини қайта кўришнинг янги тартибини жорий этиш зарурияти келиб чиқмоқда.
Бунда, хорижий давлатлар тажрибасини ўрганиш миллий қонунчиликни такомиллаштиришда муҳимдир.
Хусусан, Европа мамлакатларида суд қарорларини қонунийлигини ва асослилигини текшириш механизмлари ўзига хос.
Жумладан, замонавий ҳуқуқ тизимига кўра, Европа давлатлари умумий ва континенталь ҳуқуқ тизимидаги давлатларга ажратилади.
Ушбу тизимлар ўртасидаги асосий фарқлар қуйидагиларда намоён бўлади:
Биринчидан, суд қарорлари устидан шикоят қилиш ва қайта кўриш тизими бўйича;
Иккинчидан, биринчи инстанция судларида қарор қабул қилувчи шахс ёки шахсларга ахборот тақдим этиш жараёнига кўра.
Таҳлиллар шуни кўрсатадики, Европа давлатларининг суд қарорлари қонунийлигини ва асослилигини текшириш турлари, асослари ва тартиби юқори инстанция судлари ваколатлари доираси бир биридан фарқ қилади.
Хусусан, кўпчилик Европа давлатларида суд ҳокимияти уч босқичли суд тизимидан таркиб топган бўлиб, умумий қоидага кўра, биринчи босқич – биринчи инстанция, иккинчи босқич – апелляция суди, Олий суд органи эса апелляция, кассация ёки тафтиш суди ҳисобланади.
Шунга кўра, Европа судларини учта моделга бўлиш мумкин, булар «апелляция-апелляция» (умумий ҳуқуқ ва скандинавия мамлакатларида), «апелляция – тафтиш» (Австрия, Германияда) ва «апелляция – кассация» тизими (Бельгия, Франция, Греция, Италия, Люксембург, Нидерландия, Испания, Португалияда).
Умумий ва континенталь ҳуқуқ тизимидаги давлатларнинг суд тизимлари биринчи инстанцияси суди қарори якунийлигига кўра ҳам фарқланади.
Жумладан, умумий ҳуқуқ тизимидаги мамлакатларда суд қарорлари устидан шикоят қилиш ва қайта кўриш тартиби қонунчиликда белгиланган бўлишига қарамасдан биринчи инстанция суди қарори якуний ҳисобланади.
Ушбу давлатларнинг қонунчилик тизими ва ҳуқуқни қўллаш сиёсати суд қарорларига нисбатан шикоятларни камайтиришга қаратилган.
Континенталь ҳуқуқ тизимидаги давлатларда эса биринчи инстанция судининг қарори қайта кўриш босқичларидан ўтгандан сўнггина якуний ҳисобланади.
Шу билан бирга, Европада суд қарорларини қайта кўришда юқори инстанция судлари ваколатлари доираси ҳам турлича.
Хусусан, континенталь ҳуқуқ тизимидаги давлатларда апелляция инстанцияси ваколатлари умумий ҳуқуқ давлатларига нисбатан кенгроқ ва «иккинчи – биринчи инстанция» функциясини бажаради.
Шу билан бирга, ҳуқуқ тизимлари процессуал тартибидаги яна бир фарқ олий суд органларининг ваколатлари доирасида ҳам намоён бўлади.
Умумий ҳуқуқ тизимидаги давлатларда олий суд органи (апелляция судлари) нафақат ҳуқуқ масалаларини балки, фактларни ҳам тадқиқ этса, континенталь ҳуқуқ тизимидаги давлатларда (кассация ёки тафтиш) охирги инстанция фақат ҳуқуқ масалалари билан чекланади.
Юқорида санаб ўтилган Европа ҳуқуқ тизимларида судларнинг ўзига хослиги Англияда нисбатан эртароқ марказлашган қироллик судлари ташкил топганлиги билан ҳам изоҳланиши мумкин.
Мисол учун, Англияда милодий 1100 йилдан бошлаб мамлакатнинг турли ҳудудларида фуқаролар ўртасида вужудга келувчи низоларни ҳал қилувчи «қироллик судьялари» фаолият кўрсата бошлаган.
Ушбу судьялар низоларни сайёр суд тартибида ҳудудларга чиққан ҳолда ва тўлов эвазига ҳал қилган.
Бунда, судьялар корпуси шунга ўхшаш ишлар бўйича бошқа судьялар томонидан қабул қилинган қарорларга оғишмай риоя қилган, бунинг натижасида суд прециденти ҳуқуқи шаклланган ва юқори инстанцияга эҳтиёж бўлмаган.
Ўз навбатида континенталь ҳуқуқ тизимидаги давлатларда апелляция одил судловнинг ажралмас таркиби сифатида шаклланган ва суд қарорларини қонунийлигини ва асослилигини текшириш одатий жараён бўлган.
Шу билан бирга, континенталь ҳуқуқ тизимидаги давлатларда суд тизими марказлашиши жараёни кечроқ амалга ошган ҳамда юқори инстанция судларининг асосий вазифаси қуйи судларнинг ҳуқуқни қўллаш ва шарҳлаш амалиётини бирхиллаштириш ва қуйи судларга интизомий чоралар кўриш бўлган.
Натижада, босқичма босқич вертикал буйсунувга эга суд қарорларини қайта кўриш одил судловни бир таркиби бўлган континенталь ҳуқуқ тизими шаклланган.
Апелляция босқичи.
Таҳлилларга кўра, умумий ва континенталь ҳуқуқ тизими давлатларида суд қарорларини қонунийлигини ва асослилигини текшириш жараёни ва тартиби айнан апелляция босқичида фарқ қилади.
Авваламбор, иккала ҳуқуқ тизимларида биринчи инстанция суди қарори устидан шикоят қилиш ҳуқуқига бўлган қарашлар турлича.
Европа давлатлари қонунчилиги таҳлили шуни кўрсатадики, барча давлатларда апелляция шикояти тақдим қилиш ҳуқуқи тан олинади, бироқ бу ҳуқуқ бир қатор шартлар ва таомиллар, жумладан, муддати, асоси ва қарорни ўзгартириш ёки бекор қилиш асоси, даъво миқдори ва бошқалар билан чекланган.
Мисол учун, баъзи давлатларда даъво миқдори катта бўлмаган ишлар бўйича суд қарорлари қайта кўриб чиқилмайди.
Масалан, Англияда берилган шикоят суд қарори қайта кўриб чиқилишини англатмайди, балки юқори инстанция учун қарорни қайта кўриш қанчалик мақсадга мувофиқлигини ўрганишга асос бўлади.
Шу билан бирга, биринчи инстанция суди томонидан иш муҳокамасида хатоликларга йўл қўйилган тақдирдагина тарафлар томонидан суд қарорларини қайта кўриш бўйича шикоят тақдим қилиниши мумкин.
Акс ҳолда, бундай шикоятлар ўз ҳуқуқларини суиисътемол қилиш, суд ресурсларини исроф қилиш ва қарши томонга асоссиз ноқулайликлар, харажатлар келтириб чиқариш сифатида баҳоланади.
Юқорида таъкидлангандек, Англия ва бошқа умумий ҳуқуқ тизимидаги давлатларда биринчи инстанция суди қарорлари устидан шикоят қилиш одатий ҳол эмас балки истисно сифатида қабул қилинган.
Ушбу концепция, ўз навбатида иш учун аҳамиятли барча ҳолатлар биринчи инстанция судида тадқиқ қилиниши лозимлиги ҳақидаги фикрдан келиб чиққан.
Акс ҳолда, олимларнинг фикрича, иш учун аҳамиятли ҳолатларни аниқлаш юки биринчи инстанция судидан юқори инстанцияларга кўчади ҳамда биринчи инстанция суди ишни кўриб чиқишда “дастлабки” ёки “ўтказувчи” инстанция бўлиб қолади.
Айнан, Европа давлатларида апелляция судлари иш ҳолатлари бўйича фактларни тадқиқ қилишига кўра 4 та тоифага бўлинади.
Биринчиси, “de novo” моделидаги апелляция судларида биринчи инстанция суди бўлиб ўтмаган каби иш тўлиқ қайта муҳокама қилинади.
Бундай кўринишдаги апелляция иш юритуви жуда кам учрайди, муқаддам Америка қўшма штатларида қишлоқ судлари қарорларини қайта кўришда қўлланилган, бироқ бугунги кунда АҚШда учрамайди.
Бунинг сабаби, биринчи инстанция суди томонидан иш муҳокамасида баённома ёки шу каби процессуал ҳаракатларни расмийлаштириш усуллари қўлланилмасдан, ишлар оғзаки юритилган.
Иккинчи тоифа, “Review on the Record Alone” – ишни суд муҳокамаси баённома ёки бошқа мустаҳкамлаш воситалари асосида қайта кўриб чиқиш.
Бу кўпроқ умумий ҳуқуқ тизимидаги Европа давлатларида қўлланиладиган апелляция иш юритуви тоифаси ҳисобланади ҳамда бунда суд муҳокамасини мустаҳкамлаш воситалари шу жумладан, баённома, стенограмма, аудио – ёзув, иш бўйича қисқача умумлашма, ёзма фикрлар, ашёвий далилларнинг тавсифи ва бошқа ҳужжатлар асосида иш қайта кўриб чиқилади.
Бунда апелляция инстанция томонидан иш бўйича далиллар бевосита текширилмайди балки, биринчи инстанция судида юритилган баённома ёки бошқа муҳокамани мустаҳкамлаш воситалари асосида қуйи суд йўл қўйган хатолар таҳлил қилинади.
Мазкур тоифадаги апелляция судларига қуйи суд томонидан фақатгина баённома ёки бошқа муҳокамани мустаҳкамлаш воситалари тақдим қилинади.
Шундан келиб чиқиб, бунда юқори суд томонидан биринчи инстанция суди томонидан иш муҳокамасида фактларни аниқлашда, моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларини қўллашда суд қарорини бекор қилиниши ёки ўзгартирилишига олиб келадиган хатоликларга йўл қўйилганлиги текширилади.
Ушбу тоифадаги апелляцияда янги далиллар фақатгина манфаатдор тараф томонидан ушбу далилни биринчи инстанция судида тақдим қила олмаганлиги исботлансагина қабул қилиниши мумкин.
Учинчи тоифа, янги далилларни тақдим қилиш йўли билан баённома асосида ишни қайта кўриш “Review on the Record Supplemented by fresh evidence” – континенталь ҳуқуқ тизимидаги давлатларда кенг тарқалган апелляция кўриниши ҳисобланади.
Ушбу тоифадаги апелляцияда тарафларнинг янги далилларни тақдим қилиш ҳуқуқлари турлича, жумладан, баъзи давлатларда тарафларнинг бу ҳуқуқи чекланмаган, баъзи давлатларга эса далиллар биринчи инстанция судида тақдим қилинмаганлиги сабаби асослангандагина тақдим қилиниши мумкин.
Тўртинчи тоифа, янги далилларни чекланган тарзда тақдим қилиш йўли билан баённома асосида ишни қайта кўриш “Review on the Record Supplemented by limited fresh evidence” – тўлиқ бўлмаган апелляция бўлиб, бунда суд қуйи инстанция томонидан иш муҳокамасида юритилган баённома ёки бошқа мустаҳкамлаш воситалари асосида ишни қайта кўриб чиқади. Бунда, янги далиллар жуда чекланган ҳолатлардагина тақдим қилиниши мумкин.
Ушбу тоифада апелляция судлари томонидан қуйи суд ишни кўришда иш ҳолатларини аниқлашда хатоларга йўл қўйилганлиги аниқланганда, улар юқори суд томонидан бартараф қилинмайди, балки иш янгидан кўриш учун ўша қуйи судга ёки бошқасига юборилади.
Шу билан бирга, агарда биринчи инстанция суди томонидан иш ҳолатлари тўғри ва тўлиқ аниқланган бўлса, қуйи суд фақатгина моддий ҳуқуқ нормаларини қўллашда хатоликка йўл қўйганлиги аниқланса, апелляция инстанция томонидан иш бўйича янги қарор қабул қилиниши мумкин.
Мазкур модел континенталь ҳуқуқ тизимидаги баъзи давлатларда мавжуд, жумладан Австрияда.
Умумий ва континенталь ҳуқуқ тизимидаги давлатларда суд қарорларини якуний қайта кўриш ва олий суд органларининг ваколатлари.
Юқорида таъкидлангандек, Европа ҳуқуқ тизимларида суд қарорларини қайта кўриш бўйича учта модел бўлиб, улар «апелляция-апелляция», «апелляция – тафтиш» ва «апелляция – кассация».
Бунда уларнинг фарқи қуйидагиларда намоён бўлади, жумладан:
Апелляция судлари иш бўйича ҳуқуқ ва факт масалаларини муҳокама қилиш ваколати эга, кассация ва тафтиш судларида бу ҳуқуқ йўқ.
«Апелляция – кассация» моделида юқори инстанцияга шикоят қилишда бирор бир чеклов мавжуд эмас, кассация судлари иш бўйича янги қарор қабул қилиш ваколатига эга эмас, фақатгина ишни қуйи судга янгидан кўриш учун юбориши мумкин холос.
«Апелляция – тафтиш» моделида агарда қуйи суд томонидан ишнинг фактик ҳолатлари тўғри аниқланган, бироқ моддий ҳуқуқ нормаларини қўллашда хатоликларга йўл қўйилган бўлса, тафтиш суди томонидан иш бўйича янги қарор қабул қилиниши мумкин.
Шу билан бирга, таҳлиллар шуни кўрсатадики, апелляция ва кассация ёки тафтиш инстанцияларининг қуйи суд ҳужжатларини қайта кўришда ваколатлари бир бирига яқин.
Бунга сабаб, Олий суд органларининг қуйи суд ҳужжатларини қайта кўришдаги ваколатлари чегараси бўйича ёндашувлар ўзгармоқда.
Жумладан, тарихий жиҳатдан янги қарор қабул қилиш ваколати берилмаган кассация судларига қуйи суд томонидан ишнинг фактик ҳолатлари етарли даражада аниқланганда, янги қарор чиқариш ваколати берилиши бунга яққол мисолдир.
Масалан, Франция фуқаролик процессуал кодексининг 627-моддасида ушбу қоида белгиланган бўлса, Нидерландия ва Испания кассация судлари бу ваколатдан XIX асрдан буён фойдаланиб келмоқда.
Шу билан бирга, кўп ҳолларда Олий суд органлари зиммасига аниқ ишларни ҳал қилиш билан бирга ҳуқуқни қўллаш ва талқин қилишда ягона амалиётни шакллантириш, ҳуқуқ ва суд амалиётини ривожлантириш каби вазифалар ҳам юкланган.
Айтиш мумкинки, бу вазифа олий суд органларининг энг муҳим вазифалари доирасига киради.
Мисол учун, Европа вазирлар кенгаши қўмитасининг 1995 йил 7 февральдаги “Аъзо давлатларга фуқаролик ва тижорат ишлари бўйича мурожаат қилиш тизимлари ва тартибларини яратиш, уларнинг фаолиятини такомиллаштириш юзасидан” 95-сонли Тавсиясида, учинчи босқич судлари фақатгина учинчи марта қайта кўришга лойиқ бўлган, масалан, ҳуқуқни қўллаш ва талқин қилишда ягона амалиётни ривожлантириш учун зарур бўлган ишлар ёки жамият аҳамиятидаги ишлар қайта кўрилиши мумкинлиги кўрсатилган.
Европа умумий ва континенталь ҳуқуқ тизимларида суд ҳужжатлари устидан шикоят қилиш ва уларни қайта кўриш тартиб таомиллари фарқ қилсада, уларни мақсади муштарак, қуйи суд хатоларини тузатиш, адолатсиз суд қарори оқибатларини бартараф этиш, ҳуқуқни қўллаш ва талқин қилишда ягона амалиётни шакллантириш, жамиятда одил судловга бўлган ишончни таъминлашга қаратилган.
Бундан ташқари, барча процессуал тизимларда суд қарори ва унинг оқибатларининг қайта кўриш босқичларидан сўнг якунийлиги тамойили белгиланган.
Суд қарори ва унинг оқибатларининг якунийлиги тамойили «res judicata» доктринасига асосланган бўлиб, унга кўра айни бир шахслар ўртасидаги, айни бир предмет тўғрисидаги низолар қайта кўриб чиқилмайди.
Шу билан бирга, инсон ҳуқуқлари бўйича Европа судининг кўрсатмаларида, «res judicata» доктринаси низолар учун якуний тўхтам бўлиши билан бирга, одил судловга бўлган ҳуқуқнинг асосий элементи эканлиги белгиланган.
Юқоридагилардан шуни хулоса қилиш мумкинки, Европа мамлакатларида суд қарорларини қайта кўриш тартиби борасида юқорида таҳлили келтирилган масалалар муҳим аҳамият касб этади ва келгусида ҳам бу борадаги қонунчилик, суд амалиёти ҳамда суд қарорларини юқори инстанциялар томонидан қайта кўришнинг назарий асосларини такомиллаштириб боришда муҳим ҳисобланади.
Пешку туманлараро иқтисодий судининг раиси У.Жумаев
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” 2020 йил 24 июлдаги ПФ–6034-сон фармони (Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 24.07.2020 й., 06/20/6034/1103).
2. М.А.Филатова “ Обжалование и пересмотр судебных решений в странах контенентального и обшего права” (Вестник РУДН, Юридические науки, 2007, №5.)
3. У.А.Тухташева “Уголовно-процессуальные пути устранения судебных ошибок”. (Юридик фанлар бўйича фалсафа доктори диссертацияси автореферати. Тошкент, 2020.)
Аннотация: мақолада Япония ҳуқуқ тизимининг ўзига хос жиҳатлари, одил судловни амалга оширишнинг конституциявий асослари, суд қарорлари устидан шикоят қилиш ва уларни қайта кўриб чиқиш тартиби, квази-суд органларининг мақоми таҳлил қилинган. Шунингдек, ушбу мавзу бўйича назарий маълумотлар кўриб чиқилган.
Япониянинг замонавий суд тизими1947-1948-йиллардаги конституциявий ислоҳотлар натижасида шаклланган.
1947 йилдаги Япония Конституциясида одил судловни фақат суд томонидан амалга оширилиши тамойили мустаҳкамланган.
Жумладан, бош қонунга кўра, суд ҳокимияти олий судга ва қонунга асосан ташкил этиладиган судларга тегишли.
Конституция қабул қилинишидаги тарихий вазият, конституцияга ҳар қандай махсус судлар, шунингдек суд ҳокимиятини амалга оширувчи ва якуний қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган маъмурий органларни ташкил этилишини таъқиқловчи махсус қоиданинг киритилишига сабаб бўлди. Мазкур қоида умумий юрисдикция судлари тизимида солиқ ёки маъмурий судлар каби муайян соҳаларга ихтисослашган судларни ташкил этишни таъқиқламайди.
Урушдан кейинги Япония учун одил судловни фақат суд томонидан амалга оширилиши тамойилини конституцияга киритилиши, мамлакатда илгари фаолият юритган маъмурий трибуналларнинг тугатилишини англатарди.
Конституция судьяларнинг мустақиллиги ва ўзгартирилмаслиги тамойилларини эълон қилди (76 ва 78-моддалар).
Судьяларнинг ўзгартирилмаслиги тамойили конституциянинг 78-моддасида белгиланган бўлиб, унга кўра судьялар ошкора импичмент жараёнисиз лавозимидан озод этилиши мумкин эмас, судья суд қарори билан ақлий ёки жисмоний жиҳатдан ўз вазифаларини бажаришга қодир эмас деб топилган ҳоллар бундан мустасно.
Япония бош қомусининг 76-моддасининг учинчи қисмига кўра, барча судьялар мустақил ва фақат Конституция ва қонунларга буйсунади, улар виждон овозига риоя қилган ҳолда ҳаракат қилишади.
Ушбу тамойил судьяларнинг хизмат вазифаларини бажаришда холислигининг қўшимча кафолати бўлиб хизмат қилади.
Бундан ташқари, ижро этувчи органларга судьяларга нисбатан ҳар қандай умумий юрисдикция чора кўриш ва фаолияти давомида судьларнинг иш ҳақи миқдорини камайтириш бош қонун билан таъқиқланган.
Энди Япония судлари тизими ҳақида қисқача тўхталсак.
Японияда одил судлов тўрт босқичли суд тизими орқали қуйидаги судлар томонидан амалга оширилади: умумий юрисдикция судлари, оилавий ишлар бўйича судлар, округ судлари, юқори судлар ва Олий суд.
ЯПОНИЯ СУД ТИЗИМИ
Умумий юрисдикция судлари (Summary court)
Умумий юрисдикция судлар кичик жиноий ва фуқаролик ишларини кўриб чиқади.
Ҳозирда Японияда 438 та умумий юрисдикция судлари мавжуд бўлиб, уларда 806 нафар судья фаолият кўрсатади.
Ушбу судлар даъво миқдори 1 400 000 Япония иендан ошмайдиган фуқаролик ишлари ва жиноят учун жарима ва (ёки) 15 кунгача қамоқ жазоси назарда тутилган жиноят ишларни кўриб чиқади.
Умумий юрисдикция судлари уч йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлаш ҳуқуқига эга эмас. Агар судья 3 йилдан ортиқ озодликдан маҳрум қилиш муддатини белгилаш зарур деб ҳисобласа, у ишни округ судига юбориши керак.
Бундай судларнинг қарорлари устидан шикоят қилишда округ судига апелляция берилади. Агар томон округ судининг қароридан қониқмаса, шикоят Олий судга берилади. Умумий юрисдикция судларининг қарорларига қарши иккита шикоятга йўл қўйилади. Шундай қилиб, томон округ судининг қарори устидан юқори судга шикоят қилиши мумкин.
Агар томонлардан бири Юқори суднинг қароридан қониқмаса, у ҳолда у Олий судга шикоят қилиши мумкин.
Судлар тўғрисидаги Қонуннинг 45-моддасига мувофиқ, умумий юрисдикция суди судьялари ҳар доим ҳам профессионал судьялар эмас. Судья учун ягона давлат имтиҳонини топширганлардан ташқари, суд ёки прокуратурада маълум вақт ишлаган шахс судья этиб тайинланиши мумкин.
Япония фуқаролик процессуал кодексида кичик миқдордаги даъволарни кўриб чиқишнинг алоҳида тартиби кўзда тутилган. Даъво миқдори 600 000 иендан кам бўлган ишлар соддалаштирилган тартибда кўриб чиқилиши мумкин (368-модда). Ушбу жараён суд томонидан низони бир кунда ҳал қилишни назарда тутади, томонлар талаб ва далилларини суд муҳокамаси куни тақдим этишлари шарт (370-модда), бу тоифа ишларда гувоҳлар қасамёдсиз гувоҳлик беришлари мумкин (372-модда).
Оилавийишлар бўйича судлар (The Family Court)
Оилавий ишлар бўйича судлар оилавий ишлар ва вояга етмаганлар томонидан содир қилинган ҳуқуқбузарликларни кўриб чиқишга ихтисослашган.
Оилавий ишлар бўйича судлар ва уларнинг бўлинмалари округ судлари билан бир жойда жойлашган.
Ушбу суд фаолиятини 200 нафар судья ва 150 нафар судья ёрдамчилари, шунингдек, 1500 нафар шартли ҳукм қилинганларни назорат қилувчи инспекторлар амалга оширади.
Оилавий ишлар бўйича суд 1947 йилда урушдан кейинги ислоҳотлар натижасида ташкил топган. Вояга етмаганларнинг ҳуқуқбузарлиги ва оилавий низоларга ихтисослашган судни ташкил етиш ғояси Японияга Aмерика қўшма штатларидан кириб келган бўлиб, АҚШда барқарор оилавий муносабатлар вояга етмаганларни тарбиялаш ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишнинг зарур шарти деб ҳисобланади.
Ўз табиатига кўра фақат суд қарори билан ҳал қилиниши мумкин бўлган васийлик ва ҳомийлик, бедарак йўқолган деб топиш, фуқаролик ҳолати далолатномалари каби масалалар оилавий ишлар суднинг суд мажлисида кўриб чиқилади.
Баъзи ҳолларда, масалан, никоҳни бекор қилиш натижасида ер – хотиннинг мулкини тақсимлаш, биринчи навбатда, ярашув жараёнидан ўтиши керак, шундан кейин ҳам ярашувга эришилмасагина – иш суд томонидан кўриб чиқилади.
Мазкур судларда низолар судья томонидан якка таркибда, суд маслаҳатчилари иштирокида кўриб чиқилади. Аксарият ҳолларда, қарор устидан Юқори судга шикоят қилиш мумкин.
Яраштирув тартиби битта судья ва яраштирув комиссиясининг икки аъзосидан иборат таркиб томонидан амалга оширилади. Маслаҳатчилар ва комиссия аъзолари суд томонидан давлат хизматчилари орасидан ярим кунлик асосда жалб қилинади.
Оилавий ишлар бўйича судлар вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятлар, яъни 20 ёшга тўлмаган шахслар, шунингдек вояга етмаганларнинг фаровонлигига қарши содир этилган жиноят ишларини кўриб чиқади.
Бундан ташқари, оилавий ишлар бўйича суд жиноят содир этмаган, аммо келажакда уни содир этиши мумкин бўлган, жиноят содир этишга мойил бўлган вояга етмаганларни назорат остига олиш ҳуқуқига эга.
Вояга етмаганлар билан боғлиқ ишларни кўриб чиқиш тартиби ва юрисдикцияси Япониянинг 1948 йилдаги “Вояга етмаганлар тўғрисида”ги Қонуни билан тартибга солинади.
Вояга етмаганлар томонидан содир этилган барча ҳуқуқбузарликлар биринчи навбатда оилавий ишлар бўйича судга юборилади. Вояга етмаган шахс ўн олти ёшга тўлган бўлсагина, оилавий ишлар бўйича суд ишни округ ёки умумий юрисдикция судларга юбориш ҳуқуқига эга.
Округсудлари (The District Court)
Округ судлари биринчи инстансиянинг асосий судлари ҳисобланади. Ҳозирда ҳар бир префектуранинг марказида, бутун мамлакат бўйича 50 та округ судлари фаолият кўрсатмоқда.
Ушбу судларда 910 га яқин судья ва 580 нафар судья ёрдамчиси ишлаб келмоқда. Округ судлари фуқаролик ва жиноий ишларни кўриб чиқади.
Округ судлари, шунингдек, умумий юрисдикция судларнинг фуқаролик ишлари бўйича қарорлари устидан апелляция шикоятларини кўриб чиқадилар.
Йирик округ судлари ўз бўлинмаларига эга.
Масалан, Toкиоокруг судида маъмурий ишлар, автотранспорт низолари, интеллектуал мулк, банкротлик ва бошқа ишларга ихтисослашган бўлимлар мавжуд.
ЮқориСудлар (The High Court)
Юқори Судлар биринчи навбатда округ ва оилавий ишлар бўйича судларнинг қарорлари устидан келиб тушган апелляция шикоятларини кўриб чиқадилар. Улар 8 та йирик шаҳарларда жойлашган.
Ушбу судлар 345 нафар судьялардан таркиб топган. Умумий юрисдикция судларнинг жиноят ишлари юзасидан қабул қилган қарорлари устидан шикоятлар округ судларига эмас, балки тўғридан тўғри юқори судларга тақдим қилинади ва кўриб чиқилади.
Юқори суд фуқаролик ишлари бўйича сўнгги инстанция ҳисобланади.
Баъзи тоифадаги ишлар, масалан, давлатга хиёнат қилиш ёки сайловларнинг ҳақиқийлигини аниқлаш бўйича ишлари Юқори судлар томонидан биринчи инстанция суди сифатида кўрилади.
Бундан ташқари, квази-суд органлари, жумладан, адолатли савдо комиссияси, Патент идораси, Олий денгиз Кенгаши ва бошқаларнинг қарорларини қайта кўриб чиқиш ҳам Юқори суд ваколатига киради.
Бундай ҳолларда иш уч эмас, балки беш нафар судьядан иборат ҳайъат томонидан кўриб чиқилади.
Шу билан бирга, Токио Юқори суди таркибида рақобатга оид ишлар ва интеллектуал мулк ҳуқуқи билан боғлиқ низоларни кўриб чиқишга ихтисослашган махсус бўлинмалар фаолият кўрсатади.
Токио Юқори суди таркибидаги интеллектуал мулк ҳуқуқи билан боғлиқ низолар бўйича бўлим
Интеллектуал мулкни ривожлантириш дастурига мувофиқ 2005 йилда интеллектуал мулк бўйича юқори суд таркибида бўлим ташкил этилган.
Ушбу бўлим судловига:
– Патент идорасининг патентлар, фойдали модель ҳуқуқлари, дизайн ҳуқуқлари ва товар белгилари тўғрисидаги қарорлари устидан шикоятлар;
– Toкио ва Осака округ судларининг патентлар, фойдали моделлар, интеграл микросхемалар топологияларига бўлган ҳуқуқлари, шунингдек муаллифнинг дастурий таъминот ишларига бўлган ҳуқуқлари (қоидаларни бузиш, компенсация талаблари) тўғрисидаги қарорлари устидан шикоятлар тегишли.
Токио ва Осака округ судларида интеллектуал мулк ҳуқуқи билан боғлиқ низолар бўйиса махсус бўлинмалар мавжуд бўлиб, уларнинг қарорлари Токио Юқори суди таркибидаги интеллектуал мулк ҳуқуқи билан боғлиқ низолар бўйича бўлим томонидан қайта кўриб чиқилади.
Шу билан бирга, товар белгилари, дизайн ҳуқуқлари, муаллифлик ҳуқуқлари (дастурий таъминот ишлари бундан мустасно), шунингдек тижорат сирлари бўйича низоларга келсак, ишни кўриб чиққан округ суди қарорлари устидан шикоятлар тегишли Юқори судлар томонидан кўриб читқилади.
Ишлар асосан уч нафар судьядан иборат таркибда, қисқа вақт ичида якуний хулосага келиш лозим бўлган ҳолатларда беш нафар судьядан иборат таркибда кўриб чиқилади.
Бундан ташқари, бўлимда судга низонинг техник жиҳатларни тушунтиришда ёрдам берадиган техник маслаҳатчилар гуруҳи фаолият кўрсатади.
Техник маслаҳатчилар Олий суд томонидан турли фан соҳаларида тажриба ва билимга эга бўлган мутахассислар, олимлар ва тадқиқотчилар орасидан тўлиқсиз иш вақтига тайинланади.
ОлийСуд (The Supreme Court)
Олий суд Япониянинг энг юқори суд инстанциясидир.
Япония Конституциясининг 79-моддасида унинг таркиби ва судьяларни тайинлаш тартиби белгиланган.
Конституцияга мувофиқ, Олий суд Вазирлар Маҳкамасининг тавсиясига биноан император томонидан тайинланадиган Бош судья ва Вазирлар Маҳкамаси томонидан тайинланадиган ва император томонидан тасдиқланган 14 судьядан иборат.
Олий суд судьяларини тайинлаш «халқ томонидан тасдиқланиши» керак (79-модда). Ушбу меъёрни давлат ҳокимиятининг манбаи бўлган, ҳокимиятнинг ҳар қандай тармоғи, шу жумладан суд ҳокимияти устидан умумий назоратни амалга ошириши мумкин бўлган халқ суверенитети тўғрисидаги конституциявий қоидаларнинг ривожланиши натижаси сифатида баҳолаш мумкин.
Ушбу тартибга кўра, судья тайинлангандан кейин, биринчи парламент сайловларида халқ тасдиғидан ўтиши керак.
Судья ҳар ўн йилда қайта тасдиғдан ўтиши талаб қилинади.
Агар сайловчиларнинг аксарияти тайинланган судьянинг истеъфосини қўллаб-қувватласа, бу судьянинг ваколати муддатидан олдин тугатилади.
Шунингдек, Конституция ва “Япония Олий суди тўғрисида”ги қонунда назарда тутилган Олий суд аъзолари ваколатларни тугатишнинг энг кенг тарқалган усули бу 70 ёшга тўлгандан кейин нафақага чиқиш ҳисобланади.
Олий суднинг аксарият аъзолари тайинланган пайтда 60 ёшдан ошганлиги сабабли, улар асосан ушбу лавозимда ўн йилгача фаолият олиб боради.
“Судлар тўғрисида”ги қонуннинг 43-моддасига кўра, олий суд судьялари юридик маълумотга эга бўлиши ва камида 40 ёшга тўлган бўлиши шарт.
Олий суд судьяларининг камида ўнтаси олий суд судьяси ёки президенти, умумий юрисдикция суд судьяси, прокурор ёки ҳуқуқ профессори сифатида камида йигирма йилдан ортиқ иш тажрибасига эга бўлиши белгиланган (43-модда).
Олий судда ишлар бешта судьядан иборат кичик таркибда ёки тўлиқ аъзолардан иборат таркибда кўриб чиқилади.
Ҳар қандай иш дастлаб, кичик таркибда кўриб чиқилиши керак.
Таҳлилларга кўра, Олий судда тўлиқ аъзолардан иборат таркибда бир йилда бир нечта ишлар кўрилади холос.
Иш тўлиқ аъзолардан иборат таркибда қуйидаги ҳолатларда кўриб чиқилади:
1.Ариза берувчи қонун, Низом, буйруқ ёки маъмурий қарор Конституцияга зид деб даъво қилса;
2. Олий суд қонун, Низом, буйруқ ёки маъмурий қарор Конституцияга зид деб ҳисобласа;
3. Олий суднинг қарори ўз прецедентларига қарши бўлган ҳолатларда.
Биринчи ҳолатда, агар Олий суд қонун, қарор, буйруқ ёки маъмурий қарорни конституцияга зид эмас деб топса, у ҳолда иш кўриб чиқиш учун кичик таркибга ўтказилади.
Апелляция инстансияси сифатида Олий суд Юқори судларнинг қарорларини қайта кўриб чиқади.
Шу билан бирга, Хабеас корпус жараёни билан боғлиқ ҳолларда, Олий суд, агар зарур деб ҳисобласа, қуйи судда кўриб чиқилаётган иш бўйича ҳам, қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга.
1996 йилда Япония фуқаролик процессуал кодексига киритилган ўзгартиришларга кўра, Олий судга апелляция шикояти тақдим қилиш ҳуқуқи чекланган.
Олий судга шикоят қилишнинг ягона ҳуқуқий асоси қуйи суд томонидан ишни кўриб чиқишда Конституцияни хато талқин қилиниши ёки Конституция нормалари бузилганлиги ҳолати бўлиши мумкин.
Бундай ҳолда, Олий суд иш бўйича биринчи инстансияси вазифасини бажаради (312-модда, 1-банд).
Шу билан бирга, киритилган ўзгартиришларга кўра, Олий судга қуйи судлардан ишларни талаб қилиб олиш ваколати берилди.
Олий суд, ўз хоҳишига кўра, Олий суд прецедентига асосланган қарорлар устидан ёки қонунни талқин қилиш билан боғлиқ муҳим масалалар билан боғлиқ шикоятларни ҳам кўриб чиқиши мумкин.
Булардан ташқари, Олий суд судлар фаолиятини ташкил этиш ваколатини амалга оширади.
1945 йилга қадар судлар фаолиятини ташкил этиш Адлия вазирлиги зиммасида бўлган, бу эса судларнинг мустақиллигига жиддий таҳдид солган. Кейинчалик, яъни иккинчи жаҳон урушидан сўнг, Конституция ислоҳ қилинган ва унда иштирок этган америкалик мутахассисларнинг маслаҳатлари билан суд тизимининг мустақиллигини мустаҳкамланиб, Олий судга умумий ҳуқуқ тизимидаги мамлакатлар судлари билан бир хил ваколатлар берилган.
Амалдаги конституцияга мувофиқ, Олий суд суд ишларини юритиш тартиб – қоидаларини, адвокатлар ишини, судлардаги ички тартиб -қоидаларни, шунингдек суд ишларини бошқариш қоидаларини белгилаш ҳуқуқига эга.
Прокурорлар Олий суд томонидан белгиланган қоидаларга амал қилишлари шарт. Олий суд қуйи судларга ўз иш қоидаларини белгилаш ҳуқуқини бериши мумкин. (77-модда)
Олий суд ўз қоидаларини ишлаб чиқиш ваколатларини амалга оширишда жуда фаол. Улардан баъзилари аҳамиятсиз, аммо энг муҳимлари жиноят -процессуал қоидалари ва фуқаролик процессуал қоидаларини ўз ичига олади.
Квази-суд органлари
Японияда ваколатли судлар билан бир қаторда маъмурий комиссиялар ҳам фаолият кўрсатади.
Ушбу комиссиялар ташкил этилишида Aмерика Қўшма Штатларидаги ўзини ўзи бошқариш органларидан андоза олинган.
Японияда маъмурий органларнинг чиқарган дастлабки маъмурий актига нисбатан мажбурий тартибда маъмурий шикоят бериш тизими йўлга қўйилган. Шунга кўра, юқори турувчи органлар ҳузурида бундай шикоятларни кўриб чиқувчи маъмурий комиссиялар тузилган.
Комиссияларнинг қарорлари ваколатли суд томонидан қайта кўриб чиқилиши мумкин.
Масалан, адолатли савдо комиссиясининг қарорлари устидан Tokио Юқори судига шикоят қилиш мумкин. Бундай ҳолларда суд низони комиссия томонидан белгиланган фактлар бўйича кўриб чиқади, чунки бундай фактлар жиддий далилларга асосланган деб ҳисобланади.
Юқоридагилардан шуни хулоса қилиш мумкинки, Японияда суд қарорларини қайта кўриш тартиби борасида юқорида таҳлили келтирилган масалалар муҳим аҳамият касб этади ва келгусида ҳам бу борадаги қонунчилик, суд амалиёти ҳамда суд қарорларини юқори инстанциялар томонидан қайта кўришнинг назарий асосларини такомиллаштириб боришда муҳим ҳисобланади.
Пешку туманлараро иқтисодий судининг раиси У.Жумаев
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” 2020 йил 24 июлдаги ПФ–6034-сон фармони (Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 24.07.2020 й., 06/20/6034/1103).
2. T.Савагучи “The Legal Systems and Courts of Law in Japan”. (Сourt systems,Tokyo, Japan 2005.)
3. У.А.Тухташева “Уголовно-процессуальные пути устранения судебных ошибок”. (Юридик фанлар бўйича фалсафа доктори диссертацияси автореферати. Тошкент, 2020.)
4. Т.И.Чурсина “Судебная система Японии” (Журнал зарубежного законодательства и сравнительного правоведения, 5•2013.)
5. Hattori T. The Role of the Supreme Court of Japan in the Field of Judicial Administration // Washington Law Review. Vol. 69. 1984.
6. Noda Y. Introduction to Japanese Law. Tokyo: Univ. Press. 1984.
Тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш, мамлакатнинг инвестициявий жозибадорлигини ошириш, транспорт ва логистика инфратузилмасини ривожлантириш бугунги кунда бу борада амалга ошириб келинаётган ислоҳотларнинг бош мезонларидан бири бўлиб ҳисобланади.
Ушбу соҳанинг ривожланиши тадбиркорлик субъектларининг сон жиҳатдан кўпайишига, ўзаро муносабатлар ошиши натижасида бизнес вакиллари ўртасида иқтисодий низолар пайдо бўлишининг тезлашишига олиб келади.
Бугунги кун давр талаби бизнес эгаларининг иқтисодий судлардаги низоларнинг ечилишини имкон қадар тезлаштиришни тақозо этмоқда. Бундай ҳолларда тадбиркорлик субъектларининг ўзлари низони ҳал қилишда судларга айрим процессуал ҳаракатларни амалга ошириш учун мурожаат қилишлари лозим бўлади.
Даъвони таъминлаш иқтисодий-процессуал қонунчиликда назарда тутилган махсус чора бўлиб ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодекси (матнда “ИПК” деб юритилади) 93-моддасининг биринчи ва иккинчи қисмларига кўра, ишда иштирок этувчи шахснинг аризаси даъвони таъминлаш чораларини кўриш учун асос бўлади.
Даъвони таъминлашга, агар шундай чораларни кўрмаслик суд ҳужжатининг ижросини қийинлаштириши ёхуд бажариб бўлмайдиган қилиб қўйиши мумкин бўлса, иқтисодий суд ишларини юритишнинг ҳар қандай босқичида йўл қўйилади.
ИПК 93-моддасининг учинчи қисмида давлат фойдасига мулкий ундириш билан боғлиқ ишлар бўйича суд даъвогарнинг аризасига кўра даъвони таъминлаш чораларини кўриши шартлиги белгиланган. Яъни, ушбу норма билан даъвогарнинг аризаси мавжуд бўлганда даъвони таъминлаш чорасини кўриш тўғрисидаги аризанинг қаноатлантирилиши шартлиги мустаҳкамланган.
ИПКнинг 94-моддасига асосан қуйидагилар, яъни жавобгарга тегишли мол-мулкни ёки пул маблағларини хатлаб қўйиш; жавобгарга муайян ҳаракатларни бажаришни тақиқлаш; бошқа шахсларга низо предметига алоқадор бўлган муайян ҳаракатларни бажаришни тақиқлаш; даъвогар низолашаётган, ундириш сўзсиз (акцептсиз) тартибда амалга ошириладиган ижро ҳужжати ёки бошқа ҳужжат бўйича ундиришни тўхтатиб туриш; мол-мулкни хатлашдан озод қилиш тўғрисидаги ариза кўриб чиқилган тақдирда, мол-мулкни реализация қилишни тўхтатиб туриш; низоли мол-мулк бузилишининг, ҳолати ёмонлашишининг олдини олиш мақсадида жавобгарнинг зиммасига муайян ҳаракатларни бажариш мажбуриятини юклатиш; низоли мол-мулкни учинчи шахсга (сақловчига) ўтказиш даъвони таъминлаш чораси бўлиб ҳисобланади.
Даъвони таъминлаш тўғрисидаги ариза судга даъво аризаси билан бир вақтда даъво аризасида ёки ишни юритиш жараёнида даъвони таъминлаш тўғрисидаги илтимосномада баён этилиши мумкин.
ИПК 96-моддасининг биринчи қисмига асосан даъво аризаси билан бирга берилган даъвони таъминлаш тўғрисидаги ариза даъво аризасини иш юритишга қабул қилиш ва иш қўзғатиш тўғрисидаги масалани ҳал қилиш билан бир вақтда, яъни ариза судга келиб тушгандан 5 кундан кечиктирмасдан ишда иштирок этувчи шахсларни хабардор қилмасдан суд томонидан кўриб чиқилади.
Бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг “Иқтисодий судлар томонидан процессуал муддатларга оид қонун нормаларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида”ги 2015 йил 19 июндаги 283-сонли қарорининг 18-бандида ҳам тушунтириш берилган.
Судлар томонидан даъвони таъминлаш чораларини кўриш низони биринчи суд муҳокамасида кўрилгунга қадар бартараф этишга катта ёрдам беради.
Шу билан бирга, процессуал қонунчиликда даъвони таъминлаш чорасини бекор қилиш масаласи ҳам ҳал қилинган. Жумладан, даъвони таъминлаш чоралари ишни кўраётган суд томонидан ишда иштирок этувчи шахснинг илтимосномасига кўра бекор қилиниши мумкин. Даъвони таъминлаш чораларини бекор қилиш тўғрисидаги масала суд мажлисида ҳал қилинади. Даъвони қаноатлантириш рад этилган, даъво кўрмасдан қолдирилган, иш юритиш тугатилган ҳолларда, даъвони таъминлаш чоралари тегишли суд ҳужжати қонуний кучга киргунига қадар ўз кучини сақлайди. Бироқ суд кўрсатилган суд ҳужжатларини қабул қилиш билан бир вақтда ёки улар қабул қилинганидан кейин даъвони таъминлаш чораларини бекор қилиш ҳақида ажрим чиқариши мумкин.
Хулоса ўрнида шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, даъвони таъминлаш чораларини кўриш тадбиркорлик субъектлари, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатлари суд орқали ишончли ҳимоя қилинишининг яққол далили бўлиб ҳисобланади.
Қонуний кучга кирган суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш тўғрисидаги ариза ушбу суд ҳужжатини қабул қилган судга суд ҳужжатини қайта кўриш учун асос бўладиган ҳолатлар очилган кундан эътиборан бир ойдан кечиктирмай, ишда иштирок этувчи шахслар томонидан берилади. (Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодекси 328-модда)
Ариза беришнинг ўтказиб юборилган муддати, ариза билан мурожаат қилган шахснинг илтимосномаси бўйича, агар илтимоснома қайта кўриш учун асос бўладиган ҳолатлар очилган кундан эътиборан олти ойдан кечиктирмай берилган бўлса ва суд муддатни ўтказиб юбориш сабабларини узрли деб топса, суд томонидан тикланиши мумкин.
Суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш ҳақидаги аризани қабул қилишда шуни назарда тутиш керакки, аризада янги очилган ҳолатларнинг мавжудлигини тасдиқловчи асослар мавжуд бўлиши лозим. Аризага зарурий бўлган далиллар, хусусан, кўрсатилган ҳолатлар санасини аниқлаш имконини берувчи ҳужжатлар илова қилиниши керак. Бундай ҳолатларнинг аниқланганлик куни бўлиб, шу ҳолатларнинг аризачига маълум бўлган ёки маълум бўлиши мумкин бўлган кун ҳисобланади. Агар янги очилган ҳолатлар ҳукм, суднинг ҳал қилув қарори, бошқа органнинг қарори билан боғлиқ бўлса, унда янги очилган ҳолат суд ҳужжатларини қабул қилиш учун асос бўлган ҳолатга мазмунан қарама-қарши ҳужжатларнинг қонуний кучга кирган куни ёки ҳукм, ҳал қилув қарори ва қарорнинг қонуний кучга кирганлиги аризачига маълум бўлган ёки маълум бўлиши мумкин бўлган кун шу ҳолат аниқланган кун ҳисобланади.
ИПК 328-моддасининг биринчи — учинчи қисмлари, шунингдек 329-моддаси талабларига риоя этилган ҳолда берилган қонуний кучга кирган суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш ҳақидаги ариза ишни кўриш жойи ва вақти кўрсатилган ажрим чиқариш йўли билан иш юритишга қабул қилинади. ИПК 328-моддасининг биринчи қисмида белгиланган ариза беришнинг бир ойлик муддати процессуал муддат бўлиб, агар ариза қайта кўриш учун асос бўладиган ҳолатлар очилган кундан эътиборан олти ойдан кечиктирмай берилган бўлса ва суд муддатни ўтказиб юбориш сабабларини узрли деб топса, ушбу муддат тикланиши мумкин.
Ўтказиб юборилган муддатни тиклашни рад этиш ҳақида аризани қайтариш тўғрисидаги ажримда кўрсатилиши лозим. Илтимоснома қаноатлантирилган ва ўтказиб юборилган муддат тикланганда бу ҳақида қонуний кучга кирган суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш тўғрисидаги аризани иш юритишга қабул қилиш тўғрисидаги ажримда кўрсатилади.
Ҳозирги жадал ривожланиб бораётган бозор, молиявий ва ҳуқуқий муносабатлар шароитида тадбиркорлик субъектларининг фаолиятини эркинлаштириш ҳамда уларнинг рақобатбардошлигини ошириш муҳим аҳамият касб этмоқда. Шунингдек, янги Ўзбекистоннинг жаҳон рейтингидаги ўрнини ошириш борасида ҳам тадбиркорлик фаолиятини янада эркинлаштириб борилиши мақсадга мувофиқдир.
Шу ўринда тадбиркорлар ҳуқуқларини янада таъминлаш борасида суд муҳокамаси ўтказилиши тўғрисида ишда иштирок этувчи шахсларни хабардор қилиш масаласи ҳам муҳим ўрин касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодекси (ИПК)да иқтисодий судларда манфаатдор шахсларни иштирокини таъминлаш масалаласи ҳам тартибга солинган.
Жумладан, ишда иштирок этувчи шахслар суд муҳокамасининг вақти ва жойи тўғрисида суд ажрими орқали хабардор қилинади, ажрим топширилганлиги маълум қилинадиган буюртма хат орқали юборилади ёки ушбу шахсларга тилхат олиб топширилади ёхуд хабардор қилинганлиги факти қайд этилишини таъминлайдиган алоқа воситаларидан фойдаланган ҳолда хабардор қилинади. Иқтисодий суд ишларини юритишнинг бошқа иштирокчилари ажрим орқали, зарур ҳолларда эса суд чақирув қоғозлари, телеграммалар, факслар, телетайплар ҳамда бошқа алоқа воситалари орқали хабардор қилинади ва судга чақирилади.
Агар суд иқтисодий суд ишларини юритиш иштирокчиси ўзига юборилган ажримнинг кўчирма нусхасини олганлиги ёки ушбу Кодексда назарда тутилган бошқа усулда хабардор қилинганлиги тўғрисида суд мажлиси бошлангунига қадар маълумотларга эга бўлса, ушбу иштирокчи тегишли тарзда хабардор қилинган деб ҳисобланади.
Иқтисодий суд ишларини юритиш иштирокчиси қуйидаги ҳолларда ҳам суд томонидан тегишли тарзда хабардор қилинган деб ҳисобланади, агар:
ажрим йўлланган шахс ажримнинг кўчирма нусхасини олишни рад этган ва ушбу рад этиш қайд этилган бўлса;
суд томонидан юридик шахснинг судга маълум бўлган охирги жойлашган ери (почта манзили), фуқаронинг яшаш жойи бўйича юборилган ажримнинг кўчирма нусхаси олувчи кўрсатилган манзилда йўқлиги сабабли топширилмаган ва бу ҳақда алоқа муассасаси судни хабардор қилган бўлса;
ажримнинг кўчирма нусхаси суд томонидан электрон почта орқали ёки хабардор қилинганлик фактини тасдиқловчи бошқа алоқа воситаларидан фойдаланган ҳолда юборилган кундан эътиборан уч кун ўтган бўлса.
Ишда иштирок этувчи шахслар иш юритиш вақтида ўз манзили ўзгарганлиги ҳақида судга хабар бериши шарт. Бундай хабар мавжуд бўлмаган тақдирда, ажримнинг кўчирма нусхаси судга маълум бўлган охирги манзилга юборилиб, гарчи олувчи шу манзилда бўлмаса ҳам ёки яшамаса ҳам у етказиб берилган деб ҳисобланади.
Агар ишда иштирок этувчи шахслар ўз телефон ва факс рақамларини, электрон манзилини судга маълум қилган бўлса, уларнинг иш юритиш вақтида ўзгарганлиги тўғрисида судни ёзма шаклда, шу жумладан электрон ҳужжат тарзида хабардор қилиши керак.
Ишни суд муҳокамасига тайёрлашда суд манфаатдор шахсларни иш бўйича иш юритиш ҳақида ИПК 127-моддасида назарда тутилган тартибда хабардор қилади.
Суд муҳокамасининг вақти ва жойи тўғрисида тегишли тартибда хабардор қилинган жавобгар судга келмаган ҳолда, агар суд башарти унинг иштирокисиз ишни кўриш мумкин эмас деб ҳисобламаса, иш унинг иштирокисиз қўриб чиқилиши мумкин.
Агар даъвогар биринчи суд мажлисига келмаган ва ишни ўзининг иштирокисиз кўрилиши тўғрисида арз қилмаган бўлса, у ҳолда ИПК 107-моддасининг 6-бандига мувофиқ даъво кўрмасдан қолдирилади. Прокурор, давлат органлари ва бошқа шахслар юридик шахслар ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида киритган аризалари асосида қўзғатилган иш бўйича ушбу шахсларнинг келмаганлиги ИПК 107-моддасининг 6-бандига мувофиқ даъвони кўрмасдан қолдиришга асос бўлмайди, агар суд мажлисида иштирок этаётган манфаати кўзланган шахс даъвони қўллаб-қувватлаётган бўлса. Бундай ишлар бўйича даъво аризаси билан мурожаат қилган шахслар ва манфаати кўзланган шахс суд мажлисига келмаган ва ишни ўзининг иштирокисиз кўрилиши тўғрисида арз қилмаган бўлса, бу ҳолда ИПК 107-моддасининг 6-бандига мувофиқ даъво аризаси кўрмасдан қолдирилади. Бунда шуни инобатга олиш лозимки, тегишли тартибда суд муҳокамасининг вақти ва жойи ҳақида хабардор қилинмаган шахснинг иштирокисиз ишнинг кўрилишига йўл қўйилмайди ва бу ҳар қандай ҳолда суднинг ҳал қилув қарорини бекор қилиш учун асос бўлади (ИПКнинг 279 ва 302-моддалари).
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда шуни хулоса қилиш мумкинки, ҳар бир юридик шахснинг манфаатини ва бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш иқтисодий судларнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан олиб қаралганда, ишда иштирок этувчи шахсларнинг суд муҳокамасида иштирокини таъминлаш долзарб масала сифатида аҳамиятга эга. Ва шу ўринда айтиш керакки, ҳозирда суд тизимида амалга оширилаётган муҳим ўзгаришлардан бири сифатида суд ажримлари ва қарорларини гибрид почта орқали юбориш институтининг жорий қилинганлигини эътироф этиш лозим.
Ушбу мақолада корпоратив бошқарув тушунчаси, корпоратив муносабатларнинг ривожланиш тарихи ҳамда корпоратив бошқарув органлари фаолиятини қонун нормалари билан тартибга солиниши ва уни такомиллаштириш масалалари илмий таҳлил қилинган, натижаси юзасидан тегишли таклиф, фикр ва мулоҳазалар билдирилган.
В данной статье проводится научный анализ понятие корпоративного управления, история корпоративных отношений и понятие корпоративного управления и вопросы регулирования в законодательстве, а также мнения и обсуждения по совершенствованию деятельности корпораций и их органов.
This article presents the concept of corporate governance, the history of corporate relations and the concept of corporate governance and regulatory issues in legislation, as well as opinions and discussions on improving the activities of corporations and their bodies.
Ключевые слова: субъекти предпринимательства, корпорации, хозяйственное общество, общее собрание, исполнительный орган, наблюдательный совет, инвесторы.
Keywords: business entities, corporations, economic company, general meeting, executive body, board of directors, investors.
Мулкий ва ҳуқуқий муносабатлар жадал ривожланиб бораётган ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик субъектларининг фаолиятини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, эркинлаштириш ҳамда уларнинг рақобатбардошлигини ошириш муҳим аҳамият касб этмоқда. Шунингдек, янги Ўзбекистоннинг жаҳон рейтингидаги ўрнини ошириш борасида ҳам тадбиркорлик фаолиятини жаҳон стандартлари асосида янада такомиллаштириб бориш мақсадга мувофиқдир.
Тадбиркорлик фаолиятини самарали амалга оширишда уни субъектларига қандай шарт-шароитларнинг яратилганлиги муҳим аҳамият касб этади. Ҳозирда республикамизда фаолият юритаётган тадбиркорлик субъектларининг муайян қисми масъулияти чекланган жамиятлар, хўжалик ширкатлари ҳамда акциядорлик жамиятлари ҳисобланади. Ушбу тадбиркорлик субъектларининг фаолиятини тўғри ташкил этиш келгувсида улар фаолиятининг яхши ривожланишига, хорижий контрагентларда мазкур субъектларга нисбатан ишончнинг янада ошишига сабаб бўлади.
Ўзбекистон Республикаси «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонунининг 3-моддасига кўра, тадбиркорлик фаолияти тадбиркорлик субъектлари томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган, ўзи таваккал қилиб ва ўз мулкий жавобгарлиги остида даромад (фойда) олишга қаратилган ташаббускорлик фаолиятидир[1].
Тижоратчи, яъни фойда олишни ўз фаолиятининг асосий мақсади қилиб олган юридик шахслар хўжалик ширкати ва жамияти, ишлаб чиқариш кооперативи ва қонунларда назарда тутилган тартибда бошқача шаклда тузилиши мумкин[2].
Корпорациялар ҳамда корпоратив муносабатларнинг пайдо бўлиш тарихи тўғрисида турли хил қарашлар мавжуд. Бир гуруҳ олимлар корпоратив муносабатлар XIV-XVII асрларда иқтисодий ўзгаришлар: савдо-сотиқнинг ривожланиши, денгиз йўли орқали савдоларнинг амалга оширилиши билан алоқадор деб қарашса, бошқа олимлар эса корпоратив муносабатларнинг келиб чиқишини қадимги Рим тарихи билан боғлашади.
Шахс эркинлиги билан уйғунлашган давлат тузумини яратишга эришган фуқаролар уюшмалар тузишга қодир бўлиши лозим эди. Хусусан, фуқаролар шериклар билан ўзаро ширкат ташкилотига бирлашиб, давлат томонидан бериладиган қарзлардан келиб чиқувчи қўшимча солиқларни биргаликда тўлашган.
Корпоратив муносабатларнинг ривожланиб бориши ҳамда корпорациялар фаолиятининг кенгайиши таъсисчилар ўртасидаги ички муносабатларни қонун нормалари орқали тартибга солишга эҳтиёж пайдо қилди. Бу эса ўз навбатида, турли хил мулкчилик шаклларига асосланган корпорацияларни вужудга келишига сабаб бўлди. Бир қатор ривожланган давлатларда акциядорлик жамиятлари кўпайиб, унинг фаолиятини тартибга солувчи қонун нормалари муҳим ўрин тута бошлади.
Ҳозирги кунга келиб йирик компанияларни ташкил этиш жараёни давом этиб, такомиллашиб келмоқда. Илгари йирик компанияларнинг инвестори сифатида фақат жисмоний шахслар иштирок этишган бўлса, ҳозирда юридик шахслар ҳам муассис сифатида фаол қатнашмоқда Натижада муносабатларнинг мураккаблашуви ва суперакциядорлик жамиятларини яралишига олиб келди. Германияда картеллар, концернлар, Францияда синдикатлар, Англия ва АҚШда холдинг компаниялар ташкил этилди.
Охирги пайтларда корпорацияларнинг диверсификация ва бирлашиш жараёнлари юзага келмоқда. Яъни, турли хилдаги халқ хўжалиги тармоғига алоқадор ташкилотлар ягона бошқарув орқали бирлашмоқда. (М: конгломератлар, кластерлар)
Турли хил уюшмалар бирлашишининг тез-тез учраб туриши натижасида янгича бошқарув тизими юзага келмоқда ва уни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишга эҳтиёж пайдо бўлади.
Корпоратив муносабатларнинг ривожланиш тарихи узоқ ўтмишга бориб тақалсада, бироқ Ўзбекистонда мазкур ҳуқуқий муносабатлар ўтган асрнинг 80-йилларидан ривожлана бошлаган.
Жумладан, Ўзбекистон Республикаси “Масъулияти чекланган ва қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисида”ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси “Хўжалик ширкатлари тўғрисида”ги қонунларининг қабул қилиниши корпоратив муносабатларни тартибга солишни янги босқичга олиб чиқди. Айнан шу қонунлар орқали корпоратив бошқарув, корпорацияларнинг субъектлари, иштирокчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, бошқарув органларининг корпоратив бошқарувдаги ваколатлари белгилаб берилди.
Илмий тадқиқотчи М.Вохидовнинг фикрича, «корпоратив бошқарув – бу корпорация бирламчи иштирокчилари (акциядорлар, кузатув кенгаши ва ижро органи аъзолари) ўртасидаги муносабатларни, корпорация фаолиятини бошқариш ва назорат қилиш жараёнини тартибга соладиган қоидалар тизимини ўз ичига олувчи корпоратив ҳуқуқ соҳасининг институти ҳисобланиб, акциядорлар ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган”[3].
О.В.Жевняк ва бошқаларнинг фикрича, корпоратив бошқарув – бу юридик шахс фаолиятини режалаштириш, бошқариш, мувофиқлаштириш ва назорат қилиш жараёнидир. Бу жараённи тартибга солувчи қонунлар бошқарув органларининг муайян иерархиясини белгилайди ва хўжалик жамиятларини бошқаришни бир нечта моделлари мавжудлигини назарда тутади. Ҳар бир модел муайян назорат қилиш органлари мажмуи билан тавсифланади. Шу билан бирга бошқарув органлари тизими амалдаги қонунчилик ҳамда таъсисчиларнинг танловидан келиб чиққан ҳолда танланади[4].
Ҳуқуқшунос Ҳ.Р.Рахмонов ҳамда С.С.Гулямовларнинг фикрига кўра, корпорация ўз эркини эркин ифода этиш, бизнесни ташкил этиш ва уни назорат қилиш учун ўзининг ички органларига эга бўлиши керак. Бундай ички бошқарув “корпоратив бошқарув” дейилади…
Корпоратив бошқарувнинг оддий моҳияти уни бошқарув ва эгаликка бўлишга асосланади. Юридик шахсларнинг классик шаклида уларни бошқариш ўша шахс ёки шахслар томонидан амалга оширилган, яъни улар бир вақтнинг ўзида юридик шахснинг эгаси ва бошқарувчиси бўлишган. Бунга мисол қилиб, хўжалик ширкатларини келтириш мумкин. Лекин юридик шахсларнинг бу тури, улар сонининг кўп бўлишига қарамасдан, дунё иқтисодиётида устун мавқени эгалламайди. Ҳозирги кунда кўпгина иқтисодий ҳаракатлар йирик мол-мулкка эга бўлган корпорациялар томонидан амалга оширилади. Бошқа томондан инсоният тараққиётининг тез суръатлар билан ривожланиши сезиларли даражада молиявий ресурсларни жалб қилишни назарда тутувчи, йирик кўламдаги тадбиркорликни юритишни талаб этди, бу эса ўз навбатида ихтисослаштирилган бошқарувни ўрганишни талаб этадиган тадбиркорлик тузилишининг мураккаблашувига олиб келди[5].
Корпоратив бошқарув айнан корпорацияларнинг фаолиятини ташкиллаштириш, жамият субъектлари ҳуқуқ ва мажбуриятларини амалга ошириш усули бўлиб, корпоратив бошқарув органлари корпорация номидан унинг манфаатларини кўзлаб ва эркини ифода этиб, ваколатлари доирасида ташкилот фаолиятини бошқариши ва назорат қилиши, иқтисодий ва ҳуқуқий ривожлантириш саъй-ҳаракатларидан иборат бўлган бошқарувнинг бир кўриниши, ички бошқарув сифатида намоён бўлади.
Корпоратив бошқарувнинг асосий тамойили бу унинг иштирокчилари эмас, балки бошқарув органлари орқали бошқарилишида кўринади. Шу ўринда айтиш керакки, бошқарув органлари хўжалик жамиятлари ва ширкатлари ҳуқуқий муносабатининг мустақил иштирокчиси бўлиб қатнашмайди, аксинча у жамиятнинг эрки ва манфаатларини ифодалайди ва тартибга солади. Шу сабабли юридик шахс номидан унинг органи тузган битимларга нисбатан вакиллик қоидалари қўлланилмайди. Судларда бошқарув органлари фаолиятидан келиб чиқадиган низолар вакиллик билан боғлиқ қонунчилик нормалари эмас, балки битимни ҳақиқий эмаслиги билан боғлиқ нормалар билан тартибга солинади.
Шу ўринда айтиб ўтиш керакки, корпоратив бошқарув органларининг қарорлари юзасидан низо келиб чиққанда фақат суд томонидан кўриб чиқилади. Бироқ, юридик шахс ва унинг таъсисчилари ўз қарорини ўзи бекор қилиши тўғрисидаги норма тартибга солинмаган.
Ўзбекистон Республикаси “Масъулияти чекланган ва қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисида”ги Қонунининг 29-моддасига кўра, жамият иштирокчиларининг умумий йиғилиши жамият бошқарувининг олий органи ҳисобланади. Жамиятнинг уставида жамиятнинг кузатув кенгашини тузиш назарда тутилиши мумкин. Жамиятнинг жорий фаолиятига раҳбарлик қилиш жамиятнинг яккабошчилик асосидаги ижро этувчи органи томонидан ёки жамиятнинг коллегиал ижро этувчи органи томонидан амалга оширилади. Жамиятнинг ижро этувчи органи жамият иштирокчиларининг умумий йиғилишига ва, агар тузилиши жамиятнинг уставида назарда тутилган бўлса, жамиятнинг кузатув кенгашига ҳисобдордир[6].
Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонунининг 57-моддасига асосан акциядорларнинг умумий йиғилиши, кузатув кенгаши ва ижроия органи жамиятнинг бошқарув органларидир [7].
Ўзбекистон Республикаси “Хўжалик ширкатлари тўғрисида”ги Қонунининг 18-моддаси талабларига биноан иштирокчиларнинг умумий йиғилиши ширкатнинг олий бошқарув органи ҳисобланади. Ширкат иштирокчилари умумий йиғилишининг ваколатларига қуйидагилар киради:
ширкат фаолиятининг асосий йўналишларини белгилаш;
ширкатни қайта ташкил этиш ва тугатиш;
таъсис шартномасига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш;
ширкат фойдасини (зарарларини) унинг иштирокчилари ўртасида тақсимлаш тўғрисида қарор қабул қилиш;
ширкат устав фондини (устав капиталини) кўпайтириш ва камайтириш тўғрисида қарорлар қабул қилиш;
йиллик ҳисоботларни ва йиллик бухгалтерия балансларини тасдиқлаш;
ширкатнинг таъсис шартномасида назарда тутилган бошқа масалаларни ҳал қилиш.
Ширкат фаолиятини бошқариш унинг барча иштирокчиларининг умумий келишувига биноан амалга оширилади. Ширкатнинг таъсис шартномасида қарор иштирокчиларнинг кўпчилик овози билан қабул қилинадиган ҳоллар назарда тутилиши мумкин.
Ширкатнинг ҳар бир иштирокчиси, агар таъсис шартномасида иштирокчилар овозининг сонини аниқлашнинг бошқача тартиби назарда тутилган бўлмаса, бир овозга эга бўлади.
Ширкатнинг ҳар бир иштирокчиси, у ширкатнинг ишларини юритишга ваколатли ёки ваколатли эмаслигидан қатъи назар, ишларни юритишга доир барча ҳужжатлар билан танишишга ҳақлидир. Бундай ҳуқуқдан воз кечиш ёки уни чеклаб қўйиш, шу жумладан ширкат иштирокчиларининг келишувига биноан чеклаб қўйиш ҳақиқий эмас.
Ширкатнинг жорий фаолиятини бошқариш мақсадида таъсис шартномасида ширкатнинг ижро этувчи органини тузиш назарда тутилиши мумкин. Ижро этувчи органни тузиш ва унинг ваколатлари, унинг аъзоларига ҳақ тўлаш тартиби ширкатнинг таъсис шартномаси ҳамда бошқа ҳужжатлари билан белгиланади [8].
Хўжалик жамиятлари ва ширкатларида бошқарув тизими тузилиши бир неча омиллар, масалан, жамият ва ширкатларнинг иштирокчилари ҳамда акциядорларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тартибга солишга қаратилган қонунчилик нормалари ёки юридик шахснинг таъсис ҳужжатлари асосида белгиланиши мумкин.
Ҳозирги замонавий корпоратив муносабатларда корпоратив органларнинг ўрни сезиларли даражада ўсиб бормоқда ва улар ташқи муносабатларда юридик шахсдан ажралмаган ҳолда, унинг номидан фаолият олиб боришлари билан ажралиб туради. Мазкур органларнинг айнан шу автономлик хусусияти корпоратив муносабатларни бошқа фуқаролик муносабатларидан ажратиб туради.
Жамиятнинг умумий йиғилиши – бу унинг олий органи[9] бўлиб, жамиятнинг ҳар қандай масалалари юзасидан қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга, шунингдек, бошқа барча органларнинг ваколати унинг ваколатидан келиб чиқади. Ҳар бир жамият умумий йиғилишининг ваколатлари қонунчиликка асосланиб ўзининг таъсис ҳужжатларида кўрсатилади. Жумладан, жамият бошқарув органларининг ваколатлари умумий йиғилиш томонидан белгиланади.
Умумий йиғилишнинг уч хил кўриниши мавжуд: йиллик умумий йиғилиш, навбатдан ташқари умумий йиғилишидир.
Умумий йиғилишини жамият кузатув кенгашининг раиси, у узрли сабабларга кўра бўлмаган тақдирда эса, жамият кузатув кенгашининг аъзоларидан бири олиб боради.
Жамият ҳар йили иштирокчилар (акциядорлар) умумий йиғилишини ўтказишлари шарт. Йиллик умумий йиғилишда жамият кузатув кенгашини ва тафтиш комиссиясини сайлаш тўғрисидаги, жамиятнинг яккабошчилик асосидаги ижроия органи, коллегиал ижроия органининг аъзолари, ишончли бошқарувчи билан тузилган шартноманинг муддатини узайтириш, уни қайта тузиш ёки бекор қилиш мумкинлиги ҳақидаги масалаларни ҳал этилади, жамиятнинг йиллик ҳисоботи жамият ижроия органи ва кузатув кенгашининг жамиятни ривожлантириш стратегиясига эришиш бўйича кўрилаётган чора-тадбирлари тўғрисидаги ҳисоботлари ва бошқа ҳужжатлари кўриб чиқилади.
Жамият йиллик умумий йиғилишдан ташқари ўтказиладиган умумий йиғилишлари навбатдан ташқари йиғилишлардир.
Умумий йиғилиш ваколати доирасига: жамият уставига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ёки жамиятнинг янги таҳрирдаги уставини тасдиқлаш, жамиятни қайта ташкил этиш, жамиятни тугатиш ва тугатувчини тайинлаш ҳамда оралиқ ва якуний тугатиш балансларини тасдиқлаш, жамият кузатув кенгашининг ва миноритар акциядорлар қўмитасининг сон таркибини белгилаш, уларнинг аъзоларини сайлаш ва аъзоларнинг ваколатларини муддатидан илгари тугатиш, эълон қилинган акцияларнинг энг кўп миқдорини белгилаш, жамият устав фондини кўпайтириш ва камайтириш, ўз акцияларини олиш жамиятнинг ташкилий тузилмасини тасдиқлаш, ижроия органини тузиш, унинг раҳбарини, шунингдек жамият тафтиш комиссиясининг аъзоларини сайлаш ва раҳбарнинг ваколатларини муддатидан илгари тугатиш, жамиятнинг йиллик ҳисоботини ва йиллик бизнес-режасини, жамият фаолиятининг асосий йўналишлари ва мақсадидан келиб чиққан ҳолда жамиятни ўрта муддатга ва узоқ муддатга ривожлантиришнинг аниқ муддатлари белгиланган стратегиясини тасдиқлаш, жамиятнинг фойда ва зарарларини тақсимлаш, жамият кузатув кенгашининг ва тафтиш комиссиясининг (тафтишчисининг) ўз ваколат доирасига кирадиган масалалар юзасидан, шу жумладан жамиятни бошқаришга доир қонунчиликда белгиланган талабларга риоя этилиши юзасидан жамият кузатув кенгашининг ҳисоботларини ва тафтиш комиссиясининг (тафтишчисининг) хулосаларини эшитиш, жамият томонидан корпоратив облигациялар, шу жумладан акцияларга айирбошланадиган облигациялар чиқариш, қимматли қоғозларнинг ҳосилаларини чиқариш, жамиятнинг корпоратив облигацияларини қайтариб сотиб олиш тўғрисида қарор қабул қилиш, акцияларни жойлаштириш (ташкил этилган қимматли қоғозлар савдоларига чиқариш) нархини белгилаш, акциядорлар умумий йиғилишининг регламентини тасдиқлаш, акцияларни майдалаш ва йириклаштириш, жамиятнинг ижроия органига тўланадиган ҳақ ва (ёки) компенсацияларни, шунингдек уларнинг энг юқори миқдорларини белгилаш, йирик битимлар тузиш тўғрисида қарор қабул қилиш, мажбурий аудиторлик текширувини ўтказиш учун аудиторлик ташкилотини белгилаш, ушбу ташкилотнинг хизматларига тўланадиган энг кўп ҳақ миқдори ва у билан шартнома тузиш (шартномани бекор қилиш) тўғрисида қарор қабул қилиш, қонунчиликка мувофиқ бошқа масалаларни ҳал этиш киради.[10]
Жамиятни ривожлантириш стратегиясини танлаш ҳамда унинг ижро органи фаолиятини назорат қилиш махсус малака ва самарадорликни талаб қилади. Бундай масалаларни ҳал қилиш тўғрисида қарор қабул қилишни қонунчилик нормалари жамият умумий йиғилишида сайланадиган махсус орган – кузатув кенгашига юклайди. Кузатув кенгаши жамиятнинг фаолиятига умумий раҳбарликни амалга ошириб, унинг фаолиятида катта ваколатга эга бўлади, ўз вазифаларини лозим даражада бажармаганлиги юзасидан тегишли жавобгарликни ўз зиммасига олади. Кузатув кенгаши жамиятни ривожлантиришнинг устувор йўналишини белгилаб, иштирокчилар йиллик ва навбатдан ташқари умумий йиғилишларини чақиради, умумий йиғилишда муҳокама қилинадиган масалаларни кун тартибига киритади, устав ва таъсис шартномасига белгиланган тартибда бошқарув аъзоларини сайлайди ёки тайинлайди, уларнинг ваколатларини муддатидан илгари тугатади, ички аудит хизматини ташкил этиш ва унинг ходимларини тайинлаш, таъсис ҳужжатида белгиланган тартибда йирик битимлар тузиш тўғрисидаги масалаларини ҳал этади, жамиятнинг келгуси йилга мўлжалланган бизнес-режасини маъқуллайди ва шу каби устав ва таъсис шартномасида кўрсатилган ваколатларга эга бўлади.
Хўжалик жамиятларининг ижро органи бу яккабошчилик ёки коллегиал асосида бошқариладиган ижроия органи ҳисобланади. Жамиятнинг кундалик фаолиятига раҳбарлик қилиш ваколати жамиятнинг уставида белгиланадиган директор ёки жамият бошқаруви томонидан амалга оширилади. Жамиятни яккабошчилик асосидаги ижроия органи ёки коллегиал ижроия органи орқали бошқариш масаласини жамиятнинг ўзи белгилайди.
Ижро органи фаолиятининг асосий мақсади юқори жамиятнинг ташқи муносабатларда рақобатбардошлигини ҳамда самарали юқори даромадни, молиявий-иқтисодий барқарорликни, жамият иштирокчиларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишни, ходимларнинг меҳнат ҳуқуқлари ва ижтимоий кафолатларини таъминлаш ҳисобланади ва улар қонунчиликда ва таъсис ҳужжатларида белгиланган тартибда жамият умумий йиғилиши ҳамда кузатув кенгаши олдида ҳисобдор бўлади.[11]
Бироқ, қонунларда яккабошлик асосидаги ижро органи фақат бирта жисмоний шахс бўлиши лозимлиги ёки улар бошқарувчи ташкилот ҳам бўлиши мумкинлиги тўғрисидаги норма назарда тутилмаган.
Жамият ижроия органининг ваколатига жамиятнинг кундалик фаолиятига раҳбарлик қилишга доир барча масалалар киради (умумий йиғилишнинг ёки жамият кузатув кенгашининг ваколат доирасига киритилган масалалар бундан мустасно). Жамиятнинг ижроия органи умумий йиғилиш ва жамият кузатув кенгашининг қарорлари бажарилишини ташкил этади. Жамиятнинг директори (бошқарув раиси) жамият номидан ишончномасиз иш юритади, шу жумладан унинг манфаатларини ифодалайди, жамият номидан битимлар тузади, жамиятнинг филиали ёки ваколатхонаси раҳбарини тайинлайди, штатларни тасдиқлайди, жамиятнинг барча ходимлари бажариши мажбурий бўлган буйруқлар чиқаради ва кўрсатмалар беради.
Хулоса: Корпоратив муносабатлар ва корпоратив бошқарув тарихи узоқ ўтмишга бориб тақалади. Шу кунга қадар унинг хар хил шакллари вужудга келиб, ривожланиб келган. Ҳозирда Ўзбекистонда масъулияти чекланган жамиятлар, қўшимча масъулиятли жамиятлар, акциядорлик жамиятлари, хўжалик ширкатлари ва коммандит ширкатлар фаолияти юритади. Мазкур ташкилотларнинг ичида масъулияти чекланган жамиятлар сони кўпчиликни ташкил қилади. Корпоратив бошқарув муносабатларини ва бошқарув органлари фаолиятини такомиллаштириш мақсадида қуйидагилар таклиф қилинади.
Биринчидан, жамиятга қўшимча масъулиятли жамиятларнинг жаҳон тажрибасидаги ўрни ва улар фаолиятининг барча имкониятлари ва қулайликларини тарғиб қилиш орқали уларнинг сонини кўпайтиришимиз мумкин. Бу эса ўз навбатида хорижий ташкилотларнинг қизиқиши ва ишончи ортишига ҳамда инвесторларни жалб қилишга хизмат қилади, корпоратив бошқарув ва муносабатларни такомиллаштиришга сабаб бўлади.
Иккинчидан, Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексига «юридик шахс органлари» деган тушунча билан тўлдириб, унга аниқ таърифни бериш орқали юридик шахслар тўғрисидаги бобни такомиллашишига олиб келади.
Шунингдек, жамиятларнинг ички фаолиятига давлат назорати ва иштирокини камайтириш орқали, уларнинг жаҳон бозор иқтисодиётига мослашувчанлиги ҳамда рақобатбардошлигини оширишга ҳамда ҳар бир ҳатти-ҳаракати, қарори учун ўзи масъул ва жавобгарлиги ҳиссини ошишига олиб келади.
Бухоро туманлараро иқтисодий судининг судьяси М.Махсулова
Сўнгги йилларда барча соҳаларда бўлгани каби суд-ҳуқуқ соҳасида ҳам ислоҳотлар амалга ошириб келинмоқда. Ушбу ислоҳотлар судларнинг ташкилий тузилмасини такомиллаштириш, судьялар корпусуни шакллантириш, уларни танлаш ва жой-жойига қўйиш, судлар фаолиятида ахборот-коммуникация воситаларини кенг жорий этиш, судларнинг мустақиллигини таъминлаш, уларни моддий-техник базасини яхшилаш ва бошқа жабҳаларда ўз ифодасини топди.
2021 йилнинг 28 июль куни “Судлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг янги таҳрири Президент томонидан имзоланди. Ушбу Қонун суд-ҳуқуқ ислоҳотларида назарда тутилган амалга оширилиши лозим бўлган ташкилий чора-тадбирларнинг йиғиндисини ўзида мужассамлаштирган десак муболаға бўлмайди.
Мазкур Қонунда судьяларнинг ҳуқуқлари, уларнинг моддий таъминоти, ижтимоий ҳимояси билан бирга мажбуриятлари ҳам назарда тутилган.
Маълумки, мамлакатимиздаги ҳар бир фуқаро ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлади. Бу Конституциявий норма бўлиб ҳисобланади. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 19-моддасининг иккинчи қисмига кўра, Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, эътиқоди, ижтимоий келиб чиқиши, ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар.
Барча фуқаролар каби судьялар ҳам Қонун билан белгилаб берилган ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлиб ҳисобланади.
“Судлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 62-моддасига кўра, судья:
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларига оғишмай риоя этиши;
фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, шаъни, қадр-қиммати ҳамда мол-мулки, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатлари ҳимоя қилинишини таъминлаши;
ўз ваколатларини амалга оширишда, шунингдек хизматдан ташқари муносабатларда Судьялик одоби кодекси талабларига риоя этиши, суд ҳокимияти обрўсини, судьянинг шаъни ва қадр-қимматини тушириши ёки унинг беғаразлиги, холислиги ва адолатлилигига шубҳа туғдириши мумкин бўлган ҳар қандай хатти-ҳаракатдан ўзини тийиши;
коррупциянинг ҳар қандай кўринишларига ва одил судловни амалга ошириш бўйича фаолиятига ғайриқонуний аралашишга уринишларга қаршилик кўрсатиши ҳамда бундай ҳолатлар аниқланган тақдирда бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгашига хабар қилиши;
суд процесси иштирокчиларини ҳурмат қилиши;
ўз малакасини судьялик ваколатларини бажариш учун зарур бўлган даражада сақлаб туриши;
манфаатлар тўқнашуви юзага келган тақдирда ўзини ўзи рад қилиши ва суд процесси иштирокчиларини хабардор қилиши шарт.
Судья:
судьялар маслаҳатлашуви сирини ва ёпиқ суд мажлисларини ўтказиш чоғида олинган маълумотларни ошкор қилишга;
сенатор, давлат ҳокимияти вакиллик органлари депутати бўлишга;
сиёсий партия аъзоси бўлишга, уни моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлашга, сиёсий партияларнинг тадбирларида иштирок этишга, бошқа сиёсий фаолият билан шуғулланишга;
ҳақ тўланадиган бошқа фаолият билан шуғулланишга, бундан судьянинг вазифаларини бажаришга тўсқинлик қилмайдиган педагогик, илмий ва бошқа ижодий фаолият мустасно;
шахсан ёки ишончли шахслар орқали тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишга, шу жумладан хўжалик юритувчи субъектни бошқаришда, унинг ташкилий-ҳуқуқий шаклидан қатъи назар, иштирок этишга;
Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида жойлашган чет эл банкларида ҳисобварақлар (омонатлар) очишга ва уларга эга бўлишга, нақд пул маблағларини ҳамда қимматликларни сақлашга. Бундай чеклов судьянинг эрига (хотинига) ва вояга етмаган фарзандларига нисбатан ҳам амал қилади;
жисмоний ёки юридик шахсларнинг ишлари бўйича судда вакил бўлишга (қонуний вакиллик ҳоллари бундан мустасно);
қонунга мувофиқ махфий ахборот жумласига киритилган, судьялик ваколатларини амалга ошириши муносабати билан ўзига маълум бўлиб қолган маълумотларни судьялик ваколатларини амалга ошириш билан боғлиқ бўлмаган мақсадларда ошкор қилишга ёки фойдаланишга ҳақли эмас.
Судьянинг зиммасида қонунга мувофиқ бошқа мажбуриятлар ҳам бўлиши мумкин.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш ўринлики, судья ўз фаолиятини амалга оширган пайтда, шунингдек ишдан ташқари вақтларда ҳам юқоридаги мажбуриятларга, шунингдек жамиятда юриш-туриш қоидаларига қатъий амал қилиши лозим бўлади. Бу эса ўз навбатида одил судловни амалга оширишда фуқароларда судга нисбатан ишончи ортишига замин яратади. Зеро, судьялик – олий мақом ҳамда ушбу мақомга муносиб бўлиш даркор.
Амалдаги Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодекси (ИПК)нинг 157-моддасига асосан даъвогар ишни биринчи инстанция судида кўриш чоғида ишнинг мазмунан кўрилиши якуни бўйича чиқариладиган суд ҳужжати қабул қилингунига қадар даъвонинг асосини ёки предметини ўзгартиришга, даъво талабларининг миқдорини кўпайтиришга ёки камайтиришга ҳақли.
Даъвогар ишни ҳар қандай инстанция судида кўришда тегишли суд инстанциясида ишни кўриш якуни бўйича чиқариладиган суд ҳужжати қабул қилингунига қадар даъводан тўлиқ ёки қисман воз кечишга ҳақли.
Суд даъвонинг асоси ва предмети бир вақтда ўзгартирилишини қабул қилмайди. Суд даъводан воз кечишни, даъво талаблари миқдорини камайтиришни ҳам, агар бу қонунчиликка зид бўлса ёки бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузса, қабул қилмайди. Бундай ҳолларда суд ишни мазмунан кўради.
Даъвонинг асосини ёки предметини ўзгартиришни, даъво талаблари миқдорини кўпайтиришни ёки камайтиришни, даъвогарнинг даъводан тўлиқ ёки қисман воз кечишини қабул қилиш ҳақида ёхуд қабул қилишни рад этиш тўғрисида ажрим чиқарилади.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Биринчи инстанция суди томонидан иқтисодий процессуал қонун нормаларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида” 2019 йил 24 майдаги 13-сонли қарорининг 13-бандига кўра, даъвогар ИПК 157-моддасининг биринчи қисмида назарда тутилган даъво асосини ёки предметини ўзгартириш, даъво талаблари миқдорини кўпайтириш ёки камайтириш ҳуқуқидан биринчи инстанция судида ҳал қилув қарори қабул қилингунга қадар фойдаланиши мумкин. Бу норма иш бошқа инстанцияларда кўрилаётганида қўлланилмайди. Қайд этилган ҳуқуқ даъвогар томонидан, шунингдек ҳал қилув қарори апелляция, кассация инстанциялари томонидан ёхуд суд ҳужжати янги очилган ҳолат бўйича бекор қилиниб, иш янгидан биринчи инстанция судида кўрилаётганда фойдаланилиши мумкин.
Даъво предметининг ўзгариши даъвогарнинг жавобгарга нисбатан моддий-ҳуқуқий талабларининг ўзгаришини билдиради. Даъво асосини ўзгартириш даъвогарнинг жавобгарга нисбатан ўз талабларини асослантирган ҳолатларнинг ўзгаришини билдиради. Даъво предмети ва асоси тушунчаларидан шу нарса келиб чиқадики, масалан, агар битимни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги талаб шартномани бекор қилиш талаби билан алмаштирилса ва бу ўзгаришга бошқа асослар келтирилса, бундай ҳолда даъвонинг предмети ва асоси ўзгарган ҳисобланади. ИПК даъво предмети ва асосини бир вақтда ўзгартиришга йўл қўймайди.
Даъво талаблари миқдорининг кўпайтирилиши деганда, даъвогар томонидан даъво аризасида баён қилинган ўша талаб бўйича даъво суммасининг кўпайтирилиши тушунилади. Даъво талаблари миқдорининг кўпайтирилиши даъвогар томонидан даъво аризасида кўрсатилмаган қўшимча талабларни тақдим қилиш билан боғлиқ бўлиши мумкин эмас. Хусусан, мулкий санкцияларни қўллаш ҳақидаги талаб асосий қарзни ундириш тўғрисидаги даъво бўйича талаблар миқдорининг кўпайтирилиши деб ҳисобланмаслиги керак. Бундай талаб даъво предмети бўлмаган янги талаб ҳисобланиши сабабли, кўриб чиқилмайди ва суд бундай аризани қабул қилишни рад этиш тўғрисида ажрим чиқаради.
Даъвогар ишни ҳар қандай инстанция судида кўришда тегишли суд инстанциясида ишни кўриш якуни бўйича чиқариладиган суд ҳужжати қабул қилингунига қадар даъводан тўлиқ ёки қисман воз кечишга ҳақли.
Суд мажлиси давомида тақдим этилган даъвонинг предмети ёки асосини ўзгартириш, даъво талаблари миқдорини кўпайтириш ёки камайтириш, даъводан воз кечиш ҳақидаги ариза иш юритишга қабул қилинганлиги суд мажлисида эълон қилиниб, бу ҳақда суд мажлиси баённомасига киритилиши ҳамда ажримда ёки ҳал қилув қарорида кўрсатилиши лозим.
Даъвонинг предмети ёки асосини ўзгартириш, даъво талаблари миқдорини кўпайтириш ёки камайтириш ҳақидаги ёхуд даъводан воз кечиш ҳақидаги ариза судга ёзма равишда тақдим этилиши лозим.
Судларнинг эътибори даъводан воз кечиш қонун ҳужжатларига зид бўлмаслиги ёки бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслигига қаратилсин.
Суд даъвогарга даъводан тўлиқ ёки қисман воз кечишнинг ИПК 111-моддасининг бешинчи қисмида назарда тутилган оқибатларни тушунтириши лозим.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш керакки, процессуал қонунчиликда ишда иштирок этувчи шахсларга ўз ҳуқуқ ва манфаатларини суд орқали ишончли ҳимоя қилиш ҳуқуқлари кафолатланган бўлиб ҳисобланади.
Когон туманлараро иқтисодий судининг раиси Ф.Муродов
Кредит (лот. creditum – ишонмоқ) – бошқа шахсга муддатлилик, қайтаришлилик ва фойдаланганлик учун фоиз шаклида тўловлилик шартлари асосида вақтинча бериладиган пул маблағлари, товар ва бошқа қимматликлардир.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 744-моддасининг биринчи қисмига кўра, кредит шартномаси бўйича бир тараф — банк ёки бошқа кредит ташкилоти (кредитор) иккинчи тарафга (қарз олувчига) шартномада назарда тутилган миқдорда ва шартлар асосида пул маблағлари (кредит) бериш, қарз олувчи эса олинган пул суммасини қайтариш ва унинг учун фоизлар тўлаш мажбуриятини олади.
Кредит шартномаси бу — қарзнинг алоҳида, мустақил кўринишларидан биридир. Кредит шартномасида қарз берувчи сифатида фақат банк ёки Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланган тартибда бериладиган лицензияга эга бўлган бошқа кредит ташкилоти қатнашиши мумкин. Кредит шартномаси иккала тарафга ҳам мажбурият юклайди. Ҳар бир тараф иккинчи тараф фойдасига мажбурият олади, масалан кредитор қарздорга пул суммасини беришга мажбур ва келишилган муддат ўтганда, берилган пулни ва устама фоизларни талаб қилиш ҳуқуқига эга, қарз олувчи эса пул берилишини талаб қилишга ҳақли ва уни келишилган муддатда устамаси билан қайтаришга мажбур. Қарз шартномасидан фарқли равишда, кредит шартномаси билан олинган пуллар ҳар доим ҳақ эвазига тузилиши шарт: қарзга олинган пул маблағларидан фойдаланганлиги учун қарздор маълум сумма асосида ҳисобланган фоизларни тўлашга мажбур.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми ва Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг “Кредит шартномаларидан келиб чиқадиган мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш тўғрисидаги фуқаролик қонун ҳужжатларини қўллашнинг айрим масалалари ҳақида” 2006 йил 22 декабрдаги 13/150-сонли қарорининг учинчи бандига кўра, банк ёки бошқа кредит ташкилоти ва қарз олувчи ўртасида кредит шартномасидан келиб чиқадиган ҳуқуқий муносабат кредит ташкилотининг кейинчалик, келишилган муддатларда, кредит бериш (кредит линиясини очиш) мажбуриятини ва қарз олувчининг олинган кредитни қайтариш ва у бўйича фоизларни тўлаш мажбуриятини ўз ичига олади.
Бунда кредит ташкилотининг қарз олувчига кредит суммасини бериш (ҳисобвараққа ўтказиш) бўйича реал шартномавий мажбуриятлари шартнома тузилган пайтдан бошлаб, қарз олувчининг фоизларни тўлаш, кредитни қайтариш бўйича шартномавий мажбуриятлари эса, агар тарафлар келишувида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, кредит суммаси реал олинган пайтдан бошлаб вужудга келади.
Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилигига кўра, кредит шартномаси ёзма шаклда тузилиши шарт. Ёзма шаклга риоя қилмаслик кредит шартномасининг ҳақиқий эмаслигига олиб келади. Бундай шартнома ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 746-моддасига кўра, кредитор қарз олувчини тўловга қобилиятсиз деб ҳисобласа, қарз олувчи кредитни таъминлаш мажбуриятларини бажармаса, шартномада назарда тутилган кредитдан аниқ мақсадда фойдаланиш мажбуриятини бузса, шунингдек шартномада назарда тутилган бошқа ҳолларда қарз олувчига кредит шартномасида назарда тутилган кредитни беришдан бутунлай ёки қисман бош тортишга ҳақли. Қарз олувчи кредит олишдан бутунлай ёки қисман бош тортишга ҳақли. Агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, қарз олувчи бу ҳақда кредиторни кредит шартномасида белгилаб қўйилган кредит бериш муддатига қадар хабардор қилиши шарт. Қарз олувчи кредит шартномасида назарда тутилган кредитдан аниқ мақсадда фойдаланиш мажбуриятини бузган тақдирда кредитор шартнома бўйича қарз олувчини бундан буён кредитлашни тўхтатишга ҳақли.
Сўнгги йилларда амалга оширилган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари суд ҳокимияти мустақиллигини ҳамда судлар фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш билан бир қаторда фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш имконини берди.
Шу билан бирга «Янги Ўзбекистон — янги суд» тамойили доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишни жадаллаштиришни, соҳага илғор халқаро стандартларни жорий этишни талаб этмоқда.
2022 — 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида белгиланган вазифаларга мувофиқ, шунингдек, суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, судлар фаолияти самарадорлиги ва одил судлов сифатини ошириш мақсадида 2023 — 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси тасдиқланди[1].
Шу жиҳатдан олиб қараганда, бугунги кунда суд тизимидаги ислоҳотлар, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ-эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича олиб борилаётган чора-тадбирларнинг натижаси сифатида судларда кўрилаётган иқтисодий ишларнинг йилдан йилга ошиб боришида кўришимиз мумкин..
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Биринчи нстанция суди томонидан иқтисодий процессуал қонун нормаларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида” 2019 йил 24 майдаги 13-сонли қарорида иқтисодий судларнинг эътибори низоларни Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодекси ва бошқа қонун ҳужжатларига қатъий риоя этган, тарафларнинг тенг ҳуқуқлилиги, суд ишларини юритишнинг ошкоралиги, тортишувлиги ва одил судловнинг бошқа принципларини таъминлаган ҳолда ҳал этиш зарурлигига, уларга риоя қилмаслик эса, тарафлар ва ишда иштирок этувчи бошқа шахслар ҳуқуқлари бузилишига олиб келишига қаратишлари, ИПК 3-моддасининг биринчи қисмига мувофиқ ҳар қандай манфаатдор шахс ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун иқтисодий судга ушбу Кодексда белгиланган тартибда мурожаат қилишга ҳақли эканлиги тўғрисида тушунтириш берилган.
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодексининг 148-моддасида баён қилинганидек[2], суд манфаатдор шахсларнинг аризалари, прокурорнинг аризаси ва давлат органлари ва бошқа шахслар юридик шахслар ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини, жамият ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида қонун бўйича судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлган ҳолларда, шу давлат органларининг ва бошқа шахсларнинг аризалари бўйича иш қўзғатади.
Даъво аризаси судга ёзма шаклда берилади ва даъвогар ёки унинг вакили томонидан имзоланади. Даъво аризасида ариза берилаётган суднинг номи; ишда иштирок этувчи шахсларнинг номи (фамилияси, исми ва отасининг исми), жойлашган ери (почта манзили) ёки яшаш жойи; агар даъво баҳоланиши лозим бўлса, даъвонинг баҳоси; даъво талабларига асос бўлган ҳолатлар; даъво талабларининг асосларини тасдиқловчи далиллар; ундирилаётган ёки низолашилаётган сумманинг ҳисоб-китоби; даъвогарнинг қонунчиликка асослаб келтирган талаблари, даъво бир нечта жавобгарга нисбатан тақдим этилганда эса уларнинг ҳар бирига нисбатан талаблар; жавобгар билан низони судгача ҳал қилиш (талабнома юбориш) тартибига риоя этилганлиги тўғрисидаги маълумотлар, агар бу шу тоифадаги низолар учун қонунда ёки шартномада назарда тутилган бўлса; илова қилинаётган ҳужжатларнинг рўйхати кўрсатилиши керак.
Даъво аризасида даъвогарнинг ёки унинг вакилининг телефонлари, факслари рақамлари, электрон манзили кўрсатилиши мумкин. Даъво аризасида, агар низони тўғри ҳал қилиш учун зарур бўлса, бошқа маълумотлар, шунингдек даъвогардаги мавжуд илтимосномалар кўрсатилади.
Россия Федерацияси Арбитраж процессуал кодексининг II-боби 13-бўлимида[3] даъво аризаси ва уни расмийлаштиришга қўйилган талаблар баён қилинган бўлиб, унга кўра даъво аризаси арбитраж судига қоғозда ёки электрон шаклда, шу жумладан электрон ҳужжат шаклида тақдим этилиши, даъво аризаси даъвогар ёки унинг вакили томонидан имзоланиши белгиланган. Шунингдек, даъвони таъминлаш тўғрисидаги илтимосномани ўз ичига олган электрон шаклда тақдим этилган даъво аризаси кучайтирилган (муҳофазаланган) квалифицияли электрон имзо билан имзоланиши кераклиги қайд этилган.
Даъво аризасини арбитраж суди муҳокамасига қабул қилиш масаласи судья томонидан даъво аризаси судга келиб тушган кундан бошлаб беш кун ичида якка тартибда ҳал қилинади. Арбитраж суди Кодексда белгиланган шакл ва мазмунга қўйиладиган талабларга мувофиқ берилган даъво аризасини иш юритишга қабул қилиши лозимлиги тўғрисидаги талаблар миллий қонунчилигимизда ҳам белгиланган.
Иқтисодий судга келиб тушган даъво аризаси беш кундан кечиктирмай судья томонидан якка тартибда иш юритишга қабул қилиниши, қабул қилиш рад қилиниши ёки даъво аризаси қайтарилиши ва бу ҳақда ажрим чиқариши лозим.
Процессуал қонун ҳужжатида даъво аризсини қайтариш асослари келтирилган бўлиб, унга асосан суд қуйидаги ҳолларда даъво аризасини қайтаради:
– даъво аризаси имзоланмаган бўлса ёки уни имзолаш ҳуқуқига эга бўлмаган шахс ёхуд мансаб мавқеи ёки фамилияси, исми, отасининг исми кўрсатилмаган шахс томонидан имзоланган бўлса;
– иш мазкур суднинг судловига тегишли бўлмаса;
– ўзаро боғлиқ бўлган бир нечта талаб бирлаштирилган бўлиб, уларнинг айримлари фуқаролик ишлари бўйича судга ёки маъмурий судга, бошқалари эса иқтисодий судга тааллуқли бўлса;
– жавобгарга ва учинчи шахсларга даъво аризасининг ҳамда унга илова қилинган ҳужжатларнинг кўчирма нусхалари юборилганлигини тасдиқловчи далиллар тақдим этилмаган бўлса;
– давлат божи ва почта харажатлари белгиланган тартибда ҳамда миқдорда тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар тақдим этилмаган бўлса, давлат божи тўлашни кечиктириш, бўлиб-бўлиб тўлаш мумкинлиги қонунда назарда тутилган ҳолларда эса бу ҳақда илтимоснома мавжуд бўлмаса ёхуд илтимоснома рад этилган бўлса;
– мазкур тоифадаги низолар учун қонунда ёки шартномада назарда тутилган ҳолларда жавобгар билан низони судгача ҳал қилиш (талабнома юбориш) тартибига риоя этилганлигини тасдиқловчи ҳужжатларни даъвогар тақдим этмаган бўлса;
– даъвогар низони жавобгар билан медиация тартиб-таомилини амалга ошириш орқали ҳал қилиш тартибига риоя этилганлигини тасдиқловчи ҳужжатларни тақдим этмаган бўлса, башарти бу мазкур тоифадаги низолар учун қонунда ёки шартномада назарда тутилган бўлса;
– битта даъво аризасида бир ёки бир нечта жавобгарга нисбатан ўзаро боғлиқ бўлмаган бир нечта талаб бирлаштирилган бўлса;
– қонунчиликка ёки шартномага кўра қарз банк ёки бошқа кредит ташкилоти орқали олиниши керак бўлганда қарзни жавобгардан олиш учун банкка ёхуд бошқа кредит ташкилотига мурожаат қилинганлигига доир далиллар тақдим этилмаган бўлса;
– даъво аризасини иш юритишга қабул қилиш тўғрисида ажрим чиқарилгунига қадар уни қайтариб олиш тўғрисида ариза келиб тушган бўлса.
Даъво аризасини қайтариш тўғрисидаги ажрим устидан шикоят қилиниши (протест келтирилиши) мумкин. Ажрим бекор қилинган тақдирда, даъво аризаси судга дастлабки мурожаат қилинган кунда берилган ҳисобланади.
Даъво аризасининг қайтарилиши йўл қўйилган камчиликлар бартараф этилганидан кейин даъво аризаси билан судга умумий тартибда такроран мурожаат этишга тўсқинлик қилмайди.
Хулоса қилиб айтганда, қонунийликни қатъий таъминловчи, очиқ ва адолатли суд тизимини шакллантиришда ҳуқуқи ва қонуний манфаатлари бузилган шахсларнинг ҳуқуқларини тиклаш, жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни янада ошириш, судга мурожаат қилишнинг аниқ механизмлари бўйича тушунтириш ишлари олиб борилиши муҳим аҳамият касб этади.
Шу сабабли адолатли суд қарорлари қабул қилинишига эришиш орқали халқнинг, шу жумладан, тадбиркорларнинг суд тизимига бўлган ишончини мустаҳкамлаш, ҳар бир шахс суд ва судьялар сиймосида ўзининг ишончли ҳимоячисини кўришига эришиш, шунингдек, фуқаролар ҳамда тадбиркорларга ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини судларда ҳимоя қила олиши учун барча имкониятларни яратиш, суд ишларини юритишда тортишув ва тарафларнинг тенглиги тамойилларини тўлақонли рўёбга чиқариш, судларнинг холислигини амалда таъминлашга қаратилган қонунчиликни такомиллаштириш одил судловни таъминлашнинг устувор вазифаси этиб белгиланганлиги бежизга эмасдир.
Бухоро вилоят суди судьяси О.Қўлдошов
[1] Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” 2023 йил 16 январдаги ПФ-11-сонли Фармони
[2] Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодекси, 2018 йил 1 апрелда қонуний кучга кирган.
[3] Арбитражный процессуальный кодекс Российской Федерации от 24.07.2022 г.
Амалдаги Ўзбекистон Республикаси иқтисодий процессуал кодексига асосан биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорини ўзгартириш ёки бекор қилиш учун қуйидагилар асос бўлади: иш учун аҳамиятли ҳолатларнинг тўлиқ аниқланмаганлиги, суд аниқланган деб ҳисоблаган, иш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларнинг исботланмаганлиги, ҳал қилув қарорида баён қилинган хулосаларнинг иш ҳолатларига мувофиқ эмаслиги, моддий ва (ёки) процессуал ҳуқуқ нормаларининг бузилганлиги ёхуд нотўғри қўлланилганлиги.
Процессуал ҳуқуқ нормаларининг бузилганлиги ёки нотўғри қўлланилганлиги, агар бу нотўғри ҳал қилув қарори қабул қилинишига олиб келган бўлса ёки олиб келиши мумкин бўлса, биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорини ўзгартириш ёхуд бекор қилиш учун асос бўлади.
Процессуал ҳуқуқ нормаларининг бузилганлиги ёки нотўғри қўлланилганлиги муносабати билан биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорини ҳар қандай ҳолда бекор қилиш учун қуйидагилар асос бўлади: суд томонидан ишнинг қонунга хилоф таркибда кўрилганлиги, ишнинг ишда иштирок этувчи, суд мажлиси вақти ва жойи тўғрисида тегишли тарзда хабардор қилинмаган бирор-бир шахс йўқлигида кўрилганлиги, суд иши юритилаётган тил тўғрисидаги қоидалар ишни кўриш чоғида бузилганлиги, ишда иштирок этишга жалб қилинмаган шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тўғрисида суд томонидан ҳал қилув қарори қабул қилинганлиги, ҳал қилув қарорининг судья томонидан имзоланмаганлиги ёхуд ҳал қилув қарорида кўрсатилганидан бошқа судья томонидан имзоланганлиги, ишда суд мажлиси баённомасининг мавжуд эмаслиги, унинг имзоланмаганлиги ёки ушбу Кодекс 202-моддасининг иккинчи қисмида кўрсатилганидан бошқа шахслар томонидан имзоланганлиги ёхуд, агар суд мажлисида аудио ёки видеоёзув амалга оширилган бўлса, аудио ва видеоёзувларнинг электрон ёки бошқа ташувчилари суд мажлиси баённомасига қўшиб қўйилмаганлиги, билдирилган талаб бўйича суд ҳал қилув қарори қабул қилмаганлиги, судьялар маслаҳатининг сир сақланиши тўғрисидаги қоиданинг бузилганлиги.
Шу ўринда суд амалиётига мурожаат этсак.
Даъвогар А МЧЖ жавобгар Б МЧЖга нисбатан судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, пудрат ишларини амалга ошириш тўғрисида шартнома тузиш мажбуриятини юклашни сўраган.
Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори билан даъво талабини қаноатлантириш рад этилган.
Ушбу ҳал қилув қароридан норози бўлиб даъвогар апелляция шикояти берган. Шикоятда биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорини бекор қилиб, даъвони қаноатлантириш тўғрисида янги қарор қабул қилиш сўралган. Вилоят суди иқтисодий ишлар бўйича судлов ҳайъати апелляция инстанциясининг қарори билан биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори бекор қилиниб, даъво кўрмасдан қолдирилган.
Ишни кўриш жараёнида биринчи инстанция судига даъвогар вакили томонидан тақдим этилган (санаси кўрсатилмаган) даъво аризаси даъвогар вакили А.Алиев томонидан имзоланган даъво аризанинг ксеронусхаси эканлиги, судга тақдим этилган даъво аризаси нусха кўчириш воситаси орқали амалга оширилганлиги аниқланган. Ваҳоланки, Ўзбекистон Республикаси иқтисодий процессуал кодексининг талабига мувофиқ, даъво аризаси судга ёзма шаклда берилади. У даъвогар ёки унинг вакили томонидан имзоланади.
Мазкур ҳолатда биринчи инстанция суди томонидан даъво аризаси даъвогарнинг вакили томонидан нусха кўчириш воситаси орқали амалга оширилганлигига аҳамият берилмаган. Бу эса суд ҳужжатининг бекор қилинишига сабаб бўлган.
Шунингдек, судлар томонидан ишда иштирок этувчи шахслар ва учинчи шахслар ишга жалб қилиниб, уларнинг иштирокида кўриб чиқилишига аҳамият бермоқ лозим бўлади. Чунки, Ўзбекистон Республикаси иқтисодий процессуал кодексида ишда иштирок этишга жалб қилинмаган, аммо ҳуқуқлари ва мажбуриятлари тўғрисида суд ҳал қилув қарори қабул қилган шахслар ҳам апелляция шикояти беришга ҳақли эканлиги назарда тутилган.
Ўзбекистон Республикасининг “Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида”ги қонунида жисмоний ва юридик шахслар давлат органларига мурожаат этиш ҳуқуқига эга эканлиги ҳамда мурожаатлар шаклига кўра, оғзаки, ёзма ёхуд электрон шаклда бўлиши мумкинлиги белгилаб қўйилган.
Бу борада Иқтисодий процессуал кодексида ҳар қандай шахс бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқи ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатини ҳимоя қилиш учун қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда фуқаролик ишлари бўйича судга мурожаат қилишга ҳақли. Ҳеч ким судга мурожаат қилиш ҳуқуқидан маҳрум этилиши ва маҳрум этиши мумкин эмас.
Иш бўйича ҳал қилув қарори қабул қилингунига қадар жавобгар дастлабки даъво билан бирга кўриб чиқиш учун қарши даъво тақдим этишга ҳақли.
Қарши даъво қуйидаги ҳолларда тақдим этилиши мумкин, агар:
1) қарши талаб дастлабки талабни ҳисобга олишга қаратилган бўлса;
2) қарши даъвони қаноатлантириш дастлабки даъвони тўлиқ ёки қисман қаноатлантиришни истисно қилса;
3) қарши даъво билан дастлабки даъво ўртасида ўзаро боғлиқлик бўлиб, уларни биргаликда кўриб чиқиш низони ўз вақтида ва тўғри ҳал этишга олиб келса.
Қарши даъвони тақдим этиш ва иш юритишга қабул қилиш ушбу Кодексда даъво аризаларини тақдим этиш ва иш юритишга қабул қилиш учун белгиланган қоидалар бўйича амалга оширилади.
Иқтисодий процессуал кодекси (матнда ИПК деб юритилади) 3-моддасининг биринчи қисмига мувофиқ ҳар қандай манфаатдор шахс ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун иқтисодий судга (бундан буён матнда суд деб юритилади) ушбу Кодексда белгиланган тартибда мурожаат қилишга ҳақли.
Бунда манфаатдор шахс деганда, ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш тўғрисида мурожаат қилаётган шахс (даъвогар, қарши даъво аризаси бўйича эса жавобгар, аризачи, низонинг предметига нисбатан мустақил талаблар билан арз қилувчи учинчи шахс) тушунилиши лозим.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2019 йил 24 майдаги 13-сонли Биринчи инстанция суди томонидан иқтисодий процессуал қонун нормаларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида”ги қарорида қуйидагича тушунтириш берилган. Жумладан, ИПК 160-моддасининг биринчи қисмига мувофиқ иш бўйича ҳал қилув қарори қабул қилингунига қадар жавобгар дастлабки даъво билан бирга кўриб чиқиш учун қарши даъво тақдим этишга ҳақли.
Бунда назарда тутиш керакки, ИПК 160-моддасининг иккинчи қисмида кўрсатилган шартлардан ҳеч бўлмаганда биттаси мавжуд бўлса, қарши даъво иш юритишга қабул қилиниши мумкин. Агар қарши даъво процессуал қонун ҳужжатлари талабларига риоя қилинган ҳолда тақдим этилган бўлиб, аммо юқорида кўрсатилган моддадаги шартлар мавжуд бўлмаса, қарши даъвони иш юритишга қабул қилиш рад этилиши лозим. Қарши даъвони ИПКнинг 160-моддасида назарда тутилган шартлар мавжуд эмаслиги асосида қабул қилишни рад этиш тўғрисидаги ажрим шикоят қилинмайди, чунки ушбу ҳолат судга мустақил даъво тақдим этишга тўсқинлик қилмайди. Агар қарши даъвони иш юритишга қабул қилиш ИПКнинг 154-моддасида кўрсатилган асослар бўйича рад этилган бўлса, бундай ажрим устидан шикоят қилиниши мумкин.
Қарши даъво даъво аризасини тақдим этишнинг умумий қоидаларига риоя этган ҳолда тақдим этилган бўлса, суд томонидан иш юритишга қабул қилиниши мумкин, судловга тегишлилик тўғрисидаги қоидалар бундан мустасно.
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодексининг 148-моддасида баён қилинганидек[1], суд манфаатдор шахсларнинг аризалари, прокурорнинг аризаси ва давлат органлари ва бошқа шахслар юридик шахслар ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини, жамият ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида қонун бўйича судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлган ҳолларда, шу давлат органларининг ва бошқа шахсларнинг аризалари бўйича иш қўзғатади.
Шу нуқтаи назардан келиб чиққан ҳолда, прокурор, шунингдек қонунларда назарда тутилган ҳолларда юридик шахслар, фуқаролар, давлат ва жамиятнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлган давлат органлари ва бошқа органлар ҳам ИПКда белгиланган тартибда судга жавобгарнинг манфаатида қарши даъво бериши мумкин.
Хулоса қилиб айтганда, қонунийликни қатъий таъминловчи, очиқ ва адолатли суд тизимини шакллантиришда ҳуқуқи ва қонуний манфаатлари бузилган шахсларнинг ҳуқуқларини тиклаш, жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни янада ошириш, судга мурожаат қилишнинг аниқ механизмлари бўйича тушунтириш ишлари олиб борилиши муҳим аҳамият касб этади.
Шу сабабли адолатли суд қарорлари қабул қилинишига эришиш орқали халқнинг, шу жумладан, тадбиркорларнинг суд тизимига бўлган ишончини мустаҳкамлаш, ҳар бир шахс суд ва судьялар сиймосида ўзининг ишончли ҳимоячисини кўришига эришиш, шунингдек, фуқаролар ҳамда тадбиркорларга ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини судларда ҳимоя қила олиши учун барча имкониятларни яратиш, суд ишларини юритишда тортишув ва тарафларнинг тенглиги тамойилларини тўлақонли рўёбга чиқариш, судларнинг холислигини амалда таъминлашга қаратилган қонунчиликни такомиллаштириш одил судловни таъминлашнинг устувор вазифаси этиб белгиланганлиги бежизга эмасдир.
Қоракўл туманлараро иқтисодий судининг раиси Ш.Хамидов
Мамлакатимизда сўнгги йилларда суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар бошқа соҳалардаги ижобий ўзгаришлар билан чамбарчас боғлиқ ҳолда амалга ошириб келинмоқда. Судларнинг мустақиллиги таъминланганлиги, судьялар дахлсизлиги рўёбга чиқаётганлиги ушбу ислоҳотларнинг натижасидир. Суд-ҳуқуқ соҳасидаги, хусусан иқтисодий судлар фаолиятини тартибга солувчи қонунчилик ҳам такомиллаштириб борилмоқда.
Мазкур мақолада иқтисодий-ҳуқуқ соҳасининг муҳим институтларидан бири ҳисобланмиш “қўшимча ҳал қилув қарори” ҳақида сўз боради. Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодекси 189-моддасига асосан Ҳал қилув қарорини қабул қилган суд қуйидаги ҳолларда қўшимча ҳал қилув қарорини қабул қилади, агар:
1) ишда иштирок этувчи шахслар далиллар тақдим этган бирор-бир талаб бўйича ҳал қилув қарори қабул қилинмаган бўлса;
2) суд ҳуқуқ тўғрисидаги масалани ҳал қилиб, ундириладиган сумма миқдорини, топширилиши лозим бўлган мол-мулкни ёки жавобгар амалга ошириши шарт бўлган ҳаракатларни кўрсатмаган бўлса;
3) суд харажатлари тўғрисидаги масала ҳал этилмаган бўлса.
Қўшимча ҳал қилув қарорини қабул қилиш тўғрисидаги масала ҳал қилув қарори қонуний кучга киргунига қадар қўйилиши мумкин.
Қўшимча ҳал қилув қарори ишда иштирок этувчи шахсларнинг аризасига ёки суднинг ташаббусига кўра қабул қилиниши мумкин.
Суд томонидан қўшимча ҳал қилув қарорини қабул қилиш тўғрисидаги масала мазкур бобда белгиланган қоидалар бўйича суд мажлисида ҳал қилинади. Ишда иштирок этувчи шахслар суд мажлисининг вақти ва жойи тўғрисида ушбу Кодекснинг 127-моддасида назарда тутилган тартибда хабардор қилинади. Тегишли тарзда хабардор қилинган шахсларнинг келмаганлиги қўшимча ҳал қилув қарорини қабул қилиш тўғрисидаги масалани кўришга тўсқинлик қилмайди.
Қўшимча ҳал қилув қарори асосий ҳал қилув қарори билан бирга қонуний кучга киради. Қўшимча ҳал қилув қарори устидан асосий ҳал қилув қарори билан бирга шикоят қилиниши (протест келтирилиши) мумкин. Қўшимча ҳал қилув қарорини қабул қилиш рад этилган тақдирда, ажрим чиқарилади.
Масалан, иқтисодий суд ишни видеоконференқалоқа режимида кўрди. Бироқ якуний суд ҳужжатида видеоконференқалоқа харажатларини ундириш тўғрисидаги масала ҳал этилмади. Суд ўз ташаббуси қўшимча ҳал қилув қарорини қабул қилишга қарор қилди. Мазкур ҳолатда қўшимча ҳал қилув қарорини қабул қилиш тўғрисидаги масала суд мажлисида тарафлар вакилларини хабардор қилган ҳолда кўриб чиқилади.
Хулоса қилиб айтганда, қўшимча ҳал қилув қарори иқтисодий-ҳуқуқ соҳасининг муҳим институтларидан бири сифатида суд органларида қонунийликни таъминлашга ўз ҳиссасини қўшади.
Қоракўл туманлараро иқтисодий суди раиси Ш.Хамидов
Сўнги йилларда мамлакатимизда иқтисодиёт тармоқларининг кенгайиши тадбиркорлик субъектларининг сон жиҳатдан ошишига олиб келмоқда. Ўз навбатида тадбиркорлик субъектларининг турли ҳудудларда жойлашиши улар билан боғлиқ иқтисодий низоларни ҳал қилишда қайси судга мурожаат қилиши керак деган саволни уйғотади.
Ўзбекистон Республикаси иқтисодий процессуал кодексида иқтисодий ишларнинг судловга тегишлилиги масаласи қуйидагича баён қилинади.
Судловга тегишлиликнинг умумий қоидаларига кўра юридик шахсларга нисбатан даъволар улар давлат рўйхатидан ўтган жойдаги судга тақдим этилади. Юридик шахсларга нисбатан уларнинг алоҳида бўлинмалари фаолиятидан келиб чиқадиган даъволар алоҳида бўлинмалар давлат рўйхатидан ўтган жойдаги судга тақдим этилади. Фуқароларга нисбатан даъволар улар якка тартибдаги тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтган жойдаги судга тақдим этилади.
Иқтисодий ишларнинг судловга тегишлилик қоидаларини амалий жиҳатдан беш турга бўлиш мумкин.
Даъвогарнинг танлови бўйича судловга тегишлилик. Турли ерларда жойлашган бир неча жавобгарга нисбатан даъволар даъвогарнинг танлаши бўйича жавобгарлардан бири давлат рўйхатидан ўтган жойдаги судга тақдим этилади.
Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни аниқлаш тўғрисидаги ишлар аризачи давлат рўйхатидан ўтган жойдаги судда кўрилади.
Кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқнинг вужудга келиши, ўзгариши ёки бекор бўлиши учун юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни аниқлаш тўғрисидаги ишлар кўчмас мулк жойлашган ердаги судда кўрилади.
Юридик шахслар ва фуқароларнинг банкротлиги тўғрисидаги ишлар қарздор давлат рўйхатидан ўтган жойдаги судда кўрилади.
Кўчмас мулкка бўлган мулк ҳуқуқини тан олиш тўғрисидаги даъволар, кўчмас мулк ҳақидаги низолар, шу жумладан кўчмас мулкни бошқа шахснинг ғайриқонуний эгалигидан талаб қилиб олиш тўғрисидаги ёхуд мулкдорнинг ёки мол-мулкнинг бошқа қонуний эгасининг ҳуқуқлари эгалик қилишдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган ҳолда бузилишини бартараф этиш ҳақидаги ва кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқлар тўғрисидаги бошқа даъволар кўчмас мулк жойлашган ердаги судга тақдим этилади.
Бундан ташқари судловга тегишлиликнинг умумий қоидаларига кўра тарафларнинг келишувига шартномада алоҳида кўрсатилган ҳолда низони кўриб чиқувчи судни тарафлар ўз ихтиёрларига кўра ҳам белгилаши мумкин.
Қоракўл туманлараро иқтисодий суди раиси Ш.Хамидов
Инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг Конституциявий-ҳуқуқий асослари
Узоқ мозийга назар ташлайдиган бўлсак, минг йиллар давомида шаклланиб, миллатлар онгида мустаҳкамланган маънавий-ахлоқий қадриятлар ва инсоннинг табиий ҳуқуқлари ягона бир ҳужжат, яъни Конституция шаклига келтирилганлигини кўрамиз.
Конституция башарият ҳаётида илк бор инсоннинг озод ва эркин яшаш, мулкка эга бўлиш, таълим ҳуқуқи, умуман олганда барча ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқларини, шу жумладан, эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқларининг тимсоли сифатида, инсонни олий қадрият даражасига кўтарди.
Янги Ўзбекистон Конституциясининг қабул қилиниши халқ манфаатлари йўлида амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар учун конституциявий-ҳуқуқий асосни янада мустаҳкамлаб берди.
Янги Ўзбекистон Конституциясининг 30-31 моддаларига асосан, ҳеч ким расмий эълон қилинмаган қонун асосида ҳукм қилиниши, жазога тортилиши, мол-мулкидан ёки бирон-бир ҳуқуқидан маҳрум этилиши мумкин эмас. Ҳеч ким айни бир жиноят учун такроран ҳукм қилиниши мумкин эмас.
Ҳар бир инсон шахсий ҳаётининг дахлсизлиги, шахсий ва оилавий сирга эга бўлиш, ўз шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга.Ҳар ким ёзишмалари, телефон орқали сўзлашувлари, почта, электрон ва бошқа хабарлари сир сақланиши ҳуқуқига эга. Ушбу ҳуқуқнинг чекланишига фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади. Ҳар ким ўз шахсига доир маълумотларнинг ҳимоя қилиниши ҳуқуқига, шунингдек нотўғри маълумотларнинг тузатилишини, ўзи тўғрисида қонунга хилоф йўл билан тўпланган ёки ҳуқуқий асосларга эга бўлмай қолган маълумотларнинг йўқ қилинишини талаб қилиш ҳуқуқига эга. Ҳар ким уй-жой дахлсизлиги ҳуқуқига эга. Ҳеч ким уй-жойга унда яшовчи шахсларнинг хоҳишига қарши кириши мумкин эмас. Уй-жойга киришга, шунингдек унда олиб қўйишни ва кўздан кечиришни ўтказишга фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда йўл қўйилади. Уй-жойда тинтув ўтказишга фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилади.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, инсоннинг шахсий дахлсизлик, турар жой дахсизлиги ҳуқуқи, ёзишмалари, телефон орқали сўзлашувлари, почта, электрон ва бошқа хабарлари сир сақланиши ҳуқуқларининг Конституцияда мустаҳкамлаб қўйилиши, айбсизлик презумпцияси институтининг мазкур ҳужжатда ўз ифодасини топганлиги мамлакатимизда инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг таъминланаётганлиги ҳамда кучли демократик ҳуқуқий давлат ва адолатли фуқаролик жамияти қурилаётганлигидан далолат беради.
Янги Конституциядаги муҳим жиҳатлардан бири-одил судловга эришишни таъминлаш мақсадида фуқаролар ва юридик шахслар, агар суд орқали ҳимоя қилишнинг бошқа барча воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, судда кўриб чиқилиши тугалланган муайян ишда суд томонидан ўзига нисбатан қўлланилган қонуннинг Конституцияга мувофиқлиги тўғрисидаги шикоят билан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судига мурожаат қилишга ҳақли эканлиги тўғрисида Конституциявий қоиданинг мустаҳкамланганидир.
Мазкур нормага кўра бирор фуқаро ёки юридик шахснинг фикрича, уларнинг иши фуқаролик, маъмурий, жиноий ёки иқтисодий судларда кўрилиб, ишни судда кўришда, биринчидан, уларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари бузилаётган бўлса, иккинчидан, Конституцияга мувофиқ келмаса, учинчидан, судда кўрилиши тугалланган муайян ишда қўлланилган бўлса, тўртинчидан, судда ҳимоя қилишнинг барча бошқа воситаларидан фойдаланган бўлса, қўлланилган амалдаги қонуннинг Конституцияга мувофиқлигини текшириш тўғрисида шикоят билан Конституциявий судга мурожаат қилиш имконияти яратилади. “Суд ҳокимияти” бобида акс эттирилган ўзгартиришлар суд ҳокимияти мустақилигини самарали таъминлаш, судьялар корпусини шакиллантириш, одил судлов самарадорлигини оширишга асосланган бўлиб, бунинг туб моҳиятида “Инсон қадри учун” ғояси асосида чинакам адолатли суд тизимини шакиллантириш ётади.
Янги таҳрирдаги Асосий Қонунимизнинг 136-моддаси 1-қисмида “Судьялар мустақилдирлар, фақат Конституция ва қонунга бўйсунадилар. Судьяларнинг одил судловни амалга оширишга доир фаолиятига ҳар қандай тарзда аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади.
Бу шуни англатадики, судьяларнинг ва уларнинг оила аъзоларининг хавфсизлиги конституция даражасига кўтарилди. Эндиликда, давлат нафақат судья, балки унинг оила аъзоларининг хавфсизлигини таъминлашни ҳам кафолатлайди. Ўз навбатида, ушбу кафолат судьянинг ҳар қандай ҳолатда ўз вазифасига виждонан ёндашиши ва холисона иш олиб боришини, энг муҳими оиласидан кўнгли хотиржамлигини таъминлайди. Шу ўринда судьялар муайян ишлар бўйича ҳисобдор бўлмаслиги каби меъёрнинг акс эттирилиши унинг мустақиллигини янада кучайтиради. Давлатнинг судья ва унинг оила аъзолари хавфсизлигини таъминлашга масъул эканлигининг белгиланиши эса унинг дахлсизлиги кафолатларини мустаҳкамлаш билан бирга, фуқароларнинг одил судловга ишончини ҳам орттиради.
Эътиборни торадиган жиҳатлардан яна бири-энг юқори раҳбар судьялик лавозимларида бўлиш муддатининг қатъий белгиланганлигидир. Энди айни бир шахс Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Судьялар олий кенгаши раиси ва унинг ўринбосари этиб сурункасига икки муддатдан ортиқ сайланиши мумкин эмас, шу билан бирга, Конституциявий суд судьялари қайта сайланиш ҳуқуқисиз 10 йиллик муддатга сайланиши ҳамда Конституциявий суд раиси ва ўринбосарининг ваколат муддати 5 йил эканлиги ҳақидаги қоида Асосий қонунимизда аксини топди.
Янги Конституцияда Судьялар олий кенгашининг мақоми аниқлаштирилиб, Судьялар олий кенгаши судьялар ҳамжамиятининг мустақил органи сифатида суд ҳокимияти мустақиллигининг конституциявий тамойилига риоя этилишини таъминлаш билан бирга, судьялар корпусини шакиллантиришга ҳам масъул экани кўзда тутилган. Шу билан бирга Судьялар олий кенгашининг барча аъзоларини Сенат томонидан сайлаш тизими киритилиб, Судьялар олий кенгаши раиси ва унинг ўринбосари Президент тақдимига биноан Олий Мажлис Сенати томонидан беш йиллик муддатга сайланиши белгиланган.
Хулоса сифатида айтадиган бўлсак, суд ҳокимиятининг мустақил иш юритиши – демократик ҳуқуқий давлат ва эркин фуқаролик жамиятини барпо этишнинг ягона йўли. Шу сабабли Асосий қонунинг янги таҳририда судьялар мустақиллиги кафолатларига алоҳида урғу берилган. Жумладан, судьялар фақатгина қонунга эмас, балки Конституцияга бўйсуниши ҳам тўғридан – тўғри белгиланган.
Ўзбекистон мустақилликка эришгач барча соҳаларда, хусусан Оила қонунчилиги тизимида ҳам самарали ислоҳотлар қилинди. Бош қомусимиз Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ҳам алоҳида “Оила” боби киритилди.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 63-моддасида оила жамиятнинг асосий бўғини ҳамда жамият ва давлат муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга эканлиги, никоҳ томонларнинг ихтиёрий розилиги ва тенг ҳуқуқлилигига асосланиши белгилаб қўйилган.
Юртимизда оила институтини мустаҳкамлаш, нуфузини ошириш, ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш, эрта никоҳнинг олдини олиш ва соғлом фарзандни дунёга келтириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилаяпти.
Шунингдек, Оила кодексида ҳам никоҳ тузиш тартиби, никоҳ тузишнинг ихтиёрийлиги, никоҳ ёши, никоҳ тузишга монелик қиладиган ҳолатлар ва никоҳланувчиларни тиббий кўрикдан ўтказиш нормалари белгилаб қўйилган.
Оила жамиятнинг асосий бўғини сифатида ўзига хос ижтимоий вазифани бажаради. Оилалар қанчалик мустаҳкам бўлса, жамиятимиз шунчалик мустаҳкам бўлади. Республикамизда оилага эътибор давлат сиёсати даражасига кўтарилган. Ёшлармизнинг соғлом ва мустаҳкам оила қуришлари учун барча шарт-шароитлар яратилган. Оиланинг ҳуқуқий асосини қонуний никоҳ ташкил этади. Чунки фақат қонуний никоҳгина оилада эр-хотин ва болалар ўртасида ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларни келтириб чиқаради.
Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 15-моддасига кўра, никоҳ ёши эркак ва аёллар учун 18 ёш қилиб белгиланган. Бугунги кунда мутахассислар томонидан никоҳ ёшини кўтариш мақсадга мувофиқ деб топилмоқда. Таълим тўғрисидаги қонунчилик талаблари ҳамда қизларнинг физиологик жиҳатдан оналикка тайёр бўлишлари нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, бу фикр асослидир.
Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 15-моддасининг иккинчи қисмига кўра, узрли сабаблар бўлганида, алоҳида ҳолларда (ҳомиладорлик, бола туғилиши, вояга етмаган шахснинг тўла муомилага лаёқатли деб эълон қилиниши (эмансипация), никоҳга киришни хохловчиларнинг илтимосига кўра никоҳ давлат рўёхатидан ўтказиладиган жойдаги туман, шаҳар ҳокими никоҳ ёшини кўпи билан бир йилга қисқартирилиши мумкин.
Оила кодексининг 13-моддасида «Диний расм-русмларга биноан тузилган никоҳ ҳуқуқий аҳамиятга эга эмас»лиги кўрсатилган, бироқ никоҳ ёшига тўлмаган қизлар билан ФҲДЁ органларидан рўйхатдан ўтмасдан, диний расм-русмларга биноан никоҳ тузиш маросимини ўтказиш ҳолатлари кам бўлсада, ҳамон учраб турибди. Мўрт ва ҳуқуқий ҳимояланмаган оилалар кўп ҳолатларда бузилиб, аксарият ҳолларда аёллар жабрланувчи бўлиб қолаётгани ачинарлидир.
Бу каби салбий ҳолатларнинг олдини олиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ва Оила кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди. Эрта никоҳнинг олдини олиш, фуқароларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини янада ошириш ҳамда жамиятда аёлларнинг ижтимоий ва ҳуқуқий мавқеини мустаҳкамлаш, аҳолининг репродуктив саломатлигини яхшилашга қаратилган мазкур ҳужжатларга асосан никоҳ ёши тўғрисидаги қонун ҳужжатлари талабларини бузганлик учун жавобгарлик белгиланди. Шу билан бирга никоҳ ёши тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш эндиликда маълум жавобгарликларни келтириб чиқаради.
Бундан кўзланган мақсад – она-бола саломатлигига салбий таъсир этаётган ҳолатларнинг олдини олиш, келгуси наслларнинг ҳар томонлама соғлом онадан дунёга келишини таъминлашдир.
Ушбу қонунда кўзда тутилган мақсад ва вазифаларни кенг тарғиб қилиш, аҳолининг тиббий маданиятини юксалтириш долзарб вазифалардандир. Бу борада тегишли давлат ва жамоат ташкилотлари, таълим ҳамда тиббиёт муассасалари мутахассислари ҳамкорлигида амалга оширилаётган тарғибот ишлари янада кучайтирилмоқда. Шифокорлар, педагоглар, психологлар, хотин-қизлар қўмиталари ва маҳаллалар фаоллари томонидан ёшларга соғлом ҳаёт ва узоқ умр кўриш, жисмоний ва маънавий баркамолликка эришиш, оила мустаҳкамлиги хусусида ҳаётий мисоллар орқали сўзлаб берилмоқда.
Мамлакатнинг ҳар бир қонун-қоидасини, унинг мазмуни ва аҳамиятини шу мамлакатнинг ҳар бир фуқароси билиши лозим. Зеро, қонунни билмаслик жавобгарликдан озод этмайди. Никоҳ ёшига оид юқоридаги қонун-қоидаларни тарғиб қилишдан мақсад эса одамларни огоҳлантиришдир. Ҳар бир ота-она, ҳар бир никоҳланувчи ёш ўз ҳақ-ҳуқуқини ва бурчини яхши билса, ўз соғлиги ва фарзандлари олдидаги масъулиятини чуқур ҳис этса, хавотирга ўрин қолмайди. Оилалар мустаҳкам, болалар баркамол бўлади.
Юртимизда никоҳ муносабатларини мустаҳкамлаш, оилавий ҳаётда рўй берадиган салбий ҳодисаларнинг олдини олиш, оилада соғлом муҳитни шакллантириш, баркамол авлодни тарбиялаш борасида амалга оширилаётган ишлардан кўзланган мақсад ҳам соғлом ва мустаҳкам оила барпо этишдир. Зеро, ватан оиладан бошланади. Оила мустаҳкам экан, ватанимиз гуллаб-яшнайверади. Фарзандларимиз соғлом ва баркамол экан, келажагимиз порлоқ бўлади.
Ўзбекистон Республикасининг 2006 йил 16 октябрда қабул қилинган 2007 йилнинг 1 январидан кучга кирган ЎРҚ-64-сонли “Ҳакамлик судлари тўғисида”ги Қонуни қабул қилиниши низоларни ихтиёрий тарзда давлат судини рад этган ҳолда ва ўзининг мулкий низосини ҳал қилиш учун тегишли ҳакамлик судига мурожаат этган қатнашчиларнинг ўзларининг хоҳишлари миқёсида ҳакамлик суди одил судловни амалга оширишга давлат судлари билан бир қаторда кўмаклашади. Ҳакамлик келишуви томонлари учун ҳакамлик судида ишни кўриш мажбурияти ҳеч қачон уларга одил судловни рад этиб ёки уларнинг мулкий манфаатларини суд орқали ҳимоя этишга бўлган конституцион ҳуқуқидан воз кечишини англатмайди.
Шу билан бирга, шубҳасизки, ҳакамлик суди шаклидаги суд ҳимояси жуда муҳим ўзига хос хусусиятларга эга. Ҳакамлик судлари давлат органлари ҳисобланмаслиги билан бир қаторда, давлатнинг одил судлов тизимига ҳам кирмайди. Умуман том маънода ҳакамлик судлари ташкилот ҳам эмаслар ва ҳеч қандай суд тизимини ҳам ташкил этмайди. Айниқса-иерархияга асосланган (марказлаштирилган) ҳам эмас. Шунинг учун ҳакамлик судлари давлат рўйхатидан ўтиши ва умуман тўғридан-тўғри давлат назоратида бўлиши мумкин эмас. Фақатгина уларнинг қарори юзасидан низолашиш ҳақида сўз юритилаётган бўлса суд назорати доирасига тушади.
Шу тариқа, ҳакамлик судлари (ҳам доимий ҳам вақтинчалик фаолият кўрсатувчи) юридик ва жисмоний шахсларнинг бузилган ёки низолашилаётган мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг ўзига хос адлия органлари бўлиб, уларнинг ваколатлари уни ташкил этган тарафларнинг эркига асосланади. Шу билан бирга бу ваколат Қонун билан чегараланган – “Ҳакамлик судлари тўғрисида”ги Қонуннинг 9-моддасига биноан, уларда фақатгина фуқаролик ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиққан низолар кўрилиши мумкин. Шуни тан олиш жоизки, Қонун мазмунига кўра, хусусий-ҳуқуқий асосан-тадбиркорлар ўртасида оммавий-ҳуқуқий муносабатларда даҳлдор бўлмаган шартномавий низо ҳақида сўз юритилади.
Сўнги йилларда ҳакамлик судлари томонидан кўчмас мулкка нисбатан ҳуқуқлар ҳақидаги низоларни киритиш орқали ҳакамлик судлари ўз ваколатларини кенгайтиришга интилиш ҳолатлари мавжуд. Бундай низолар фақатгина давлат судларида кўрилиши назардан четда қолдирмаслик лозим. Чунки, кўчмас мулкка оид битимлар ва ҳуқуқлар мажбурий равишда давлат рўйхатидан ўтказилади. Баъзи ҳакамлик судлари давлат органларини кўчмас мулк ҳуқуқини рўйхатдан ўтказишни рад этиш ҳаракатидан кейин бундай ҳуқуқларни ўрнатишни (бундай қарорлар устидан давлат судига шикоят қилиш тартибини четлаб ўтиб) кўриб чиқиш ҳолатлари ҳам кузатилади. Айрим ҳакамлик судлари кўчмас мулкка нисбатан битимни ҳақиқий деб топиш, эгалик ҳуқуқини белгилаш ҳолатлари ҳам учраб туради.
Судлар шуни унутмасликлари керакки. ҳакамлик битими тарафи фақатгина ҳуқуқий муносабат икки томонга тегишли ва уларнигина низони келишган ҳолда ҳакамлик судида кўришлик ва суд фақатгина икки томон учун ҳуқуқ ва мажбурият юкловчи, фақатгина тегишли низо тарафлари учуг мажбурий, фақатгина ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятга даҳлдор, ҳуқуқий табиатга эга қарор чиқариш ваколатига эга. Ҳакамлик суди қарори билан учинчи шахсларга, айниқса давлатга нисбатан ҳуқуқ ва мажбурият юклаши қонунан мумкин эмас.
Судлар шуни унутмасликлари керакки, давлат суди тўғридан-тўғри ёки қисман ҳакамлик судлов ишини назорат қилмасликлари лозим. Яъники, ишнинг ҳақиқий ҳолатига шубҳа туғдирувчи, уларнинг қарорларини қайта кўриб чиқувчи қарашлар мавжуд.
Буни, “Ҳакамлик судлари тўғрисида”ги Қонуннинг 47-моддаси 1-қисми “Ҳакамлик судининг ҳал қилув қарорини бекор қилиш асослари “Ваколатли суд ҳакамлик судининг ҳал қилув қарорини бекор қилиш тўғрисидаги аризани кўриб чиқаётганда ҳакамлик суди аниқлаган ҳолатларни текширишга ёки ҳакамлик судининг ҳал қилув қарорини мазмунан қайта кўриб чиқишга ҳақли эмас” ва 53-модда 1-қисми “Ижро варақаси беришни рад этиш асослари. Ваколатли суд ижро варақаси бериш тўғрисидаги аризани кўриб чиқаётганда ҳакамлик суди аниқлаган ҳолатларни текширишга ёхуд ҳакамлик судининг ҳал қилув қарорини мазмунан қайта кўриб чиқишга ҳақли эмас.”лигидан четга чиқмасликка эътибор қаратиш лозим.
Ўзбекистон Республикасида ҳакамлик судлари, айниқса доимий фаолият юритувчи ҳакамлик судлари ташкилий кўмакка муҳтожлигини кўриш мумкин, яъни ҳакамлик судининг регламентлари мазмунини такомиллаштириш, фаолят таркибини аниқлаштирувчи ички ҳужжатларни мутахассислар иштирокида ишлаб чиқиш, судьялар малакасини ошириш, низоларни амалий кўриб чиқишда давлат судлари билан тажриба алмашиш, ишларни давлат судларида кўришга қадар низони камчиқим, замонавий механизмлар асосида. Ўзлари ўрнатган қоида ва тартиблар асосида ва тазда мустақил ҳакамлик институтига мурожаат этиш йўли билан ҳал қилишни оммалаштириш ва бошқа ташкилий-ҳуқуқий ислоҳотларни кутмоқда.
Энди, ФИБ Когон туманлараро суди фаолият юритаётган фуқаролик ишлари бўйича судлар томонидан Ўзбекистон Республикаси ФПКнинг 346-моддаси 2-бандига кўра ҳакамлик судларининг ҳал қилув қарорларини мажбурий ижро этиш учун ижро варақалари бериш ҳақидаги аризалар бўйича ишларни қуйидаги мисолларда кўрсатиш мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг 9-моддасига асосан, фуқаролар ва юридик шахслар ўзларига тегишли фуқаролик ҳуқуқларини, шу жумладан уларни ҳимоя қилиш ҳуқуқини ўз хоҳишларига кўра амалга оширишлари мумкин. Низо субъектлари улар ўз манфаатлари ҳимояси учун қайси судга-давлат суди ёки ҳакамлик судига мурожаат қилишни ҳал қилиш ҳуқуқига эгадирлар.
Мазкур кодекснинг 10-моддасига кўра, фуқаролик ҳуқуқлари процессуал қонунчилик ёки шартномада белгилаб қўйилганидек, ишлар қайси судга тааллуқли бўлишига қараб, суд, иқтисодий суд ёки ҳакамлик суди (бундан кейин — суд) томонидан ҳимоя қилинади.
Ҳакамлик судининг ҳал қилув қарорини мажбурий ижро этиш учун ижро варақаси бериш рад этилганлиги ҳакамлик муҳокамаси тарафларининг, агар ҳакамлик судига мурожаат этиш имконияти йўқолмаган бўлса, ҳакамлик битимига мувофиқ ҳакамлик судига янгидан мурожаат этишига ёки ушбу Кодексда назарда тутилган қоидаларга биноан фуқаролик ишлари бўйича судга мурожаат этишига тўсқинлик қилмайди.
Агар ҳакамлик судининг ҳал қилув қарорини мажбурий ижро этиш учун ижро варақаси бериш ҳакамлик битимининг ҳақиқий эмаслиги оқибатида ёки ҳал қилув қарори ҳакамлик битимида назарда тутилмаган ёки унинг шартларига тўғри келмайдиган низо бўйича чиқарилганлиги ёхуд унда ҳакамлик битимида қамраб олинмаган масалалар бўйича тўхтамлар мавжудлиги ёинки низо ҳакамлик муҳокамасининг предмети бўлиши мумкин эмаслиги оқибатида фуқаролик ишлари бўйича суд томонидан тўлиқ ёки қисман рад этилган бўлса, ҳакамлик муҳокамаси тарафлари бундай низони ҳал қилиш учун ушбу Кодексда назарда тутилган қоидаларга биноан фуқаролик ишлари бўйича судга мурожаат этиши мумкин.
Ҳадя шартномасига мувофиқ бир тараф (ҳадя қилувчи) бошқа тараф (ҳадя олувчи)га ашёни текинга мулк қилиб беради ёки бериш мажбуриятини олади ёхуд унга ўзига ёки учинчи шахсга нисбатан мулк ҳуқуқи (талаби)ни беради ё бериш мажбуриятини олади, ёхуд уни ўзи ёки учинчи шахс олдидаги мулкий мажбуриятдан озод қилади ёинки озод қилиш мажбуриятини олади.
Ашё ёки ҳуқуқ муқобил берилганида ё бўлмаса, муқобил мажбурият мавжуд бўлганида шартнома ҳадя деб тан олинмайди. Бундай шартномага нисбатан ушбу Кодекс 124-моддасининг иккинчи қисми қоидалари қўлланади.
Бирон-бир шахсга ашёни ёки мулк ҳуқуқини текинга беришни ёки бирон-бир шахсни мулкий мажбуриятдан озод этишни ваъда қилиш (ҳадя этишни ваъда қилиш), агар ваъда тегишли шаклда берилган бўлса ва келажакда аниқ шахсга ашё ёки мулкий ҳуқуқни текинга бериш ёки уни мулкий мажбуриятдан озод қилиш мақсади аниқ кўриниб турган бўлса, ҳадя шартномаси деб тан олинади.
Ашё, мулк ҳуқуқи ёки мулкий мажбуриятдан озод қилиш шаклида ҳадя нарсасини аниқ кўрсатмасдан ўзининг мол-мулкини ёки мол-мулкнинг бир қисмини ҳадя этишни ваъда қилиш ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
Ҳадяни ҳадя олувчига ҳадя қилувчининг вафотидан кейин топширишни назарда тутувчи шартнома ўз-ўзидан ҳақиқий эмас. Бундай ҳадяга нисбатан ушбу Кодекснинг ворислик тўғрисидаги қоидалари қўлланади.
Ҳадя олувчи ўзига ҳадя топширилгунга қадар истаган вақтида уни рад этишга ҳақли. Бундай ҳолда ҳадя шартномаси бекор қилинган ҳисобланади.
Агар ҳадя шартномаси ёзма шаклда тузилган бўлса, ҳадяни рад этиш ҳам ёзма шаклда амалга оширилиши керак. Агар ҳадя шартномаси рўйхатдан ўтказилган бўлса, ҳадяни қабул қилишни рад этиш ҳам давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим.
Агар ҳадя шартномаси ёзма шаклда тузилган бўлса, ҳадя қилувчи ҳадя олувчидан ҳадяни олишни рад этиши оқибатида етказилган ҳақиқий зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли.
Ҳадя қилиш, айни пайтда ҳадяни ҳадя олувчига топшириш оғзаки амалга оширилиши мумкин, ушбу модданинг учинчи ва бешинчи қисмларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Ҳадяни топшириш уни тақдим қилиш, рамзий топшириш (калит ва ҳоказоларни тақдим қилиш) ёки ҳуқуқни белгилайдиган ҳужжатларни тақдим этиш йўли билан амалга оширилади.
шартномада келажакда ҳадя этиш ваъда қилинган ҳолларда оддий ёзма шаклда тузилиши лозим.
Ушбу модданинг учинчи қисмида назарда тутилган ҳолларда оғзаки тузилган ҳадя шартномаси ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
Кўчмас мулкни ҳадя қилиш шартномаси нотариал тасдиқланиши ва давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим.
Қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим бўлган автомототранспорт воситаларини ҳадя қилиш шартномаси нотариал тасдиқланган бўлиши керак.
Юридик шахс хўжалик юритиш ёки оператив бошқариш ҳуқуқи асосида ўзига қарашли бўлган ашёни, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мулкдорнинг розилиги билан ҳадя этишга ҳақли. Бу чеклаш қиймати катта бўлмаган одатдаги совғаларга тааллуқли эмас.
Умумий биргаликдаги мулкни ҳадя қилишга ушбу Кодекснинг 225-моддасида назарда тутилган қоидаларга амал қилган ҳолда умумий биргаликдаги мулкнинг барча иштирокчилари розилиги билан йўл қўйилади.
Ҳадя қилувчига тегишли учинчи шахсдан талаб қилиш ҳуқуқини ҳадя қилиш ушбу Кодекс 313-317, 319 ва 320-моддаларида назарда тутилган қоидаларга риоя этган ҳолда амалга оширилади.
Ижара ҳуқуқини ёки бошқаларнинг ашёсига ўзгача ҳуқуқни унинг мулкдорининг ёки унга нисбатан хўжалик юритиш ёхуд оператив бошқариш ҳуқуқига эга бўлган шахснинг розилигисиз ҳадя қилишга, агар бундай ҳуқуққа асос бўлган қонунда ёки шартномада уни мазкур шахслар розилигисиз бошқа шахсларга бериш тақиқланмаган бўлса, йўл қўйилади.
Ҳадя олаётган шахс ўрнига унинг учинчи шахс олдидаги мажбуриятини бажариш йўли билан ҳадя қилиш ушбу Кодекс 241-моддасининг биринчи ва иккинчи қисмларида назарда тутилган қоидаларга риоя этган ҳолда амалга оширилади.
Ҳадя олувчининг учинчи шахсдан қарзини ҳадя қилувчининг ўзига олиши йўли билан ҳадя қилиш ушбу Кодекс 322-моддасининг биринчи ва иккинчи қисмларида назарда тутилган қоидаларга риоя этган ҳолда амалга оширилади.
Ҳадя олувчининг номи ва ҳадя нарсаси кўрсатилмаган ҳадяни вакил томонидан амалга ошириш ишончномаси ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
Агар шартнома тузилгандан сўнг ҳадя қилувчининг моддий аҳволи жиддий ёмонлашган бўлса, у келажакда ҳадя олувчига ашёни ёки мулк ҳуқуқини бериш ё бўлмаса, уни мулкий мажбуриятдан озод этиш ваъда қилинган шартномани бажаришдан бош тортишга ҳақли.
Ушбу Кодекс 507-моддасининг биринчи қисмида назарда тутилган асосларда ҳадя қилувчи келажакда ҳадя олувчига ашёни ёки мулк ҳуқуқини бериш ё бўлмаса, уни мулкий мажбуриятдан озод этиш ваъда қилинган шартномани бажаришдан бош тортишга ҳақли.
Ушбу модда да назарда тутилган асосларда ҳадя қилувчининг ҳадя шартномасини бажаришдан бош тортиши ҳадя олувчига зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқини бермайди.
Ҳадя олувчи ҳадя қилувчининг, унинг оила аъзолари ёки яқин қариндошларининг ҳаёти ёки соғлиғига қарши атайлаб жиноят содир қилган ҳолларда ҳадяни бекор қилишга суд тартибида йўл қўйилади.
Ҳадя олувчи ҳадя қилувчини қасддан ўлдирган тақдирда ҳадя қилувчининг ворислари судда ҳадяни бекор қилишни талаб этиш ҳуқуқига эга.
Агар ҳадя олувчининг ҳадя қилувчи учун катта номулкий қийматга эга бўлган ҳадя буюмга нисбатан муомаласи унинг бутунлай йўқ бўлиб кетиши хавфини солса, ҳадя қилувчи ҳадя бекор этилишини суд тартибида талаб қилишга ҳақли.
Манфаатдор шахснинг талабига биноан суд якка тадбиркор ёки юридик шахснинг банкротлик тўғрисидаги қонун ҳужжатлари қоидаларини бузиб, банкрот деб эълон қилинишидан олдинги бир йил ичида тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ маблағлар ҳисобидан қилган ҳадясини бекор қилиши мумкин.
Ҳадя шартномасида ҳадя олувчи ҳадя қилувчидан олдин вафот этган тақдирда ҳадя қилувчининг ҳадяни бекор қилиш ҳуқуқи шарт қилиб қўйилиши мумкин.
Ҳадя бекор қилинган тақдирда ҳадя олувчи ҳадя қилинган ашёни, агар у ҳадя бекор қилинган пайтда асл ҳолатда сақланиб қолган бўлса, қайтариши лозим.
Ҳадя шартномасини бажаришдан бош тортиш ва ҳадяни бекор қилиш тўғрисидаги қоидалар оғзаки тузилган ҳадя шартномаларига нисбатан қўлланмайди.
Ҳадя қилинган ашёдаги камчиликлар туфайли ҳадя олувчининг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига етказилган зарар, агар бу камчиликлар ашё ҳадя олувчига топширилгунга қадар пайдо бўлгани аниқ кўриниб турган камчиликлар жумласига кирмаслиги ва ҳадя қилувчи бу ҳақда билган бўлса-да, ҳадя олувчини огоҳлантирмаганлиги исбот қилинган бўлса, ушбу Кодекс 57-бобида назарда тутилган қоидаларга мувофиқ ҳадя қилувчи томонидан қопланиши лозим.
Агар ҳадя шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ҳадя шартномасига мувофиқ ҳадя ваъда қилинган ҳадя олувчининг ҳуқуқлари унинг меросхўрларига (ҳуқуқий ворисларига) ўтмайди.
Агар ҳадя шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ҳадя шартномасига мувофиқ ҳадя беришни ваъда қилган шахснинг мажбуриятлари унинг меросхўрларига (ҳуқуқий ворисларига) ўтади.
Умумфойдали мақсадларда қилинган ҳадя хайр-эҳсон ҳисобланади.
Хайр-эҳсон фуқароларга, даволаш, тарбия, ижтимоий ҳимоя муассасаларига ва шунга ўхшаш бошқа муассасаларга, хайрия, илмий ва ўқув муассасаларига, фондларга, музейлар ва бошқа маданият муассасаларига, жамоат бирлашмалари ва диний ташкилотларга, шунингдек давлатга ва бошқа фуқаролик ҳуқуқи субъектларига қилиниши мумкин.
Хайр-эҳсонни қабул қилишга бирор кимсанинг рухсати ёки розилиги талаб қилинмайди.
Хайр-эҳсон қилувчи мол-мулкни фуқарога хайр-эҳсон қилганида бу мол-мулкдан маълум бир мақсадда фойдаланишни шарт қилиб қўйиши лозим, юридик шахсларга хайр-эҳсон қилганда эса бу шартни қўйиши мумкин. Бундай шарт бўлмаганида мол-мулкни фуқарога хайр-эҳсон қилиш оддий ҳадя деб ҳисобланади, қолган ҳолларда эса хайр-эҳсон қилинган мол-мулкдан ҳадя олувчи унинг вазифасига мувофиқ фойдаланади.
Аниқ мақсадда фойдаланишга мўлжалланган хайр-эҳсонни қабул қилиб олаётган юридик шахс хайр-эҳсон қилинган мулкдан фойдаланиш бўйича амалга оширилган операцияларнинг алоҳида рўйхатини юритиши лозим.
Агар хайр-эҳсон қилинган мулкдан хайр-эҳсон қилувчи кўрсатган мақсадда фойдаланиш вазият ўзгарганлиги туфайли мумкин бўлмай қолса, мулкдан бошқа мақсадда фақат хайр-эҳсон қилувчининг розилиги билан, мол-мулкни хайр-эҳсон қилган фуқаро вафот этган бўлса ёки мулкни хайр-эҳсон қилган юридик шахс қайта ташкил этилган ёхуд тугатилган бўлса –– суд қарорига мувофиқ фойдаланиш мумкин.
Хайр-эҳсон қилинган мулкдан хайр-эҳсон қилувчи кўрсатган мақсадга зид ҳолда фойдаланиш ёки ушбу мақсадни мазкур модда олтинчи қисмининг қоидаларини бузган ҳолда ўзгартириш хайр-эҳсон қилувчига, унинг меросхўрларига ёки бошқа ҳуқуқий ворисига хайр-эҳсонни бекор қилишни талаб қилиш ҳуқуқини беради.
Убайдулло Аллаев,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди судьяси
Зубайда Курбонова,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди судьяси
Mamlakatimiz mustaqil rivojlanish yillari davomida ayollarning huquqlari va ularning qonuniy manfaatlarini himoya qilish boʼyicha katta muvaffaqiyatlarni qoʼlga kiritdi. Oʼz-oʼzidan ayonki, respublikamizning ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotida xotin-qizlarning faol ishtirok etishini taʼminlash sohasidagi salmoqli muvaffaqiyatlarining ahamiyati ham salmoqlidir. Umuman, Oʼzbekistonda xotin-qizlarning jamiyatdagi oʼrni va mavqeini mustahkamlash borasida davlat ahamiyatiga molik salmoqli ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Zero, jamiyat rivojini xotin-qizlarsiz, ularning ishtirokisiz tasavvur etib boʼlmaydi. Shu bois ayollarning oilada ham, davlat va jamoat ishlarida ham emin-erkin faoliyat yuritishlari, ularning huquq va manfaatlarini roʼyobga chiqarish yoʼlida mamlakatmiz miqyosida qator choratadbirlar ishlab chiqilib, hayotga joriy etilmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev tomonidan 2018 yil 2 fevralь kuni imzolangan «Xotin-qizlarni qoʼllab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatini tubdan takomillashtirish choratadbirlari toʼgʼrisida»gi Farmon ham bu boradagi saʼy-harakatlar samaradorligini yana bir yangi bosqichga olib chiquvchi muhim tarixiy hujjat boʼldi. Farmonda Oʼzbekiston Xotin-qizlar qoʼmitasining jamiyat hayotidagi faolligini oshirish, xotin-qizlarni qoʼllab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish maqsadida qoʼmita faoliyatining ustuvor yoʼnalishlari belgilab berildi. Oʼzbekiston Xotin-qizlar qoʼmitasi va uning hududiy boʼlinmalarining yangilangan tuzilmalari tasdiqlandi. Shu oʼrinda, Oʼzbekistonda ushbu yoʼnalishdagi meʼyoriy-huquqiy bazani rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan ishlarga toʼxtalish maqsadga muvofiq boʼladi. Oʼtgan yillar mobaynida ayollar manfaatlarini himoya qilishga yoʼnaltirilgan qariyb 100 ta milliy va xalqaro huquqiy hujjatlar qabul qilindi va ratifikatsiya qilindi.
Maʼlumki, mamlakatimiz Konstitutsiyasi ayollarning fundamental huquqlari himoyasini kafolatlovchi eng muhim hujjat hisoblanadi. Shuningdek, Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining qator farmon va qarorlari, jumladan, Davlat va jamiyat qurilishida ayollarning rolini oshirish toʼgʼrisida, Ona va bola salomatligini muhofaza qilish, sogʼlom avlodni shakllantirishga doir qoʼshimcha chora-tadbirlar toʼgʼrisida va boshqa koʼplab hujjatlar bor. Har yili muayyan yoʼnalishda qabul qilinayotgan maxsus davlat dasturlarining hayotga tatbiq etilishi doirasidagi rejali ishlar maʼlum darajada ayollarimizning hayot sharoiti va sifatini yaxshilashga ham aloqadordir. Bundan tashqari, Oʼzbekiston BMT va Xalqaro Mehnat tashkilotining qator konventsiyalarini Markaziy Osiyoda birinchilardan boʼlib ratifikatsiya qilgan. Ular orasida Xotin-qizlar huquqlari kamsitilishining barcha shakllariga barham berish toʼgʼrisida, Onalikni himoya qilish toʼgʼrisida, Mehnat va ish turlari sohasida kamsitishlar toʼgʼrisidagi va boshqa hujjatlar mavjud.
Oʼzbekistonning mustaqillik yillarida xotin qizlarga eʼtibor davlat siyosati darajasiga koʼtarildi. Oila kodeksida turmushda, oilaviy munosabatlarda ayollarning erkaklar bilan teng huquqli ekani, oila davlat tomonidan muhofaza etilishi oʼz aksini topgan. Shu vaqtga qadar ayollar huquqi himoyalangan koʼplab qonun xujjatlari qabul qilindi. Аyniqsa, xotinqizlarimizni ish bilan taʼminlash, tabdirkorlik qilishlariga erkinlik berish, ragʼbatlantirish borasida sezilarli ishlarni kuzatish mumkin. Mehnat kodeksida homilador yoki uch yoshga toʼlmagan bolasi borligini vaj qilib, ishga qabul qilmaslikka haqqi yoʼqligi keltirib oʼtilgan. Аyollar tugʼruqdan soʼng ish oʼrnini yoʼqotmagan holda bola parvarishlashi, soʼng ishga qaytishi mumkin. Tugʼruq taʼtili paytida uni ishdan boʼshatib yuborish mumkin emas. Shuningdek, ayollarimizni aldov yoʼli bilan xorijda noqonuniy ishlashga olib ketish, ularni kamsitish va xoʼrlashga qarshi jadal ishlar olib boriladi. Yurtimiz BMTning ayollarning huquqlari, erkinlariga oid barcha tashabbuslarini qoʼllab-quvvatlab kelgan. Oʼzbekiston Xotin-qizlar qoʼmitasi ham ayollarimizning jamiyatdagi rolini oshirish uchun xizmat qilmoqda. Ularning dardu fikrini tinglab, oʼz yoʼllarini topishga xizmat qilishmoqda. Lekin shunday holatlar ham boʼladiki, ayol tushkunlikka tushib qoladi, huquqlarini bilmay xoʼrlanadi, yaqinlari tomonidan jazolanadi, oʼqib taʼlim olishga imkon topolmaydi, ish izlab sarson boʼladi, farzandlari bilan yolgʼiz qoladi va hakozo. Аynan shunday paytlarda jamiyat ayolni yolgʼizlatib qoʼymasligi kerak. Shu maqsadda ayollar uchun psixologik markazlar, maslahatxonalar, tibbiy, moddiy, huquqiy yordam tashkilotlari koʼpaytirilsa, ular ayollarning muammolarini hal etishga sidqidildan yordam bersalar, jamiyatda baxtsiz ayollar soni oshmaydi. Mazkur muhim masalalarga majmuaviy yondashuv tufayli ana shunday natijalar qoʼlga kiritilmoqda. Chunki mamlakatimizda nafaqat mustahkam huquqiy zamin, balki samarali institutsional baza ham mavjuddir. Misol tariqasida Oʼzbekiston Xotin-qizlar qoʼmitasi faoliyatini koʼrsatish mumkin. Mazkur jamoatchilik tashkiloti aholining ushbu qatlamini qoʼllab-quvvatlash va ularning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilishning samarali mexanizmiga aylangan.
Mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etilayotgan bir sharoitda ayollar ijtimoiy va siyosiy faolligining oʼsishi juda muhim omil hisoblanadi. Kundek ravshanki, Oʼzbekistonda mustaqil taraqqiyot yillari mobaynida bu yoʼlda salmoqli natijalar qoʼlga kiritildi. Shubha yoʼqki, ayollarga yashash, mehnat qilish va yosh avlodni tarbiyalashlari uchun yaratilgan va yaratilayotgan qulay sharoitlar bundan keyin ham mamlakatimizning yanada zalvorli muvaffaqiyatlarni zabt etishiga xizmat qilishi shubxasiz.
Тараққиёт ўзининг энг юқори чўққисига интилгани сари ҳуқуқшунослик ҳам замонга ҳамнафас равишда такомиллашиб бормоқда.
Бугунги замонавий дунёда ҳуқуқшуносликнинг нозик жиҳатларига ҳам эътибор қаратилмоқдаки, бу инсон ҳуқуқини энг олий қадрият сифатида баҳолашга, инсон қадрини улуғлашга хизмат қиляпти.
Сўнги йилларда ҳуқуқни ҳимоя қилиш, жисмоний ва юридик шахсларнинг вақт ва маблағини тежаш, турли қоғозбозликнинг олдини олиш, низоларни тарафларнинг ярашувига асосан тинч йўл билан ҳал этишга қаратилган турли усуллар, хусусан медиация институти ва ҳакамлик судлари томонидан низоларни судгача ҳал қилиш амалиёти кенг қўлланилмоқда.
Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик ва Иқтисодий процессуал кодексига мувофиқ ишни судда кўришга тайёрлаш пайтида судья тарафлардан келишув битимини тузиш эҳтимолини ёки низони ҳал этишнинг муқобил усуллари бор-йўқлигини аниқлаши, уларнинг ҳуқуқий оқибатларини тушунтириши лозим. Ҳуқуқий жамиятда низони ҳал этишнинг муқобил механизмлари яратилиши жисмоний ва юридик шахслар бузилган ҳуқуқларини тиклашга эришишнинг самарали воситаси эканлиги аёнлашди ва мазкур кодексларга медиация атамалари киритилди.
Медиация институти бугунги кунда дунёнинг кўпгина мамлакатларида, шу жумладан АҚШ, Германия, Буюк Британия, Австрия, Япония, Хитой, Гонконг, Жанубий Карея Республикаси, Ҳиндистонда ташкил этилган ва муваффақиятли фаолият кўрсатмоқда.
Медиация – бу келиб чиққан низони тарафлар ўзаро мақбул қарорга эришиши учун уларнинг ихтиёрий розилиги асосида медиатор кўмагида ҳал қилиш усули, медиатор эса – медиацияни амалга ошириш учун тарафлар томонидан жалб этиладиган шахс ҳисобланади.
Мазкур соҳадаги муносабатларни тартибга солиш мақсадида “Медиация тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни қабул қилинди.
Шу ўринда, 2019 йил 1 январдан кучга кирган “Медиация тўғрисда”ги қонун ушбу институтни амалиётга кенгроқ жорий этишга замин яратганини алоҳида таъкидлаш жоиз.
Таҳлилларга кўра, сўнги 4 йилда фуқаролик судлари томонидан медиация тартиб – таомили қўлланилиб ва медиатив келишув бўйича кўрмасдан қолдирилган ишлар сони ошганлигини кўришимиз мумкин.
Ҳозирги кунда ривожланган хорижий давлатлар ҳуқуқий тизимида низони судгача олиб бормасдан, муқобил йўл билан ҳал қилишга қаратилган медиация – тарафлар ихтиёрий розилиги билан низони ўзаро ҳал этиш жараёни алоҳида аҳамият касб этмоқда.
Медиация тарафларнинг хоҳиш истаги асосида қўлланилади. Медиация суддан ташқари тартибда, низони суд тартибида кўриш жараёнида, суд ҳужжатини қабул қилиш учун суд алоҳида хонага киргунга қадар қўланилиши мумкин. Медиация низони ҳакамлик судида кўриш жараёнида ҳакамлик судининг қарори қабул қилингунига қадар қўлланилиши мумкин.
Тарафларнинг медиация жараёнларига ўз ихтиёрий билан қўшилиши, келишув имзолангунга қадар жараёндан чиқиши, келишув қандай шартлар ва усулларда бўлиши уларнинг ўзаро якдил қарорлари асосида амалга оширилади. Бунда медиатор тарафлар номидан қарор қабул қилмайди. Ушбу тамойилнинг асосий хусусияти шундаки, медиация жараёнларида ҳар бир тараф ўзига маъқул келган қарорни ўзи мустақил қабул қилади, қабул қилинган қарор ва унинг ижроси бўйича жавобгарлик тарафларнинг зиммасида қолади.
Медиация махфийлик хусусиятига эга. Тарафлар ва медиатор медиация жараёнидаги муҳокамалар махфийлигини ва унинг ошкор этилмасилигини ўзаро келишувда ифодалайдилар. Унинг ноодатийлиги шундаки, медиация жараёнида қўлланилган ўзаро қайдлар, ёзишмалар, қўлёзмалар, видео ва аудио ёзувлардан медиатор келгусида ушбу иш бўйича суд низоси вужудга келган ҳолларда фойдалана олмаслиги учун медиация жараёни тугаганидан сўнг йўқ қилиниши мумкин.
Бироқ, жаҳон харитасида давлатлар ўртасидаги низолар ҳам учраб турадики, уларни тинч йўл билан ҳал этиш зарурати пайдо бўлади. Бунда халқаро ташкилотларнинг ўрни ва мавқеи асосий ўрин эгаллайди.
Халқаро низоларни тинч йўл билан ҳал этиш халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойилларидан биридир.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Низомининг 2-моддаси тамойилларидан келиб чиқиб, БМТнинг барча аъзолари халқаро тинчлик, хавфсизлик ва адолатни таҳдид остига қўймаслик учун ўзларининг халқаро низоларини тинчлик воситалари билан ҳал қилишга мажбур.
Халқаро миқёсда медиация тартиб-таомилини ўтказиш давлатларнинг ҳуқуқ тизими доирасидаги медиациядан унчалик фарқ қилмайди. Воситачи низолашаётган томонларга айбдорларни қидириш ўрнига, иккала томон учун ҳам мос келадиган муросага келишни таклиф қилиши мумкин. Давлатлар ўртасида воситачилик тартиб – таомилларини ўтказиш тажрибасида асосан халқаро тижорат низоларини ҳал этишда воситачилик эътибор қаратилади.
Мисол сифатида давлатлар ўртасидаги зиддиятларни кўриб чиқиш фойдалидир.
1978 йилда Чили ва Аргентина ўртасидаги Леннокс, Пиктон ва Исла-Нуэва оролларининг эгалик ҳуқуқига доир можаро пайтида Ватикан князлиги машҳур кардиналлардан бирини воситачи сифатида таклиф қилади. Ватикан буни иккала давлат ҳам католик бўлганлиги ва улар ўртасида юзага келиши мумкин бўлган ҳарбий можарони истамаслиги каби икки сабаб билан изоҳлайди. Бошқа томондан, Рим папаси Жанубий Америкада вужудга келган айрим келишмовчиликларда доимий қатнашиб келгани учун ушбу низоли вазиятга ҳам аралашувни зарур деб ҳисоблайди. Яъни, воситачи номзодини кўрсатиш учун тарихий ва диний шартлар мавжуд эди. Кардинал Антонио Саморанинг ҳаракатлари, шунингдек, католик черковининг нуфузи туфайли муқаррар бўлиб туюлган ҳарбий можаронинг олди олиниб, тарафлар “Тинчлик ва дўстлик” шартномасини тузишга эришадилар.
Шунингдек, таъкидлаш жоизки, давлатлар, одатда йирик мамлакатлар минтақага ўз таъсирини кучайтириш учун воситачи вазифасини бажарадилар. Собиқ Совет давлатининг 1965 йилда Ҳиндистон ва Покистон ўртасидаги можарода иштирок этиши бунга мисол бўла олади. Собиқ Совет давлатининг ўз таъсирини сусайтиришига йўл қўйиб бўлмаслиги сабаб ярашув тартиб-қоидалари ташкил этилди. Давлат ўзи ва томонлардан бири ўртасида бирон – бир мажбуриятга эга бўлса воситачилик натижалари кўзланган самара бермайди ва ушбу манфаат низоларни ҳал қилиш жараёнига таъсир қилиши мумкин. Шу сабабдан, Ҳиндистон ва Покистон ўртасида Кашмирнинг ҳудудий мансублиги бўйича можарога Қўшма Штатлар ва Буюк Британия воситачи бўла олмадилар, шунинг учун воситачилик жараёнлари собиқ Совет иттфоқи томонидан амалга оширилди, чунки иккала томон билан муносабатлар ўрнатилган эди.
Медиация халқаро ҳуқуқда низоларни ҳал қилишнинг муқобил усули сифатида тўлиқ музокара кўринишида намоён бўлса, фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда низоларни учинчи шахс ёрдамида фақат икки тарафнинг муқобил ечимига келишида воситачилик кўринишида ифодалайди.
Тарафлар, учинчи шахслар, уларнинг вакиллари, ариза берувчилар ва судда кўрилаётган алоҳида тартибда юритиладиган ишлар бўйича бошқа манфаатдор шахслар, прокурор, ишда бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишда иштирок этадиган давлат бошқаруви органлари, ташкилотлар ва айрим фуқаролар ишда иштирок этувчи шахслар деб тан олинади.
Низонинг предметига нисбатан мустақил талаблар билан арз қилмайдиган учинчи шахслар, агар иш бўйича қабул қилинадиган ҳал қилув қарори уларнинг тарафлардан бирига нисбатан бўлган ҳуқуқларига ёки мажбуриятларига таъсир этадиган бўлса, суд томонидан ҳал қилув қарори қабул қилингунига қадар даъвогар ёки жавобгар тарафида ишга киришиши мумкин. Улар тарафларнинг, прокурорнинг, ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг илтимосномаси бўйича ёхуд суднинг ташаббуси билан ҳам ишда иштирок этишга жалб қилиниши мумкин.
Агар фуқаро соғлиғининг ҳолати, ёши ёки бошқа сабабларга кўра судда ўз ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини шахсан ҳимоя қилиш имкониятига эга бўлмаса, прокурор фуқаронинг бузилган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун ариза билан судга мурожаат этиш ҳуқуқига эга.
Прокурор фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда, шунингдек прокурорнинг аризасига кўра қўзғатилган ишлар бўйича фуқаролик ишининг муҳокамасида иштирок этишга ҳақли. Прокурор бошқа шахсларнинг аризалари билан қўзғатилган ишнинг муҳокамасида ўз ташаббуси билан иштирок этиши мумкин эмас.
Ариза берган прокурор даъвогарнинг барча процессуал ҳуқуқларидан фойдаланади ва барча процессуал мажбуриятларини ўз зиммасига олади, бундан келишув битими ёки медиатив келишув тузиш ҳуқуқи ва суд харажатларини тўлаш мажбурияти мустасно.
Прокурор берган аризасидан бутунлай ёки қисман воз кечиш, бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун ўзи арз қилган талаблар бўйича судга тушунтиришлар бериш, иш мазмуни юзасидан, шунингдек ишнинг муҳокамаси вақтида келиб чиққан айрим масалалар бўйича ўз фикрини баён этиш, суд ҳужжати устидан протест келтириш ҳуқуқига эга.
Агар даъвогар рози бўлмаса, прокурор ўзи арз қилган талабларнинг асосини ёки предметини ўзгартиришга, қўшимча талаблар билдиришга, даъво талабларининг миқдорини кўпайтиришга ёхуд камайтиришга ҳақли эмас.
Прокурор томонидан даъвогарнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун тақдим этилган даъводан даъвогарнинг воз кечиши, агар бу учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига дахл қилмаса, даъво аризасини (аризани) кўрмасдан қолдиришга олиб келади.
Прокурорнинг бошқа шахс манфаатларини ҳимоя қилиш учун тақдим этган ўз даъвосидан (аризасидан) воз кечиши, ушбу шахсни ишни мазмунан кўриб чиқишни талаб қилиш ҳуқуқидан маҳрум этмайди.
Прокурорнинг, шунингдек бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиб судга мурожаат қилган давлат бошқаруви органларининг, ташкилотларнинг ва фуқароларнинг арз қилинган талаблари тўлиқ ёки қисман рад этилганда, жавобгар қилган суд харажатларининг ўрни унга бюджет маблағлари ҳисобидан тўлиқ ёки даъвогар арз қилган талабларнинг рад этилган қисмига мутаносиб равишда қопланади.
Прокурор ёки адвокат раислик қилувчининг фармойишларига бўйсунмаган тақдирда, улар огоҳлантирилади. Мазкур шахслар раислик қилувчининг фармойишларига яна бўйсунмаса, агар уларни ишга зарар етказмаган ҳолда бошқа шахс билан алмаштиришнинг имкони бўлмаса, ишни кўриш суднинг ажримига биноан кейинга қолдирилиши мумкин. Суд бир вақтнинг ўзида хусусий ажрим чиқаради, ушбу ажрим тегишинча юқори турувчи прокурорга ёки Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар палатасининг ҳудудий бошқармаси ҳузуридаги малака комиссиясига юборилади.
Прокурор ёки адвокатнинг узрсиз сабаблар билан келмаганлиги тўғрисида суд хусусий ажрим чиқаради, бу ҳақда тегишинча юқори турувчи прокурорга ёки Ўзбекистон Республикаси Адвокатлар палатасининг ҳудудий бошқармаси ҳузуридаги малака комиссиясига маълум қилади.
Бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида судга мурожаат этган прокурор, шунингдек давлат бошқаруви органларининг, ташкилотларнинг вакиллари ёки айрим фуқаролар суд музокараларида биринчи бўлиб сўзга чиқади.
Ишда иштирок этувчи прокурор суд музокараларидан кейин низонинг моҳияти бўйича ўз фикрини баён этади, бундан прокурорнинг бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини, эркинликларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида берган аризаси бўйича қўзғатилган ишлар мустасно.
Суд фарзандликка олиш тўғрисидаги ишларни фарзандликка олувчилар (олувчи), васийлик ва ҳомийлик органларининг вакиллари, шунингдек прокурор албатта иштирок этган ҳолда кўриб чиқади.
Фуқарони бедарак йўқолган деб топиш тўғрисидаги ёки фуқарони вафот этган деб эълон қилиш ҳақидаги ишлар албатта прокурорнинг иштирокида кўрилади.
Суд фуқарони муомала лаёқати чекланган деб топиш тўғрисидаги ишни албатта мазкур фуқаронинг, прокурор ҳамда васийлик ва ҳомийлик органи вакилининг иштирокида кўради. Агар фуқаро суд мажлисига келмаса, ушбу Кодекс 186-моддасининг қоидалари қўлланади.
Суд фуқарони муомалага лаёқатсиз деб топиш тўғрисидаги ишни прокурор ҳамда васийлик ва ҳомийлик органининг вакили иштирокида кўриб чиқади. Иши кўриб чиқилаётган фуқаро, агар унинг соғлиғи ҳолати имкон берса, суд мажлисига чақирилади.
Мол-мулкни (ашёни) эгасиз деб топиш тўғрисидаги иш аризачининг вакили, учинчи шахслар ва прокурор иштирокида суд томонидан кўриб чиқилади.
Йўқолган суд ишини юритиш суд томонидан ишда иштирок этувчи шахсларнинг, прокурорнинг аризасига биноан, шунингдек суднинг ташаббусига кўра тикланиши мумкин.
Прокурор, юқори турувчи прокурор прокурорнинг иштирокида кўрилган иш бўйича, шунингдек тарафларнинг мурожаати мавжуд бўлган тақдирда биринчи инстанция судининг қонуний кучга кирмаган ҳал қилув қарори устидан апелляция протести келтиришга ҳақли.
Прокурор иштирокисиз кўриб чиқилган иш бўйича апелляция протестига тарафнинг мазкур протестни келтириш учун асос бўлиб хизмат қилган мурожаатининг кўчирма нусхаси илова қилинади.
Прокурорнинг ёки адвокатнинг судга узрли сабабларсиз келмаганлиги тўғрисида суд хусусий ажрим чиқариб, бу ҳақда тегишли юқори турувчи прокурорга ёки Ўзбекистон Республикаси адвокатлар палатасининг ҳудудий бошқармаси ҳузуридаги малака комиссиясига хабар беради.
Ишда иштирок этувчи шахсларнинг тушунтиришларидан сўнг прокурор суд ҳужжатининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилиги тўғрисида фикрини баён этади, бундан прокурорнинг протести бўйича қайта кўрилаётган суд ҳужжатлари мустасно.
Ишда иштирок этувчи шахсларнинг тушунтиришлари ва прокурор фикри эшитилгандан сўнг апелляция инстанцияси суди ажрим чиқариш учун алоҳида хонага (маслаҳатхонага) киради.
Прокурорнинг иштирокисиз кўрилган иш бўйича кассация протестига тарафнинг протест келтиришга асос бўлиб хизмат қилган мурожаатининг кўчирма нусхаси илова қилинади.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди раиси, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва уларнинг ўринбосарлари, вилоят прокурори, унга тенглаштирилган прокурор ва уларнинг ўринбосарлари ушбу Кодекснинг 403-моддасида кўрсатилган шахсларнинг мурожаати мавжуд бўлган тақдирда, кассация протести келтириш тўғрисидаги масалани ҳал этиш учун тегишли суддан ишни талаб қилиб олишга ҳақли.
Шохида Бозорова,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди раиси
Зубайда Курбонова,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди судьяси
Конституциянинг янги таҳририда бош масала саналган инсон ҳуқуқ ва эркинликларини янада кенгайтириш, мавжудларини мазмунан бойитиш, ҳуқуқ ва эркинликларнинг конституциявий кафолатлари, давлат масъулиятининг кучайтирилганлиги фуқароларнинг мурожаат қилиш ҳуқуқи мисолида кўрсатилган.
Конституцияни янгилаш ва янги таҳрирда қабул қилишнинг бош мақсади унда инсон ҳуқуқларини кўпайтириш, янги ҳуқуқларни мустаҳкамлаш, мавжуд ҳуқуқларни мазмунан бойитиш, инсон ҳуқуқлари кафолатларини ва бу борада давлатнинг масъулиятини кучайтириш эди. Аввалги Конституциянинг “Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари” бўлимида 35 та модда бўлган бўлса, янги таҳрирдаги Конституциянинг шу бўлими 46 та моддадан иборат бўлди. Шунингдек, моддалардаги нормалар миқдори ҳам бир неча марта кўпайтирилди.
Янги Конституциянинг 20-моддаси учинчи қисмидаги “Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари қонунларнинг, давлат органлари, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари, уларнинг мансабдор шахслари фаолиятининг моҳияти ва мазмунини белгилайди – деган қоида, тўртинчи банддаги “Давлат органлари томонидан инсонга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланиши ва қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли бўлиши керак”, шу модданинг охирги бандидаги “Инсон билан давлат органларининг ўзаро муносабатларида юзага келадиган қонунчиликдаги барча зиддиятлар ва ноаниқликлар инсон фойдасига талқин этилади” – деган нормалар мутлақо янги конституциявий норма бўлиб, биринчидан, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари бевосита ҳеч қандай қўшимча кўрсатмасиз амал қилишини, иккинчидан, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари қонунлар, давлат органлари ва ўзини – ўзи бошқариш органлари, уларнинг мансабдор шахсларнинг фаолияти мазмун-моҳиятини белгилайди. Бу – улар учун фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари устувор масала эканлиги ва уларнинг фаолиятига инсон ҳуқуқ ва эркинликларига муносабатига қараб баҳо берилади, дегани.
Давлат органлари ва инсонлар муносабатида инсон манфаати устуворлиги белгиланган.
Конституциянинг инсон ҳуқуқ ва эркинликларига тааллуқли кўплаб моддаларида шу ҳуқуқни таъминлаш, рағбатлантириш, шароит яратиш масъулияти тўғридан – тўғри кўрсатиб қўйилган. Бу давлатнинг инсон олдида масъулияти кучли белгиланганлигини кўрсатади. Булар Конституциянинг 54-моддасида мустаҳкамланган “Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш давлатнинг олий мақсадидир” деган тамойилдан келиб чиқади.
Бевосита инсоннинг мурожаат қилиш ҳуқуқи янги таҳрирдаги Конституцияда ҳал қилинганлиги ҳақида тўхталадиган бўлсак, учта нарсага эътибор қаратиш зарур. Биринчидан, бундай ҳуқуқларнинг кенгайганлиги, иккинчидан кафолатларнинг кучайтирилганлиги, учинчидан мурожаат қилинувчи органлар сони кўпайганлиги.
Конституциянинг 55-моддасида шундай бир янги норма белгиландики, унга асосан “Ҳар ким Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигига ва халқаро шартномаларига мувофиқ, агар давлатнинг ҳуқуқий ҳимояга доир барча ички воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи халқаро органларга мурожаат этишга ҳақли”. Бу фақат ҳуқуқ эмас, ҳар қандай ҳуқуқ ва эркинликнинг кучли кафолатидир. Бу билан Ўзбекистон фуқароларнинг ҳуқуқлари нафақат миллий институтлар орқали ҳимоя қилиниши белгиланган. Бу тартибнинг ўрнатилиши давлат ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларнинг масъулиятини кучайтиради, давлатимизнинг инсон ҳуқуқларига қандай муносабатда эканлигига тўғри баҳо бериш имкониятини вужудга келтиради. Бунда халқаро ташкилотларга мурожаат қилиш учун асосий шарт – фуқаро давлатнинг ҳуқуқий ҳимояга доир барча ички воситаларидан фойдаланиб бўлган бўлиши ва бу ҳақда тегишли ҳужжатлари бўлиши керак..
Шу модданинг охирги қисмида белгиланган “Ҳар ким давлат органларининг ёхуд улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги туфайли етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиши ҳуқуқига эгалиги” борасидаги меъёр ҳам давлат органлари, мансабдор шахсларнинг ҳар қандай мурожаатга жиддий ёндашувини келтириб чиқаради.
Конституциянинг 98-моддасида, Ўзбекистон Республикасининг сайлов ҳуқуқига эга бўлган, юз минг нафардан кам бўлмаган фуқаролари қонунчилик таклифларини қонунчилик ташаббуси тартибида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритишга ҳақли эканлиги белгиланди. Бу фуқароларга катта ишонч ва имкониятдир. Аввал фуқаролар тайёрлаб эълон қилинган қонунларга ўзларининг эътирози, таклифларини бериш орқали мурожаат ҳуқуқини амалга оширса, энди ўзлари бу масалада ташаббусга эга бўлмоқда. Мурожаат қилиш ҳуқуқи эса кенгаймоқда. Албатта бу ҳуқуқдан фойдаланиш учун фуқароларнинг онги, билими юқори даражада бўлиши керак. Бу ҳуқуқдан айрим гуруҳлар маълум бир соҳаларни ривожлантиришда фойдаланиши мумкин. Масалан, тадбиркорлар, тиббиёт ходимлари ўз муаммоларини ҳал қилишга ҳаракат қилиши мумкин.
Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига алоҳида эътибор берилиб, мавқеи анча кўтарилди. Конституциянинг 21-боби “Маҳаллий давлат ҳокимияти асослари. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари деб номланди. Бу фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг давлат ҳокимиятидан ҳоли, мустақиллигини конституция асосда белгиланишидир. Уларнинг фаолиятига тааллуқли 127-модданинг нормалари аввалги Конституция нормаларидан икки марта кўпайтирилди. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари аввали Конституцияда иккита моддада тилга олинган бўлса, янги таҳрирдаги Конституцияда бир неча моддаларда қайд қилинди.
Энг муҳими, Конституциянинг 40-моддасида фуқаролар мурожаат билан чиқадиган органлар қаторига фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳам қўшилди. Улар давлат органлари билан бирга мурожаатларни кўриб ҳал қилувчи орган сифатида эътироф этилди.
Бу жуда тўғри бўлди. Чунки асосий муаммолар маҳалларда бўлиб, у ердаги орган фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидир. Конституциянинг 69-моддасида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фуқаролик жамияти институтлари тизимига киритилди, бу уларнинг мақомини юқорилаганлигини кўрсатади.
Янги Конституцияда инсон ҳуқуқлари кенгайди. Янги моддалар ва нормалар белгиланди, мурожаат қилиш ҳуқуқининг кафолатлари кучайди. Мурожаат қилинувчи органлар сони кўпайтирилди. Халқаро ташкилотларга мурожаат қилиш ҳуқуқи ўрнатилди. Давлатни ҳуқуқ ва эркинликларни таъминлашдаги масъулияти кучайди.
Жамиятнинг равнақ топишида оиланинг ўрни беқиёс бўлиб, оила- жамиятнинг бирламчи бўғини ҳисобланади. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 76-моддасида, оила жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга эканлиги белгиланган.
Соғлом боланинг туғилиши эса оила мустаҳкамлиги ва бардавом бўлиши, эр-хотининг бахтиёр яшашларининг муҳим гарови ҳисобланади. Фарзанд- бу ота-она қувончи, бахти ва ҳаёт давомчиси. Фарзанд нафақат оила учун, балки оила ва жамият ҳамда мамлакат учун учун ҳам азиздир.
Бироқ, турли сабабларга кўра айрим оилаларда фарзанд дунёга келмайди. Баъзи ота-оналар эса ўз жигарбандларини тарбиялашдан воз кечиб кетади.
Оила инстутини мустаҳкамлаш, оилалар барқарорлигини сақлаб қолиш мақсадида ҳам фарзандликка олиш инстути Оила кодексида алоҳида боб сифатида кўрсатилиб, фарзандликка олувчи шахслар, фарзандликка олиш тартиби, шартлари, ҳуқуқий оқибатлари, бекор қилиш асослари ва тартиби кўрсатиб ўтилган.
Аслида фарзандликка олишнинг ҳуқуқий асосларининг вужудга келиши бошқа давлатларда бир неча асрларга бориб тақалади. Мисол учун АҚШда фарзандликка олиш ҳақидаги дастлабки қонунлардан бири Массачусетс штати томонидан 1851 йилда қабул қилинган “Фарзандликка олишнинг асослари тўғрисидаги” қонун ҳисобланади.
Мамлакатимизда эса бу ҳақидаги дастлабки нормалар Биринчи Бош қомусимизнинг 65-моддасида келтирилган бўлиб, унга кўра оналик ва болалик давлат томонидан муҳофаза қилиниши белгиланган.
Фарзандликка олиш ишлари фуқаролик ишлари бўйича судлар томонидан алоҳида иш юритиш тартибида кўрилиб, фарзандликка олиш Ўзбекистон Республикаси Оила кодекси, Фуқаролик процессуал кодекси, “Васийлик ва ҳомийлик тўғрисида”ги, “Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 12 апрелдаги 171-сонли қарори билан тасдиқланган “Вояга етмаган болаларни фарзандликка ва болаларни оилага тарбияга олиш (патронат) тўғрисида”ги Низом асосида амалга оширилади.
Фарзандликка олиш вояга етмаган болаларга нисбатан ва фақат уларнинг манфаатларини кўзлаб, ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган болаларга нисбатан йўл қўйилади.
Фарзандликка олиш ҳақидаги ишлар, фарзандликка олувчилар (олувчи), васийлик ва ҳомийлик органлари вакиллари, шунингдек прокурор иштирокида кўриб чиқилади.
Ушбу тоифадаги ишларнинг судларда кўриб чиқилишининг ўзига хос томонлари шундан иборатки, фарзандликка олиш сир сақланиши мақсадида ишлар ёпиқ суд мажлисида кўриб чиқилади.
Суд мажлиси жараёнида ишда иштирок этувчи шахслар фарзандликка олиш билан боғлиқ маълумотларни сир сақлашлари зарурлиги, ушбу сирни ошкор қилганлик учун Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 125-моддасига асосан жиноий жавобгарликка тортилиши мумкинлиги тўғрисида огоҳлантирилади.
Жиноят кодекси 125-моддасига кўра, фарзандликка бола олувчиларнинг ёки васийлик ва ҳомийлик органининг эркига қарши, етим ёки ота-она ғамхўрлигидан маҳрум бўлган болаларни фарзандликка олишнинг қонун билан қўриқланадиган сирини ошкор қилиш жиноий жавобгарликка сабаб бўлади.
Қонунга кўра, вояга етган эркак ёки аёл фуқаролар фарзандликка олувчилар бўлиши мумкин.
ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилинган ёки ота-оналик ҳуқуқи чекланганлар;
қонун билан белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз ёки муомала лаёқати чекланган деб топилганлар;
асаб касалликлари ёки наркология муассасаларида рўйхатда турувчилар;
қасддан содир қилган жиноятлари учун илгари ҳукм қилинганлар вояга етмаган болаларни фарзандликка ололмайдилар.
Фарзандликка олувчи ва фарзандликка олинувчилар ёшидаги фарқ ўн беш ёшдан кам бўлмаслиги шарт, ўгай ота ва ўгай она томонидан фарзандликка олиш ҳолларига ушбу чеклов истосно қилинган.
Яна бир муҳим жиҳат, Оила кодекси 155-моддасига кўра ўн ёшга тўлган болани фарзандликка олиш учун унинг розилиги талаб этилади. Корея Республикаси қонунчилигига кўра фарзандликка олиш учун 6 ёшдан ошган болаларнинг розилиги талаб қилинса, Италияда мазкур ёш 14 ёш қилиб белгиланган.
Чет эл фуқароси ёки фуқаролиги бўлмаган, бошқа давлат ҳудудида доимий яшаётган болани Ўзбекистон Республикаси фуқаролари томонидан фарзандликка олиш мазкур бола доимий яшаётган давлатнинг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда, фарзандликка олинаётган бола етим ва фарзандликка олувчиларнинг яқин қариндоши бўлган ёки ўз ватанида турли сабабларга кўра фарзандликка олиниши мумкин бўлмаган ҳолларда амалга оширилади.
Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида доимий яшаб келаётган Ўзбекистон Республикаси фуқароси, шунингдек чет эл фуқаролари ёки фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг фарзандликка олиш ҳақидаги аризалари фарзандликка олинаётган боланинг яшаш жойидаги вилоят суди томонидан кўриб чиқилади.
Ниятимиз, барча оилаларда чақалоқ йиғиси эшитилиб, мазкур турдаги ишлар судларда камайиб, ҳар бир бола ота-онаси бағрида камол топади.
Миразиз Раджабов,
Фуқаролик ишлари бўйича Когон туманлараро суди раиси
Мен Ж.Х. билан 2007 йилда турмуш қурганман, 2010 йилда янги уй сотиб олиб, шу уйга кўчиб ўтганмиз, ўзаро оилавий келишмовчиликлар сабабли ҳозирда алоҳида яшаб келаяпмиз, эндиликда уч нафар фарзандим билан ота уйимга ҳам сиғмай қолдим. Уга қайтиб борсам турмуш ўртоғим уйга киришимга қаршилик қилиб келаяпти. Менинг ушбу ҳолатда уйга кириб, ундан фойдаланиш ҳуқуқим мавжудми?
Сўнгги вақтларда ўзаро келишмовчилик сабабли никоҳдан ажрашаётган тарафларнинг навбатдаги низолари уй-жой низоларидан иборат бўлиб қолмоқда. Айниқса, ота-онасининг уйига аразлаб кетиб қолган ёш келинчаклар ҳам, “чиққан қиз чиғириқдан нари”-дегандек, қайтиб келсалар сиғмай қолишлари табиий ҳолга айланиб улгурди. Бу ҳолатда бегуноҳ фарзандларнинг икки ўртада сарсон-саргардон бўлишлари, уйсиз-жойсиз, ота ёки она меҳрисиз қолишлари ҳақида гапириш эса энг ачинарлисидир.
Шуни айтиш керакки, миллий қонунчилигимизда юқордаги каби ҳолатларнитартибга солишга қаратилган бир қанча нормалар мавжуд.
Ўзбекистон Республикаси Уй-жой кодекси 32-моддасига асосан, уй, квартира мулкдорининг оила аъзолари, шунингдек у билан доимий яшаётган фуқаролар, агар уларни кўчириб келган пайтда ёзма равишда бошқа ҳол қайд этилган бўлмаса, уйдаги, квартирадаги хоналардан мулкдор билан тенг фойдаланишга ҳақлидирлар. Улар мулкдор берган турар жойга ўзларининг вояга етмаган фарзандларини кўчириб киритишга ҳақлидирлар, оиланинг бошқа аъзоларини эса, уй, квартира мулкдорининг розилиги билангина кўчириб киритишлари мумкин. Бу шахслар уй, квартиранинг мулкдори билан оилавий муносабатларни тугатган тақдирда ҳам уларда турар жойдан фойдаланиш ҳуқуқи сақланиб қолади.
Шунингдек, амалдаги “Бола ҳуқуқлари тўғрисида”ги Қонуннинг 19-моддасига кўра, ҳар бир бола турар жойли бўлиш ҳуқуқига эга эканлиги белгиланган. Турар жой мулкдорининг ёки турар жойни ижарага олувчининг оила аъзолари бўлган болалар улар қаерда бўлишларидан қатъи назар, турар жой мулкдори ёки турар жойни ижарага олувчиси эгаллаб турган турар жойга нисбатан ҳуқуққа эга бўлади.
Фуқаролик қонунчилиги эса, ўн тўрт ёшга тўлмаган вояга етмаганларнинг ёки васийликда бўлган фуқароларнинг қонуний вакиллари — ота-оналари, фарзандликка олувчилари ёки васийлари яшайдиган жой вояга етмаганлар ёки васийликда бўлган фуқароларнинг яшаш жойи ҳисобланишини мустаҳкамлайди.
Хулоса ўрнида шуни айтиш лозимки, мамлакатимизда олиб борилаётган сиёсатнинг инсон қадри учун эканлиги, қонунларимиз бевосита инсон манфаатларига хизмат қилиши шунингдек, ушбу қонун нормаларини судлар томонидан адолатлилик тамойилларидан келиб чиқиб қўлланилиши халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган нормаларини миллий қонунчилигимиздаги ифодаси десак муболаға бўлмайди.
Ҳар қандай соҳада ортиқча тартиб, бюрократия ва тўсиқларнинг мавжудлиги ёки амалда бўлиши пировардида ўша соҳа ривожига салбий таъсир этмай қолмайди.
Шу маънода, тадбиркорлик соҳаси ҳам ўзига чекланган тарзда ва фақатгина қонунга мувофиқ аралашувни қабул қилади. У ортиқча тартиб-таомиллар билан келиша олмайди.
Чунки, тадбиркорлик давлатнинг чекланган тарзда аралашуви ва бу фаолиятнинг эркинлик ҳуқуқи давлат томонидан кафолатланган ҳамда қонунларда соҳага оид ортиқча чекловлар, тартиб-таомиллар бўлмаган бир ҳуқуқий майдондагина юқори суратларда ривожланади.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 24-моддасига кўра, фуқаро якка тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишга ҳақлидир. Фуқароларнинг юридик шахс ташкил этмасдан амалга ошириладиган тадбиркорлик фаолиятига нисбатан, агар қонунчиликдан ёки ҳуқуқий муносабат моҳиятидан бошқача тартиб англашилмаса, ушбу Кодекснинг қоидалари қўлланилади.
Шу кодексининг 41-моддасига кўра, юридик шахс ўзининг таъсис ҳужжатларида назарда тутилган фаолияти мақсадларига мувофиқ фуқаролик ҳуқуқ лаёқатига эга бўлади. Юридик шахснинг ҳуқуқ лаёқати у тузилган пайтдан бошлаб вужудга келади ва уни тугатиш якунланган пайтдан эътиборан тугатилади. Кодекснинг 44-моддасига мувофиқ, юридик шахс давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб ташкил этилган ҳисобланади.
Демак, республикамизда давлатнинг тадбиркорлик субъектлари билан ўзаро муносабатлари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Фуқаролик кодекси, Солиқ кодекси, “Тадбиркорлик субъектлари фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги, “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги, “Тўлов қобилиятсизлик тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунлари каби тадбиркорлик субъектларини рўйхатга олишдан тортиб унинг фаолиятида юзага келадиган тартиб-таомилларни белгиловчи, шунингдек, тадбиркорлик субъектини тугатиш жараёнларида вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатларни тартибга солинади.
Агар, соҳада илғор халқаро тажрибага эътибор қаратсак, ушбу соҳа фаолиятини тартибга солувчи катта юкка эга бўлган қонунчилик баъзасини учратмайсиз. Аксинча, соҳани тартибга солиш эмас, соҳа фаолиятига кўпроқ ҳуқуқ бериш- “қонун ҳужжатлари қанча кам бўлса, ҳуқуқ шунча кўп бўлади” деган ибора амалиётга татбиқ этилган.
Яъни, тадбиркорлик ва хусусий мулк соҳасида анча мунча тараққий этган давлатларда “Тадбиркорлик субъектлари фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги каби қонунлар ва бошқа қонун ҳужжатлари кам учрайди.
Аксарият тадбиркорлик ва иқтисодиёти юксак тараққий этган давлатларда давлат ва тадбиркорлик субъектларини боғлаб турувчи асосий восита бу солиқ тўловигина бўлиб ҳисобланади. Бу каби давлатларда тадбиркорлик субъектларининг фаолиятига у ёки бу тарзда аралашувга олиб келадиган ҳуқуқий базадан воз кечиш, бу борадаги ҳуқуқий макон ва шарт-шароитнинг негизини “тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг эркинлиги – давлат иқтисодий юксалишининг асоси”, -деган тамойил ташкил этади.
Мавжуд миллий қонунчилигимизнинг баъзасида ҳам тадбиркорлик фаолияти субъектлари эркинлиги, улар ҳуқуқ ва манфаатлари устуворлиги, улар фаолиятига давлат ва давлат органлари ортиқча аралашувининг кафолатларини таъминлаш мустаҳкамлаб қўйилган.
Бироқ, шу билан бирга белгиланган айрим меъёрлар давлатнинг тадбиркорлик фаолиятида чекланган тарзда иштироки тамойилига тўла мос келмайди.
Тадбиркорлик фаолиятининг тамойилларига мувофиқ бўлмаган ҳолатлар эса, тадбиркорликнинг ривожига албатта тўсиқ бўлади, бу фаолиятнинг оқсашига ёки соҳанинг депсиниб бир ўқ атрофида айланиб қолишига замин яратиб қўйиши мумкин.
Шу асосда давлат қонун ҳужжатларида белгиланган чекловлар доирасидагина тадбиркорлик фаолиятида иштирок этиш, соҳани ортиқча тартибга солишга, ортиқча тартибот белгилашга қаратилган норма ижодкорлигига қарши муросасиз муносабатда бўлиши мақсадга мувофиқдир.
Шунингдек, давлат тадбиркорлик ва рақобатни ривожлантириш мақсадида тадбиркорлик соҳасидаги давлат корхоналарини ва устав фондида давлат улуши мавжуд бўлган юридик шахсларни ташкил этишни чеклаш, хусусийлаштириш ва хусусий мулкка изчил, тизимли эътибор қаратиш орқали тадбиркорлик соҳасида давлат улушини камайтиришга, тадбиркорлик субъектларининг давлат органлари, шу жумладан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва назорат қилувчи органлар билан ўзаро муносабатларида маълум чеклов институтларидан кенг фойдаланиши лозим бўлади.
Ана шундай мақсадда, тадбиркорлик фаолиятининг муҳим тамойили бўлган давлатнинг тадбиркорлик фаолиятида чекланган тарзда иштироки тамойилининг қонунларда ва амалиётда тўла акс этиши учун бу соҳада амалдаги қонун ҳужжатлари меъёрлари ҳамда ташаббус қилинаётган норма ижодкорлиги жараёнида юқорида қайд этилган тамойил эътибордан четда қолмаслиги, амалиётда эса, ушбу соҳадаги ҳуқуқни қўлловчи субъектлар оғишмай мазкур тамойилнинг концептуал асосларига риоя этишлари талаб этилади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» 2023 йил 16 январдаги ПФ–11-сон Фармони қабул қилинди.
Фармон билан 2023–2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси тасдиқланди.
Стратегия доирасида қуйидагилар одил судловни таъминлашнинг устувор вазифалари этиб белгиланди:
«Инсон қадри учун» ғояси асосида адолатли суд тизимини шакллантириш ҳамда унинг фаолиятини халқ манфаати ва инсон қадр-қимматини самарали ҳимоя қилишга йўналтириш;
адолатли суд қарорлари қабул қилинишига эришиш орқали халқнинг, тадбиркорларнинг суд тизимига бўлган ишончини мустаҳкамлаш;
фуқаролар ҳамда тадбиркорларга ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини судларда ҳимоя қила олиши учун барча имкониятларни яратиш;
судлар фаолиятини тўлиқ рақамлаштириш, сунъий интеллект технологияларини жорий этиш;
судьяларнинг мустақиллиги ва дахлсизлиги кафолатларини кучайтириш;
суд қарорларининг қатъий ижросини таъминлаш, бу борада давлат органлари ва маҳаллий ҳокимликларнинг масъулиятини ошириш;
судьялар ва суд ходимларида юксак муомала маданиятини шакллантириш орқали судга мурожаат қилган ҳар бир фуқаро ва тадбиркорда суддан, пировардида эса давлатдан розилик ҳиссини уйғотиш.
Қуйидаги тартибларни жорий этиш режалаштирилмоқда:
туманлараро, туман, шаҳар судлари томонидан биринчи инстанцияда кўрилган ишларни вилоят ва унга тенглаштирилган судларда апеллация ёки кассация тартибида қайта кўриб чиқиш;
вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан апеллация ёки кассация тартибида кўрилган ишларни мазкур судларда тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш;
вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида кўрилган ишларни Олий суднинг судлов ҳайъатларида тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш;
юқори инстанция судлари томонидан ишни янгидан кўриш учун қуйи судларга юбориш тартибини бекор қилиш ва уларга иш бўйича якуний қарор қабул қилиш масъулиятини юклаш.
Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш мақсадида уларнинг ишига ҳар қандай аралашув қатъий жазоланади, судьяларнинг хавотирсиз ишлаши учун давлат томонидан барча шароитлар яратилади.
Суднинг мустақиллиги ва судьялар дахлсизлигини таъминлашни кучайтириш бўйича қуйидаги чоралар белгиланди:
судга ҳурматсизлик учун маъмурий жавобгарликни кучайтириш ва жиноий жавобгарлик белгилаш;
суд ишларига аралашганлик ва суд ҳужжатини ижро этмаганлик учун жавобгарликни кучайтириш;
одил судловга аралашганликка оид ҳар бир жиноят бўйича жамоатчиликни мажбурий хабардор қилиш;
судьяга нисбатан тезкор-қидирув тадбирларининг ўтказилишига фақат Бош прокурорнинг санкцияси асосида йўл қўйилишини белгилаш;
процессуал характерга эга бўлмаган, ҳуқуқий тушунтириш бериш бўйича мурожаатларни адлия органлари томонидан кўриб чиқиш амалиётини йўлга қўйиш.
Одил судловни амалга оширишга кўмаклашиш бўйича ихтисослашган прокурорлар корпуси шакллантирилди ва унга қуйидагилар киради:
Бош прокуратуранинг жиноий, фуқаролик, иқтисодий, маъмурий суд ишларини юритишда прокурор ваколатини таъминлаш бошқармалари;
ҳудудий прокуратураларнинг жиноий, фуқаролик, иқтисодий, маъмурий суд ишларини юритишда прокурор ваколатини таъминлаш бўйича тегишли бўлим ва тармоқлари;
туман (шаҳар) прокурорларининг мазкур йўналишлар бўйича тегишли ўринбосари ва ёрдамчилари.
Ихтисослашган прокурорлар корпуси ходимлари ўз ваколатларини ҳар қандай орган ва мансабдор шахсдан мустақил равишда, фақат қонунга бўйсуниб амалга оширади улар фаолиятига аралашишга йўл қўйилмайди.
Фармон билан ихтисослашган прокурорлар корпуси фаолиятида 2023 йил 1-сентабргача «Судларда прокурор иштироки» ахборот тизими синов тарзида ишга туширилади ҳамда 2024 йилдан амалиётга тўлиқ жорий этилади.
Фармонга кўра, қуйидагилар жорий этилади:
айрим тоифадаги фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишларни кўриш ваколати маъмурий органларга ўтказилади;
айрим тоифадаги жиноят, фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишлар қуйи инстанция судларининг ўзида якунлаш тартиби белгиланади.
Айрим йўналишларда прокурор назорати қисқартирилади, Бош прокуратура ҳузуридаги ташкилотлар штат бирликлари мақбуллаштирилади ҳамда унинг ҳисобидан Ихтисослашган прокурорлар корпуси штат бирликлари сони кўпайтирилади. Ихтисослашган прокурорлар корпуси ходимлари суд биноларида ўтиради.
Сервитут белгилашни талаб қилаётган шахс билан ўзга ер участкасининг эгаси ўртасидаги битимга мувофиқ сервитут белгиланади ва у кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни рўйхатдан ўтказиш учун белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилиши лозим. Сервитутни белгилаш хусусида келиша олинмаса ёки унинг шартларида муросага келинмаса, баҳс сервитут белгилашни талаб қилаётган шахснинг даъвоси бўйича суд томонидан ҳал этилади.
Сервитут белгиланган участканинг эгаси, агар қонунда бошқа тартиб назарда тутилган бўлмаса, сервитут кимнинг фойдасини кўзлаб белгиланган бўлса, ўша шахсдан участкадан фойдаланганлик учун мутаносиб ҳақ талаб қилишга ҳақлидир.
Кўчмас мулк (ер участкаси, бошқа кўчмас мулк) эгаси қўшни ер участкасининг эгасидан, зарур ҳолларда эса — бошқа ер участкасининг эгасидан ҳам ўзганинг ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш (сервитут) ҳуқуқини беришни талаб қилишга ҳақлидир.
Ўзганинг ер участкасидан пиёда ва транспортда ўта олишни таъминлаш, электр узатгич, алоқа ва қувур линияларини ўтказиш ва улардан фойдаланиш, сув билан таъминлаш учун, шунингдек кўчмас мулк эгасининг эҳтиёжларини сервитут белгиламай туриб таъминланиши мумкин бўлмаган бошқа эҳтиёжларини қондириш учун сервитут белгиланиши мумкин.
Ер участкасида сервитут белгиланиши ер участкаси эгасининг ушбу участкага эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқларидан маҳрум этмайди.
Участка мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи билан берилган ёки доимий эгалик қилиш ва фойдаланиш ҳуқуқи билан берилган шахснинг манфаатлари ва талаби бўйича ҳам ушбу модданинг биринчи, иккинчи, учинчи ва тўртинчи қисмларида назарда тутилган шартларда ва тартибда сервитут белгиланиши мумкин.
Ундирув гаровга қўйилган ер участкасига қаратилган тақдирда гаровга қўювчи ер участкаси унинг бино ёки иншоотдан ўз ўрнида фойдаланиш учун зарур бўлган қисмидан чекланган тарзда фойдаланиш (сервитут) ҳуқуқини сақлаб қолади. Участканинг бу қисмидан фойдаланиш шартлари гаровга қўювчининг гаровга олувчи билан келишуви асосида, низо чиққан тақдирда эса — суд томонидан белгиланади.
Агар ер участкасининг тегишли қисмидан фойдаланиш шартлари уни сотиш шартномаси билан белгиланган бўлмаса, сотувчи ер участкасининг кўчмас мулк жойлашган ва бу кўчмас мулкдан кўзланган мақсадларда фойдаланиш учун зарур бўлган қисмидан чекланган ҳолда фойдаланиш (сервитут) ҳуқуқини сақлаб қолади.
Шохида Бозорова,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди раиси
Убайдулло Аллаев,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди судьяси
Кейинги йилларда жиноят ишлари бўйича судлар томонидан оқлов ҳукмлари чиқарилиши ортиб бораётганлигини кўрсатиб туриб. Лекин, реабилитация қилинган шахсларни ишга тиклаш амалиётида суриштирув ва тергов идоралари билан бир қаторда суд амалиётида ҳам ягона ёндашувнинг мавжуд эмаслиги айрим ҳолларда фуқароларимизнинг норозилигига, уларнинг бу борадаги ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларининг бирмунча сусайишига сабаб бўлмоқда.
Бугунги кунда фуқароларимизнинг меҳнатга оид ҳуқуқларини, аниқса реабилитация қилинган шахсларни ишга тиклаш билан боғлиқ ҳуқуқларини таъминлашга қаратилган амалиёт бундай ҳуқуқларни ҳар доим ҳам тўла-тўкис таъминланмоқда, дея олмаймиз. Бу борадаги амалиётда ёндошувларнинг ҳар хиллиги кишини ажаблантиради.
Реабилитация қилинган шахснинг ҳуқуқларини тиклаш Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 304-310-моддаларида белгиланишича суднинг ажрими, терговчи ёки прокурорнинг қарори асосида амалга оширилади.
Юқоридаги моддалар мазмунига кўра шахсни реабилитация қилиш тўғрисида тегишли вертикт чиқарган суд реабилитация қилинган шахснинг ҳуқуқларини тиклаши лозим бўлади. Бинобарин, ЖПКнинг 311-моддасига асосан реабилитация қилинган шахснинг ҳуқуқлари билан бир қаторда уни меҳнатга оид ҳуқуқларини тиклаш тўғрисидаги талаби қаноатлантирилмаган бўлса, ёхуд у қабул қилинган қарорга рози бўлмаса тегишли талаб билан даъво ишини юритиш тартибида судга мурожаат қилишга ҳақли эканлиги мустаҳкамлаб қўйилган.
Аммо, мазкур қонун нормасида реабилитация қилинган шахснинг меҳнатга оид ҳуқуқларини тиклаш билан боғлиқ талаби айнан қайси давлат органи ёки мансабдор шахси томонидан қаноатлантирилмаган ҳолларда даъво ишини юритиш тартибида судга мурожаат қилишга ҳақли эканлиги аниқ назарда тутилмаган. Шу йўсинда қонун реабилитация қилинган шахсга “тўғри йўлни” кўрсатмайди.
ЖПКнинг “талаб қилиш ҳуқуқи” деб номланган 312-моддасига кўра, реабилитация этилган шахсни ишга тиклаш бўйича ҳеч қандай процессуал ҳужжат қабул қилинмайди, фақат унга тушунтирувчи билдириш хати юборилади, холос.
Бундай мазмундаги норма қатор тушунмовчиликларни келтириб чиқаради.Тушунмовчилик мазкур меъёрнинг турли талқин қилиниши билан боғлиқ.
Бугунги кунда мамлакатимизда ривожланган мамлакатлар тажрибасидан келиб чиқиб шахс ҳуқуқларини чеклашга қаратилган мажбурлов чораларини одил судлов йўли билан белгилаш борасида ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Жумладан, шахсни лавозимидан четлаштириш тўғрисидаги масаланинг муҳимлиги, бу фуқаронинг меҳнат қилиш ҳуқуқининг таркибий қисми бўлганлиги боис қонун бу масаланинг ҳам суднинг тегишли қарори асосида амалга оширилишини назарда тутади. Аммо, қонун бир вақтнинг ўзида суд ажрими асосида айблонувчи, судланувчини лавозимидан четлаштириш тарзидаги процессуал мажбурлов чорасини суруштирувчи , терговчи, прокурорнинг қарори билан “бекор қилиниши” мумкинлигини ҳам инкор қилмайди, Фақат бундай ҳолларда суриштирувчи, терговчи, прокурор судни хабардор қилиб қўйиши талаб қилинади.
Амалдаги тартибга кўра, дастлаб иш берувчига шахсни лавозимидан четлаштириш тўғрисидаги суднинг ажрими тақдим қилиниб, у лавозимидан четлаштирилади, у реабилитация қилингандан кейинчи? Айнан шу жойга келганда, яъни шахс реабилитация қилингандан сўнг шахсни ишга тиклаш бўйича иш берувчига қайси органнинг ҳужжати тақдим қилинади, деган саволга қонунларимизда ҳеч нарса дейилмаган. Балким, бу саволга ЖПКнинг 255-моддаси 4-бандига асосан қабул қилинган терговчи қарорига биноан масала ҳал бўлади, дейиш мумкиндир. Аммо суднинг ажрими асосида ходимни ишдан четлаштирган иш берувчи тергов органининг қарорига асосан ходимни ишга тиклармикин? Агар тиклаши шарт бўлса, бу ҳақда ҳеч қаерда ёзилмаган. Бу борадаги қонун ҳужжатларини таҳлил қилганимизда шахс ҳуқуқларини чеклашга қаратилган қонун меъёрлари анчайин мукаммалигига, аксинча уни тиклашга қаратилганларида эса қатор бўшлиқлар мавжудлигига гувоҳ бўламиз.
Бугунги кунда реабилитация қилинган шахсларни, айниқса ҳарбий хизматчиларни ишга тиклаш бўйича суд амалиётида турли ёндошувлар мавжуд. Бу борадаги суд амалиёти амалдаги қонунлар, қонун ости ҳужжатлари ва шу билан бирга 2019 йил 4 февралдаги Олий суд томонидан барча судларга юборилган 11-9-10-сонли хат ва 2020 йил 26 ноябрда Олий суднинг РС-54-20-сонли реабилитация билан боғлиқ ишга тиклаш, иш ҳақи, моддий ва маънавий зарарни ундириш тўғрисидаги фуқаролик ишлари бўйича суд амалиётини умумлаштириш натижалари ҳақидаги Раёсат қарорига таяниб шаклланган.
Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонун ҳужжатларида суднинг айблов ҳукми билан ҳарбий ёки махсус унвондан маҳрум қилиш тарзидаги қўшимча жазо тайинланган ва реабилитация қилинган шахслар учун ҳарбий ёки махсус унвонларни қайтариб бериш асослари ва тартиби назарда тутилмаган. Бизнингча реабилитация этилган шахснинг бошқа ҳуқуқларини тиклаш баробарида, агарда суднинг айблов ҳукми билан ҳарбий ёки махсус унвондан маҳрум қилиш тарзидаги қўшимча жазо қўлланилган бўлса, бундай ҳарбий ёки махсус унвонлар унга қайтариб берилиши билан боғлиқ масала ҳам ҳал этилиши лозим.
Юқоридаги таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, бугунги кунда биринчи навбатда реабилитация қилинган шахслар, айниқса реабилитация қилинган ҳарбий хизматчиларни ишга тиклаш билан боғлиқ суд амалиётини бир хиллаштириш мақсадида аввало мазкур соҳадаги қонун ҳужжатларини унификациялаш, шу билан бир қаторда Олий суднинг тегишли Пленум қарорини ишлаб чиқиш лозим. Бундан ташқари мазкур муносабатларнинг кенг қамровлилиги ва ўзига хослигидан келиб чиқиб Ўзбекистон Республикасининг “Реабилитация қилинган шахсларнинг ҳуқуқларини тиклаш тўғрисида”ги қонун лойиҳасини ишлаб чиқиб, қабул қилиш лозим.
Шохида Бозорова,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди раиси
Зубайда Курбонова,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди судьяси
Nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida tuziladi. Diniy rasm-rusumlarga binoan tuzilgan nikoh huquqiy ahamiyatga ega emas. Nikoh tuzish nikohlanuvchilarning fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlariga ariza berganlaridan keyin bir oy oʼtgach, shaxsan ularning ishtirokida amalga oshiriladi. Uzrli sabablar boʼlganda fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organi bir oy oʼtgunga qadar nikoh tuzishga ruxsat berishi mumkin. Аlohida hollar (homiladorlik, bola tugʼilishi, bir tarafning kasalligi va boshqalar)da nikoh ariza berilgan kuni tuzilishi mumkin. Nikoh tuzish fuqarolik holati dalolatnomalarini davlat roʼyxatidan oʼtkazish uchun belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organi nikohni roʼyxatga olishni rad etganda, shikoyat bilan bevosita sudga yoki boʼysunishiga koʼra yuqori turuvchi organga murojaat qilinishi mumkin.
Nikoh tuzish ixtiyoriydir. Nikoh tuzish uchun boʼlajak er-xotin oʼz roziligini erkin ifoda etish qobiliyatiga ega boʼlishi kerak. Nikoh tuzishga majbur qilish taqiqlanadi. Nikoh yoshi erkaklar va ayollar uchun oʼn sakkiz yosh etib belgilanadi. Uzrli sabablar boʼlganida, alohida hollarda (homiladorlik, bola tugʼilishi, voyaga yetmagan shaxsning toʼla muomalaga layoqatli deb eʼlon qilinishi (emansipatsiya), nikohga kirishni xohlovchilarning iltimosiga koʼra nikoh davlat roʼyxatidan oʼtkaziladigan joydagi tuman, shahar hokimi nikoh yoshini koʼpi bilan bir yilga kamaytirishi mumkin.
Nikoh tuzishga:
loaqal bittasi roʼyxatga olingan boshqa nikohda turgan shaxslar oʼrtasida;
nasl-nasab shajarasi boʼyicha toʼgʼri tutashgan qarindoshlar oʼrtasida, tugʼishgan va oʼgay aka-ukalar bilan opa-singillar oʼrtasida, shuningdek farzandlikka oluvchilar bilan farzandlikka olinganlar oʼrtasida;
loaqal bittasi ruhiyat buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar oʼrtasida yoʼl qoʼyilmaydi.
Nikohlanuvchi shaxslar davlat sogʼliqni saqlash tizimi muassasalarida bepul asosda tibbiy koʼrikdan oʼtadilar. Tibbiy koʼrikdan oʼtish hajmi va tartibi Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Nikohlanuvchi shaxslar ellik yoshdan oshgan boʼlsa, shuningdek ushbu Kodeks 13-moddasining beshinchi qismida koʼrsatilgan alohida hollar mavjud boʼlganda tibbiy koʼrikdan oʼz roziligi bilan oʼtkaziladi.
Oʼzbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksi 33-moddasiga asosan, arizalar javobgar doimiy yashab turgan yoki doimiy mashgʼul boʼlgan joydagi sudga beriladi. Ushbu kodeksning 34-moddasida, agar daʼvogarning voyaga yetmagan bolalari borligi, shuningdek nogironligi yoki ogʼir kasalligi tufayli u javobgar yashab turgan joyidagi fuqarolik ishlari boʼyicha tumanlararo, tuman (shahar) sudiga borishga qiynalsa, nikohni bekor qilish toʼgʼrisidagi daʼvolar daʼvogarning yashaydigan joyidagi sudga taqdim etilishi mumkinligi, bedarak yoʼqolgan deb yoxud ruhiy holati buzilganligi sababli muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar, shuningdek uch yildan kam boʼlmagan muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslar bilan nikohni bekor qilish toʼgʼrisidagi daʼvolar daʼvogarning xohishiga koʼra oʼz yashash joyidagi sudda koʼrilishi mumkin.
Oʼzbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksi 122-moddasi 1-qismi 8-bandida, xotini homilador boʼlgan vaqtda yoki bola tugʼilganidan keyin bir yil davomida er xotinining roziligisiz nikohni bekor qilish toʼgʼrisida daʼvo taqdim etgan boʼlsa ariza koʼrmasdan qoldirilishi belgilab qoʼyilgan.
Er-xotinning mol-mulkini boʼlish haqidagi talabi, agar bu nizoni toʼgʼri hal etish uchun ishga uchinchi shaxslarni jalb qilish zarur boʼlsa, nikohni bekor qilish toʼgʼrisidagi ish bilan birga koʼrilishi mumkin emas.
Давлат фуқаро ва мулкдорларнинг ҳуқуқини ҳимоя қилиш муносабати билан вужудга келувчи низолар судга тааллуқлидир.
Алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳар қандай мамлакатнинг бугунги ва келажаги унда хусусий мулкка бўлган муносабат билан чамбарчас боғлиқдир. Мустақиллик йилларида Бош қомусимизга хусусий мулк ва унинг дахлсизлигини таъминлашга қаратилган қоидалар киритилиши баробарида қатор тарихий қонун ҳужжатлари қабул қилиндики, улар нафақат хусусий мулкчиликка асосланган хўжалик юритиш механизимини такомиллаштириш ҳамда иқтисодиёт рақобатбардошлигини таъминлаш, балки мулкдорлар синфини шакиллантириш ва ривожлантиришнинг мустаҳкам ҳуқуқий асосини ташкил этди.
Шу билан бирга, сўнгги йилларда хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва мулкдорлар ҳуқуқларининг Конституцияда кафолатланган дахилсизлигини таъминлаш борасида бир қатор норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинмоқда. Бироқ шунга қарамай, айрим жойларда мазкур норматив- ҳуқуқий ҳужжатларнинг ижроси амалда кутилган натижаларни бермаётганини кўришимиз мумкин.
Мулк ҳуқуқи моҳиятан қараганда, ҳуқуқ тизими ва тарихидаги энг динамик ҳуқуқий ҳодисалардан бири ҳисобланади. Давлат сиёсати ҳамда ижтимоий муносабатлардаги доимий ўзгаришлар субъектив мулк ҳуқуқини тартибга солувчи нормаларга бевосита таъсир кўрсатади. Мустақил давлатда қонун устуворлигини таъминлаш чораларидан бири фуқароларнинг табиий ҳуқуқлари ва эркинликлари билан бир қаторда мулкдорларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини кафолатлаш ва уларни самарали равишда ҳимоя қилишда намоён бўлади.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасига биноан, хусусий мулк бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясидадир. Мулкдор фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина мулкидан маҳрум этилиши мумкин.
Илғор ривожланган хорижий мамлакатларнинг тарихига назар ташланса, улар ўзининг иқтисодий юксалиш даражасига, аввало, хусусий мулк дахлсизлиги ва мулкдорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ишончли ҳимоясини таъминлаш орқали эришганлигини кўриш мумкин.
Мулкдорлар ҳуқуқларини асоссиз равишда маҳрум этишдан ҳимоя қилиш, хусусий мулк ҳимояси кафолати, мулкдорлар синфини рағбатлантириш, пировардида эса аҳоли турмуш даражаси ва сифатини ошириш ҳамда иқтисодиётда хусусий мулкнинг ўрни ҳамда аҳамиятини янада оширишга хизмат қилади.
Умумий улушли мулк иштирокчисининг уйга бўлган улушини асл ҳолида ажратиб беришнинг имконияти бўлмаган тақдирда, уйнинг унга тегишли қисми ўрнига, Фуқаролик кодекси 223-моддасининг олтинчи қисмига кўра, бошқа мулкдорлар томонидан пул суммасини тўлаш ёки бошқача компенсация тўланишига унинг розилиги билан йўл қўйилади.
Мазкур ишларни амалга ошириш учун қилинган харажатлар Фуқаролик кодексининг 221-моддасига кўра, умумий улушли мулкнинг ҳар бир иштирокчиси мол-мулкни сақлаш чиқимларида улушига қараб қатнашиши шарт эканлиги сабабли суд томонидан тарафлар ўртасида уларнинг улушини инобатга олган ҳолда тақсимланиши керак. Шу билан биргаликда мулкдорларнинг моддий аҳволини ва эътиборга лойиқ бошқа ҳолатларини эътиборга олган ҳолда суд ушбу қоидадан чекиниши мумкин.
Агар улушни ажратиб бериш техник жиҳатдан мумкин бўлса-ю, ҳар бир мулкдорга тўғри келадиган улуш миқдоридан чекинишга тўғри келса, суд ажратиб берилаётган улуш миқдорини муайян ҳолатларни инобатга олган ҳолда кўпайтириши ёки камайтириши мумкин. Бунга ажралиб чиқаётган мулкдорнинг улушига қўшилган уй қисми учун ёки ажралиб чиқаётган мулкдор улушининг бошқа мулкдорларда қолдирилаётган қисми учун пул компенсацияси тўлаш шарти билан йўл қўйилади.
Айрим ҳолларда, суд уйга бўлган умумий улушли мулкнинг бошқа иштирокчилари зиммасига ажралиб чиқаётган мулкдорнинг розилиги бўлмаган тақдирда ҳам унга тегишли улуш учун юқорида кўрсатилган моддий ҳуқуқ нормасига мувофиқ пул суммаси ёки бошқача компенсация тўлаш мажбуриятини юклаши мумкин бўлиб, суд бу ҳолатни ўзининг қарорида асослантирмоғи лозим.
Пул компенсацияси, хусусан уйга бўлган умумий мулкда мулкдорнинг улуши арзимас бўлса ва амалда уни ажратиб бериш мумкин бўлмаса ҳамда мазкур мулкдор умумий мулкдан фойдаланишдан катта манфаатга эга бўлмаса (масалан, ажралиб чиқаётган мулкдор бу уйда яшамайдиган ва бошқа уй-жой майдони билан таъминланган бўлса), тўланиши мумкин.
Суд уйдан фойдаланишнинг амалда шаклланган ва умумий мулкдаги улушларга батамом мутаносиб келмаслиги ҳам мумкин бўлган тартибини, мулкдорлардан ҳар бирининг уйдан фойдаланишга бўлган эҳтиёжини ҳамда биргаликда фойдаланишнинг реал имкониятини инобатга олишлари зарур.
Амалда уйдан биргаликда фойдаланишнинг имконияти бўлмаса суд мулкдорга компенсация тўлаш тўғрисидаги масалани ҳал қилиши мумкин.
Мулкдорга фойдаланиши учун кириш-чиқиш йўли алоҳида, шунингдек алоҳида бўлмаган яшаш хоналари ажратиб берилиши мумкин. Бундай ҳолда, умумий мулк бўлган уйга нисбатан мулк ҳуқуқи бекор бўлмайди.
Мулкдорларнинг мақсад ва вазифаларини инобатга олган ҳолда, мулк билан боғлиқ иқтисодий муносабатларга ҳуқуқий такомил бериш мулк ҳуқуқини амалга ошириш кафолатларини қонунчилик даражасида мустаҳкамлаш орқали амалга оширилади. Мулк ҳуқуқи фуқаролик ҳуқуқида чуқур ва тўлиқ ўрганиб, таҳлил қилинган, аммо амалиёт шуни кўрсатадики, мазкур институтни ўрганишда давом этиш орқали йўқ қилиниши ва бартараф этилиши лозим бўлган кўплаб ноаниқликлар ва низоли вазиятлар мавжуд.
Шохида Бозорова,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди раиси
Давлат Ҳакимов,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди судьяси
Мамлакатимизда турли соҳаларда кечаётган туб ислоҳотларда, энг аввало, адолат тамойилларга асосланган ҳуқуқий демократик давлат қуриш, инсон манфаатларини олий қадрият даражасига кўтариш, ҳар бир фуқаронинг ҳақ-ҳуқуқлари ҳимоясини таъминлашдек эзгу мақсадлар мужассам бўлиб, жамики дунёвий неъматлар орасида энг улуғи-инсон деган фикр илгари сурилди, шу асосда инсон, жамият ва давлат ўртасидаги ўзаро муносабат оқилона ҳуқуқий ечимини топишга интилмоқда, шунга кўра, мамлакатимизда инсон мафаатларини кўзлаган ҳолда амалга оширилаётган ислоҳотлар натижасида йилдан-йилга халқимиз турмуш даражаси ва сифати яхшиланиб бормоқда.
Конституциянинг янги таҳририда бош масала саналган инсон ҳуқуқ ва эркинликларини янада кенгайтириш, мавжудларини мазмунан бойитиш, ҳуқуқ ва эркинликларнинг конституциявий кафолатлари, давлат масъулиятининг кучайтирилганлиги фуқароларнинг мурожаат қилиш ҳуқуқи мисолида кўрсатилган.
Конституцияни янгилаш ва янги таҳрирда қабул қилишнинг бош мақсади унда инсон ҳуқуқларини кўпайтириш, янги ҳуқуқларни мустаҳкамлаш, мавжуд ҳуқуқларни мазмунан бойитиш, инсон ҳуқуқлари кафолатларини ва бу борада давлатнинг масъулиятини кучайтириш эди. Аввалги Конституциянинг “Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари” бўлимида 35 та модда бўлган бўлса, янги таҳрирдаги Конституциянинг шу бўлими 46 та моддадан иборат бўлди. Шунингдек, моддалардаги нормалар миқдори ҳам бир неча марта кўпайтирилди.
Бундан кўринадики, бугунги кунда ҳар бир фуқаромиз амалга оширилаётган ислоҳотлардан руҳланиб яшамоқда.
Демократия ва адолат ғоялари асосида инсон ҳуқуқларини таъминлашга, ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини шакиллантиришга пойдевор бўлиб хизмат қилаётган Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, аввало, миллатнинг юзи, халқнинг хоҳиш-иродаси, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатидир, шунинг учун ҳам юритимизда олиб борилаётган барча соҳадаги ислоҳотлар айнан Конституциямиз асосида амалга оширилмоқда.
Авваламбор, ҳеч кимга сир эмас, сўнгги олти йилда эришган ютуқларимизни ортга қайтмаслигининг ишончли конституциявий ҳимоясини таъминлаш, ушбу эришилган ютуқлар, ҳуқуқ ва эркинликлардан нафақат ҳозирги, балки келажак авлодларимиз эмин-эркин фойдаланиши учун уларни Конституцияга муҳрлаб қўйиш лозим бўлмоқда.
Чунки, дунёда кундан-кунга турли хавф-хатар ва таҳдидлар ҳамда янгидан-янги синовлар, шунингдек айрим давлатларнинг дунё харитасида қолиш-қолмаслиги савол остида қолаётганлиги, мамлакатимиз қудратли давлатга айланиб бораётганлиги, аҳоли сонининг ошаётганлиги, унинг ярмидан кўпи ёшлар бўлиши, уларга муносиб шароитлар яратиб бериш учун барқарор иқтисодиёт, хавфсиз давлат, самарали бошқарув ва ижтимоий кафолатларни таъминлаш лозим.
Буларни барчаси учун мустаҳкам ҳуқуқий пойдевор зарур бўлиб, Янги Ўзбекистонга янгиланаётган Конституцияни қабул қилишни тақозо қилади.
Шу муносабат билан, янгиланаётган Конституция лойиҳасини шакиллантириш учун халқ муҳокамасига қўйилди. Авваллари Конституция лойиҳаси ишлаб чиқилиб, кейин халқ муҳокамасига тақдим этилган бўлса, бунда эса, берилган таклифлар асосида лойиҳа шакиллантирилиб, кейинги босқичда янгиланаётган Конституциявий лойиҳа умумхалқ муҳокамасига қўйилди.
Ушбу лойиҳа билан оммавий ахборот воситалари, интернет тармоқлари орқали халқимиз танишиб чиқиб, 2022 йил 25 июндан 1 августга қадар ўтказилган умумхалқ муҳокамасида фуқароларимиз томонидан бир юз эллик мингдан ортиқ таклифлар билдирилди.
Бундан кўринадики, ушбу жараёнларда халқимизнинг фикри ва таклифлари икки босқичда ўрганилиб, конституциявий лойиҳа ишлаб чиқилди.
Шу боисдан хабарингиз борки, янгиланаётган Конституция лойиҳаси умумхалқ муҳокамасида, етук олимлар, жамоатчилик, халқаро ва хорижий экспертлар иштирокида муҳокамаларда ҳар томонланма таҳлил қилинди ва маромига етказилди.
Янги Конституциявий қонун лойиҳасини тайёрлаш ва такомиллаштиришда 400 дан ортиқ халқаро ҳужжатлар, 190 га яқин мамлакатлар конституциялари пухта ўрганилиб, жамоатчилик вакиллари иштирокида муҳокамалар ўтказилди.
Лойиҳадаги моддалар сони 128 тадан 155 тага, нормалар сони 275 тадан 434 тага ошди, яъни асосий Қонунимизнинг 65 фоиз матни халқимиз таклифлари асосида янгиланди.
Шу ўринда янги Конституция лойиҳасининг мазмун-моҳиятига ва энг асосий, муҳим жиҳатларига қисқача тўхталсак.
Янги Конституция лойиҳасида Ўзбекистон “ҳуқуқий давлат” деган конституциявий тамойил белгиланган.
Бу барчанинг қонун олдида тенглигини ва қонундан ҳеч ким устун эмаслигини таъминлаш, судлар томонидан адолатли қарорлар қабул қилиш, умуман олганда, давлат органларининг халққа хизмат қилиши учун мустаҳкам пойдевор бўлади.
Илгари Конституциямизда амал қилиб келган “давлат-жамият-инсон” тамойилини янги таҳрирдаги Конституциямизда “инсон-жамият-давлат” деб ўзгартириш, яъни энг аввало, инсон манфаатини ҳар нарсадан устун қўйишни мақсад қилган.
Хусусан, унда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш давлатнинг олий мажбурияти этиб ҳамда инсон ва давлат органлари ўртасида юзага келадиган ноаниқликлар инсон фойдасига талқин қилиниши белгиланган, бу эса инсон манфаатлари устувор бўлишини амалда таъминланмоқда.
Шунингдек, янги Конституциявийда ҳар ким Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигига ва халқаро шартномаларга мувофиқ, агар давлатнинг ҳуқуқий ҳимояга доир барча ички имкониятларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи халқаро органларга мурожаат этишга ҳақли эканлиги белгилаб берилган.
Мазкур Конституция ҳақиқатан ҳам Халқ Конституцияси бўлаяпти, чунки унда аҳолининг барча қатлами, жумладан, аёллар, нуронийлар, болалар, ёшлар, ногиронлиги бўлган, ижтимоий ҳимояга муҳтож шахслар, хориждаги ватандошларимиз, ҳатоки, маҳкумлар – барча барчасини ҳуқуқ ва манфаатлари ҳисобга олинган.
Яна муҳим жиҳатларидан бири, ҳар ким уй-жойли бўлиш ҳуқуқига эга экани ва ҳеч ким суднинг қарорисиз, қонунга номувофиқ ҳолда уй-жойидан маҳрум этилиши мумкин эмаслиги каби ҳуқуқлар кафолатланган.
Янги Конституция инсон ҳаёти, дахлсизлиги, қадр-қимматини ҳимоя қилиб, чинакам халқ давлатчилиги асосларини яратади ва аҳоли фаровонлигини юксалтириш билан бирга, янги Ўзбекистон тараққиётида янги даврни очиб беради.
Ўзбекистон Конституциясининг янги таҳрири 2023 йил 1 майдан кучга кирди. У 6 бўлим, 27 боб ва 155 та моддадан иборат. 2023 йил 30 апрелдаги референдумда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Конституцияси тўғрисида»ги конституциявий қонуни 2023 йил 1 майдан кучга кирди. Шу кундан эътиборан бошқа қонунлар ва қонуности ҳужжатларида келтирилган нормалар конституцияга зид бўлса, судлар конституцияга қараб қарор қабул қилади.
Янги таҳрирдаги Конституция Янги Ўзбекистон стратегиясини амалга оширишнинг сиёсий-ҳуқуқий асосларини яратиб, миллий давлатчилик тараққиётининг тарихий муҳим босқичида давлат ва жамиятни янада ривожлантиришнинг устувор йўналишларини белгилаб берди.
Хусусан, Конституцияда давлат қурилишининг янги стратегик мақсади — ижтимоий давлат қуриш эканлиги белгилаб берилди, ижтимоий адолат ва бирдамлик принциплари жорий этилди, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг мутлақо янги механизмларини назарда тутувчи конституциявий асослар мустаҳкамланди.
Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясини сўзсиз ва тўлиқ амалга ошириш, унда мустаҳкамланган устувор принципларни Янги Ўзбекистон улуғвор ғоясига ҳамоҳанг тарзда рўёбга чиқариш, давлат органларининг фаолиятини янгича конституциявий-ҳуқуқий шароитларда йўлга қўйиш, фуқаролар ўз ҳаётида халқ Конституцияси руҳини яққол ҳис этиб туришини таъминлаш мақсадида, янги таҳрирдаги Конституцияни сўзсиз ва тўлиқ амалга ошириш барча даражадаги давлат органлари ва ташкилотларининг биринчи навбатдаги устувор вазифаси этиб белгиланган.
Шунингдек, давлат органлари ва ташкилотларининг раҳбарлари янги таҳрирдаги Конституцияни амалга ошириш бўйича чора-тадбирлар ижросини ўз вақтида таъминлаш учун шахсан жавобгар ҳисобланади ҳамда янги таҳрирдаги Конституция олий юридик кучга эга эканлигидан келиб чиқиб, давлат органлари ва ташкилотлари, шу жумладан, суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида тўғридан-тўғри ва сўзсиз қўлланилади. Янги таҳрирдаги Конституция нормаларини уларни амалга ошириш учун бошқа қонунчилик ҳужжатларининг мавжуд эмаслиги ёки қонунчиликка Конституцияга мувофиқ ўзгартириш ва қўшимчалар киритилмаганлиги важи билан қўллашни рад этиш қатъиян тақиқланади.
Конституциянинг 29 моддасига асосан, ҳар кимга малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланади. Қонунда назарда тутилган ҳолларда юридик ёрдам давлат ҳисобидан кўрсатилади.
Конституциянинг XXIII боби суд ҳокимиятига бағишланган бўлиб, 130-140 моддаларни ўз ичига олади. Ўзбекистон Республикасида одил судлов фақат суд томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятдан, сиёсий партиялардан, фуқаролик жамиятининг бошқа институтларидан мустақил ҳолда иш юритади.
Ўзбекистон Республикасида суд тизими ва судлар фаолиятининг тартиби қонун билан белгиланади. Фавқулодда судлар тузишга йўл қўйилмайди.
Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият ҳужжатларининг Конституцияга мувофиқлиги тўғрисидаги ишларни кўради. Конституциявий суд Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши тавсия этган сиёсат ва ҳуқуқ соҳасидаги мутахассислар орасидан, Қорақалпоғистон Республикаси вакилини қўшган ҳолда сайланади. Конституциявий суднинг судьялари қайта сайланиш ҳуқуқисиз ўн йиллик муддатга сайланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди ўз таркибидан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судининг раисини ва унинг ўринбосарини беш йиллик муддатга сайлайди.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди фуқаролик, жиноий, иқтисодий ва маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ҳисобланади ва Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида бажарилиши мажбурийдир. Ўзбекистон Республикаси Олий суди қуйи судларнинг судлов фаолияти устидан назорат олиб бориш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси ва унинг ўринбосарлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан беш йиллик муддатга сайланади. Айни бир шахс сурункасига икки муддатдан ортиқ Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси, раис ўринбосари этиб сайланиши мумкин эмас.
Судьялар мустақилдирлар, фақат Конституция ва қонунга бўйсунадилар. Судьяларнинг одил судловни амалга оширишга доир фаолиятига ҳар қандай тарзда аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Судьялар муайян ишлар бўйича ҳисобдор бўлмайди. Судьялар дахлсиздир. Давлат судьянинг ва унинг оила аъзоларининг хавфсизлигини таъминлайди.
Оила тушунчаси азал-азалдан жамиятимиз томонидан диққат – эътиборда бўлиб келган. Шу боис давлатимиз мустақилликка эришиши билан оилаларни ижтимоий ҳимоя қилиш ва қўллаб-қувватлаш билан боғлиқ бўлган ислоҳотлар сиёсат даражасига кўтарилиб, оила ва унинг муҳофазаси билан боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатлар қонун нормалари билан кафолатланди. Зеро оилаларнинг мустаҳкамлиги жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ҳамда миллий хавфсизлигини, унинг равнақи ва тараққиётини белгиловчи ҳал қилувчи омил ҳисобланади.
Оила никоҳга асосланган ахлоқий маъсулият, ўзаро ҳурмат ва меҳр-муҳаббат умумийлиги билан боғланган кичик бир ижтимоий гуруҳ сифатида тавсифланади. Никоҳ эса эр-хотин ўртасидаги ўзаро муносабатларни чамбарчас боғловчи ришта ҳисобланади. Ушбу ришта ўзаро розилик, меҳр-муҳаббат ва ишонч асосида тузилиб, қонуний расмийлаштирилсагина унинг пойдевори мустаҳкам бўлади.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан 1948 йил 10 декабрда қабул қилинган “Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси”нинг 16-моддасида . Оила жамиятнинг табиий ва асосий ҳужайраси саналади ва жамият ҳамда давлат томонидан ҳимоя қилинишга ҳақли. эканлиги қайд этиб ўтилган[1].
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 63-моддасида “Оила жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга” деб белгиланган.[2].
Оила жамиятнинг асосий бўғини сифатида қанчалик ҳимоя қилинмасин, оилавий муносабатлар қонун нормалари билан нечоғлик тартибга солинмасин, минг афсуски, бугунги кунда оилавий низоларнинг сони ортиб бормоқда.
Хусусан, никоҳ тузиш тартиби ва шартларига амал қилмаслик, оила қуриш мақсадини кўзламай моддий манфаат йўлида ғайриқонуний мақсадларда сохта никоҳ тузиш никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш билан боғлиқ бўлган оилавий низоларни юзага келишига сабаб бўлмоқда.
Ҳозирги вақтда Ўзбекистон қонунчилигида, шунингдек, аксарият хорижий мамлакатлар қонунчилигида никоҳнинг ҳақиқийлиги презумцияси мустаҳкамланган. Бинобарин, буни фақат суд орқали рад этиш мумкин. Никоҳ суд томонидан бундай эътироф этилгунга қадар унинг қонунни бузган ҳолда тузилганлиги тўғрисидаги далиллар мавжудлигидан қатъий назар ҳақиқий деб ҳисобланади.
Ҳуқуқ назариясида никоҳнинг ҳақиқий эмаслиги ҳақида турли фикрлар, тушунчалар мавжуд. Шундай қилиб, улардан бирига кўра, никоҳнинг ҳақиқий эмаслиги оилавий ҳуқуқий жавобгарликнинг қандайдир ўлчовидир. Булар никоҳнинг ҳақиқий эмаслиги қонун ҳужжатларининг никоҳни тузиш билан боғлиқ талабларига риоя қилмаслик учун қонуний жазо сифатида қаралади.
А.И. Загоровский таъкидлаганидек, никоҳнинг ҳақиқий эмаслиги тўғрисидаги масала уни тузиш шартлари, гўё иккинчисининг тегишли санкцияси бўлганлиги масаласи билан энг яқин боғлиқдир.
М.В. Антоколская ва И.М. Кузнецованинг таъкидлашича, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш никоҳни бекор қилиш ва бундай никоҳ тузилган пайтдан бошлаб унинг ҳуқуқий оқибатлари деб аташ мумкин.
Бироқ, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш учун асослар бўйича турли қарашлар ва бўлинишларга қарамай, қонунда бундай бўлиниш мавжуд эмас.
Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш асослари Ўзбекистон Республикасининг Оила кодексида қатъий белгилаб қўйилган бўлиб, уларни кенгайтириб талқин этишга йўл қўйилмайди.
сохта никоҳ тузилганда, яъни эр-хотин ёки улардан бири оила қуриш мақсадини кўзламай никоҳ қайд қилдирганда;
никоҳланувчи шахслардан бири таносил касаллиги ёки одамнинг иммунитет танқислиги вируси (ОИВ касаллиги) борлигини иккинчисидан яширганда, агар иккинчиси судга шундай талаб билан мурожаат этса[3].
Маълумки, никоҳ тузишнинг биринчи шарти, Оила Кодексининг 14-моддасига кўра, никоҳ тузишнинг ихтиёрийлигидир. Никоҳ тузиш учун бўлажак эр-хотин ўз розилигини эркин ифода этиш қобилиятига эга бўлиши керак, никоҳ тузишга мажбур қилиш тақиқланади.
Никоҳ тузишнинг иккинчи шарти – бу никоҳ ёшидир. Оила кодексининг 15-моддасига кўра, никоҳ ёши эркаклар ва аёллар учун ўн саккиз этиб белгиланган. Чунки бу ёшда эркак ва аёллар физиологик етилиб, маънавий ва жисмоний жиҳатдан ўсиб, ота-она бўлиш қобилиятига эга бўладилар.
лоақал биттаси рўйхатга олинган бошқа никоҳда турган шахслар ўртасида;
насл-насаб шажараси бўйича тўғри туташган қариндошлар ўртасида, туғишган ва ўгай ака-укалар билан опа-сингиллар ўртасида, шунингдек фарзандликка олувчилар билан фарзандликка олинганлар ўртасида;
лоақал биттаси руҳият бузилиши (руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги) сабабли суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган шахслар ўртасида никоҳ тузишга йўл қўйилмайди.
Агар никоҳланувчи шахслардан бири таносил касаллиги ёки одам иммунитети тақчиллиги вируси (ОИТС инфекцияси) борлигини бошқасидан яширган бўлса, бу шахс никоҳни ҳақиқий эмас деб топишини талаб қилиб судга мурожаат қилишга ҳақлидир.
Демак, Оила кодексининг 14-16 моддаларида белгиланган шартлар бузилган тақдирда, шунингдек сохта никоҳ, яъни эр-хотин ёки улардан бири оила қуриш мақсадини кўзламай тузган никоҳ ҳақиқий эмас деб топилади.
Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш суд тартибида амалга оширилади. Ушбу низоларни ҳал қилишнинг ўзига хос процессуал жиҳатлари мавжуд. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш билан боғлиқ ишларни судда кўришнинг процессуал жиҳатлари хусусида тўхталишдан аввал, никоҳдан ажралиш масалалари ҳамда никоҳни ҳақиқий эмаслиги ўртасидаги фарқлар хусусида тўхталиб ўтамиз.
Никоҳдан ажралишни қонунда икки тартиби белгиланган:
1) эр-хотинлар ўртасидаги мулкий низолар мавжуд бўлган ҳолларда, суд тартибида (масалан, мулкни бўлиш, эр-хотинлар ўртасидаги ҳамда вояга етмаган болаларга моддий таъминот билан боғлиқ бўлган ҳолатлар юзасидан (алимент ундириш масаласида) ва бошқалар) ажратилинади;
а) эр-хотин ўртасида вояга етмаган фарзандлари бўлмаса ва улар ажралишга ўзаро рози бўлган тақдирда;
б) тарафлар (эр ёки хотин) суд томонидан бедарак йўқолган, руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги сабабли муомалага лаёқатсиз деб топилган бўлса;
в) ОКнинг 42-43-моддаларида белгиланганидек, содир этган жинояти учун уч йилдан кам бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум қилинган бўлса.
Никоҳ, эр-хотиннинг вафоти ёки суд улардан бирини вафот этган деб эълон қилиши сабабли ҳамда эр- хотиндан бири ёки ҳар иккисининг аризасига мувофиқ, никоҳдан ажратиш йўли билан, шунингдек суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган эр-хотиннинг васийси берган аризасига мувофиқ тугатилиши мумкин.
Никоҳдан умумий тартибда ажратиш суд орқали ҳамда ОКнинг 42-43- моддаларида кўрсатилган ҳолларда маъмурий тартибда, яъни фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларида амалга оширилади.
Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш эса, юқорида қайд килинганидек, фақат суд тартибида амалга оширилади. Никоҳдан ажралишнинг ва никоҳни хақиқий эмас деб топишнинг юқоридаги белгилари аниқроғи, процессуал тартиби, уларнинг хусусиятлари бўлиб ҳисобланади[4].
ОКнинг 50-моддасида “никоҳни ҳақикий эмас деб топиш фақат суд тартибида амалга оширилади” деган қоидада “фақат” сўзига урғу берилишидан мақсад, суддан бошқа бирорта бир давлат органларига, жамоат ташкилотларига бу туркумдаги ишларнинг тааллуқли эмаслиги назарда тутилади. Юқорида баён этилганидек, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги даъво талабларини судья тайёрлов босқичида унинг хусусиятларини эътиборга олиб етарли даражада тайёрланган деб топгач, суд мажлисига тайинлаш тўғрисида ажрим чиқаради ҳамда тарафлар ва процесснинг бошқа иштирокчиларига ишни кўриш вақти ва жойи ҳақида маълум қилади.
Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни суд мажлисида мазмунан кўришда ҳам унинг процессуал хусусиятларига эътибор бериш лозим. Никоҳдан ажратиш ҳақидаги ишлардан никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишлардан қуйидагилар билан фарқланади:
1) никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишларда қонун ажратиш учун тўлиқ асосларни белгиламаган, бунда суд эр ва хотиннинг бундан буён биргаликда яшашга ва оилани сақлаб қолишга имкони йўқ,- деган хулосага келса кифоя, никоҳдан ажратишга асос сифатида бошқа ҳолатларни аниқ, кўрсатиши шарт эмас, никоҳни ҳақиқий эмас, – деб топиш тўғрисидаги ишлар бўйича эса ОКнинг 49-56-моддаларида асосий сабаблари кўрсатиб берилган, никоҳ шартларини бузиб тузилган никоҳни ҳақиқий эмаслиги юқорида баён этилган, шу сабабли бу асосларни яна қайтадан такрорлашга зарурат йўқ;
2) суд мажлисида тарафларнинг никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишларда ўзларининг манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида иштирок этсалар, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларда эса эр-хотин, шунингдек шу никоҳнинг тузилиши натижасида ҳуқуқи бузилган шахслар, васийлик ва ҳомийлик органи иштироки ҳам лозим бўлади;
3) никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишларни кўришда суд тарафларни яраштириш ва оилани сақлаб қолиш мақсадида иш кўришни бир неча маротаба қолдиришга, белгиланган олти ойлик муддатини узайтиришга ёки қисқартиришга, бунинг учун судьяда оилани сақлаб қолишга имкон борлиги аниқланган ҳолларда йўл қўйилса, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларда суд (судья) даъво аризасидаги талабларни тўплаган ҳужжатларни қанчалик асосли эканлигини текширади ва оилани сақлаб колишга қаратилган процессуал ҳаракатларни амалга оширмайди;
4) никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларда тарафлар суд процессида иштирок этишлари зарур, чунки эр-хотин талаблари ким томони берилганидан қатъи назар, ўзларининг ички ҳиссиётларини, айниқса жабрланувчини алдаш, зўрлаш, сохта тузилган никоҳлар бўйича ўз фикрларини изҳор этишда қатнашишлари лозим. Никоҳдан ажратишда эса, булар қатъи талаб бўлиб кўрилмайди;
5) қонун қайси ҳолларда бошқа шахслар томонидан берилган аризаларни судда кўриш мумкинлигини кўрсатиб ўтади. Масалан, муомалага лаёқатсиз деб топилган эр(хотин)нинг васийси берган аризасига асосан ҳам никоҳни тугатишга, ишни кўришда унинг иштирок этиши юқорида кўрсатилганидек, процессуал қонунда ўз ифодасини топган. Демак, никоҳ муносабатлари шахсий ҳуқуқларни амалга ошириш эканлигини инобатга олиб, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги низоларда, тарафларнинг суд процессида иштирокини зарур деб ҳисоблаш керак;
6) агар никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишларни кўришда суд у билан боғлиқ мулкий низолар, болалар кимнинг тарбиясида қолиши, алимент ундириш тўғрисидаги талабларни ҳам шу процесснинг ўзида ҳал этиши мумкин бўлса, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларда эса, бундай талаблар бир вақтда кўрилмайди, ғайриқонуний тарзда тузилган никоҳ билан боғлиқ юқоридаги ҳолатлар бундан мустаснодир. ОКда тузган никоҳи ҳақиқий эмас деб топилган шахсларнинг мулкий ҳуқуқига оид муносабатлар оила қонунчилиги билан эмас, балки ФК билан тартибга солинади.
Суд никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни кўришда нафақа ундириш, эр- хотиннинг ўзаро муносабати бўйича ОКнинг 56- моддада кўрсатилган бошқа масалаларни ишни мазмунан кўриш жараёнида муҳокама қилиши лозим. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни судда кўришда судья суд мажлисининг қисмларига риоя қилган ҳолда иш юритиши лозим. Процесснинг тайёрлов қисмида бажариладиган процессуал ҳаракатларни, ишни мазмунан кўриш қисмида қандай масалалар ҳал қилинишига, суд музокараларида даъвогар, жавобгар бўлган эр (хотин) баёнотлари, даъвони асослаши, эътирозлари ёритилади.
Россия Федерацияси Гражданлик процессуал кодексининг 5-моддасига асосан агар никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида прокурор, васийлик, ҳомийлик органлари ёки шу никоҳнинг тузилишида ҳуқуқи бузилган бошқа шахсларнинг талаби асосида иш бошланган бўлса, суд музокараларида шу шахслар биринчи бўлиб сўзлайдилар[5].
Процессда қатнашган прокурор ўз сўзида суд мажлисида текширилган далилларни янада таҳлил қилиб, қандай ҳолатлар аниқланганлиги, иш бўйича қайси қонунга асосланиш лозимлиги, даъво талабларини қаноатлантириш ёки рад этиш тўғрисидаги масалаларни ечишда судга кўмаклашади.
Суд томонидан процессда иштирок этиш учун жалб этилган ёки ўз ташаббуси билан киришган давлат бошқаруви органлари шу жумладан васийлик, ҳомийлик органлари ҳам иш юзасидан хулоса берадилар.
Агар никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисида васийлик ва ҳомийлик органи томонидан талаб қўйилган бўлса, васийлик ва ҳомийлик органлари иш юзасидан хулоса бермайди, балки манфаатдор шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда қонунда белгиланган процессуал ҳаракатларни бажаришлари лозим бўлади.
Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни суд мажлисида кўришнинг охирги қисми ҳал қилув қарорини чиқариш бўлиб, иш кўришнинг бу босқичида суд далилларга баҳо беради, иш бўйича қандай ҳолатлар аниқланганлиги, қайси ҳолатлар аниқланмаганлиги, қайси қонун ҳужжатини тадбиқ этиш лозимлиги ва даъво талаблари қанчалик асосли эканлиги ва бошқа масалалар ҳал қилув қарорида ўз ифодасини топган бўлиши лозим.
Демак, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни мазмунан судда кўриш билан боғлиқ бўлган талабларнинг энг асосийси иш бўйича даъвогар ва жавобгарлар ўртасидаги мавжуд ҳуқуқий муносабатда никоҳнинг қонуний бўлганлиги тўғрисидаги талаб бўлади.
Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида суднинг ҳал қилув қарори ушбу талаб асосида чиқарилади. Фуқаролик ишлари судда мазмунан ҳал этилган бўлса, биринчи инстанция суди ҳал қилув қарорини қабул қилади. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги ишлар юзасидан қабул қилинадиган ҳал қилув қарорлари кўрилган иш юзасидан ечим тариқасида қабул қилинади. Суднинг ҳал қилув қарори одил судловнинг муҳим ҳужжатидир. Даъво талаблари асосида суднинг никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида чиқарадиган ҳал қилув қарори даъвогар, жавобгарнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган бўлса, шу билан бир қаторда, муҳим тарбиявий таъсир чораларини кўрсатувчи юридик ҳаракат бўлиб ҳисобланади.
Агар суднинг ҳал қилув қарорини судда ҳозир бўлганлар мамнуният билан қабул қилсалар, қарорнинг тўғрилигини тушунсалар, унинг қонуний, асосли, адолатли эканлиги ҳақида фуқароларда шубҳа туғилмаса, шундагина суд ўз олдига қўйган мақсадга эришган ҳисобланади. Фуқаролик процессуал кодексининг янги жиҳатларидан бири бўлиб, бошқа фуқаролик ишлари каби бундай ишларни ҳам биринчи инстанция судида якка тартибда кўриш ҳисобланади.
Суд ҳал қилув қарорини асослаш қисмида ишнинг суд томонидан аниқланган ҳолатлар ва унга асос бўладиган далиллар, суд у ёки бу далилни рад қилишга асос бўлган хулосалар, суд амал қилган моддий ва процессуал ҳуқуқ нормалари кўрсатилмоғи лозим. Агар жавобгар арз қилинган талабни тан олса, асослантириш қисмида фақат арз қилинган талабнинг тан олинганлиги ва унинг суд томонидан қабул қилинганлиги кўрсатилади[6].
Суд ишни мазмунан кўриш ниҳоясига етди, – деган хулосага келса, ҳал қилув қарорини чиқариши учун алоҳида хонага киради.
Суд ҳал килув қарорини чиқараётганида никоҳни ҳақиқий эмас, – деб топиш ҳақидаги даъво талабларини таҳлил қилади, никоҳ, тузиш тартибига қанчалик риоя қилган- қилмаганлигига аҳамият беради, никоҳ тузишга монелик қиладиган ҳолатлар қонунда назарда тутилган-тутилмаганлиги ва улар қай даражада тузилганлигини аниқлайди, ушбу никоҳни тузиш натижасида шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатлари қай даражада бўлганлиги, ушбу никоҳдан туғилган болаларнинг тақдири, уларга моддий ёрдам кўрсатиш, тарафларга етказилган моддий ва маънавий зарарни қоплаш масаласи, таъминот олиш ҳуқуқига эга бўлган эр-хотиннинг талаблари, никоҳни ҳақикий эмас деб топишга биргаликда орттирилган мол-мулкка нисбатан бўлган ҳуқуқлар ва никоҳдаги шахсларни никоҳ ҳақиқий эмас, – деб топилгандан кейин фамилиясини сақлаб қолиш масалалари кўриб чиқилади. Суд, шунингдек суд харажатларини тақсимлайди, ҳал қилув қарорини ижро этиш тартиби, қарор устидан шикоят бериш муддатини белгилайди ва қонунда кўрсатилган бошқа масалаларни ҳал этади.
Қарорнинг шу қисмида суд тарафларга аниқ бўлиши учун “никоҳ ҳақиқий эмас деб топилсин ва никоҳ тузиш ҳақидаги ёзув бекор қилинсин” деб кўрсатиши лозим[7].
Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги даъво талабларини қаноатлантириб чиқарилган суднинг ҳал қилув қарори мазкур никоҳнинг қайд қилиниши факти — ҳуқуқий муносабатни (никоҳни) вужудга келтирмаганлигини, эр ва хотин учун ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар туғдирмаганлигини тасдиқлайди.
ОКнинг 50-моддаси 2-қисмига кўра, “никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қароридан нусха берилаётганида, паспорт ёки шахсини тасдиқловчи бошқа ҳужжатга тегишли белги қўйилади”.
Бундай чора ғайриқонуний, ноҳуш ҳаракатлардан жамоатчиликни хабардор қилиш ва ғайриқонуний тартибда тузиладиган никоҳнинг олдини олишга қаратилган тадбир ҳисобланади. ОКнинг 50-моддаси 3-қисмида никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида суд чиқарган ҳал қилув қарори қонуний кучга киргач, ўн кун ичида ундан кўчирма никоҳ тузилганлигини рўйхатга олинган жойдаги Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органига юборилиши кўрсатилган. Ҳал қилув қарори қонуний кучга киргач, ўн кун ичида ундан кўчирма юбориш лозимлиги қонуний кучга кирмаган суднинг ҳал қилув қароридан кўчирма талаб қилиш ҳолларини олдини олишга қаратилган бўлса, иккинчидан суд ходимларини қонунда белгиланган муддатда ҳал қилув қароридан кўчирма юборишга риоя қилиш интизомига чақиришни назарда тутади. Тегишли ҳал қилув қарорининг ижроси никоҳни қайд қилиш идораларида расмийлаштирилади.
Бундан ташқари, Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш идораси ҳам ўз вақтида никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги қарор асосида тегишли ёзувларга ўзгартириш киритиши шарт. Демак, белгиланган қоидаларга риоя этмаслик суд фаолиятини бу ишдаги сусткашлиги, охир оқибатда фуқаролик ишидаги тарафларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларининг бузилишига олиб келиши мумкин[8].
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, судлар томонидан никоҳни ҳақиқий эмас деб топишнинг процессуал тартибига риоя қилиш, иш юзасидан қонуний, асосли ва адолатли қарор қабул қилиш судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлашга, судларга бўлган ишончни янада оширишга, судларнинг нуфузини оширишга ва бир сўз билан айтганда одил судловни таъминлашга хизмат қилади.
Сўнгги йилларда суд-ҳуқуқ соҳасини ислоҳ этиш борасида дадил қадамлар қўйилди. Бу йўналишдаги устувор масалалар юзасидан кўплаб қонун, Фармон ва қарорлар қабул қилинган бўлиб, уларда судларнинг халқчиллиги ва очиқлиги, инсон ҳуқуқларининг устуворлигини таъминлаш каби чоралар белгиланиб, бир қатор ишлар амалга оширилди.
Алоҳида таъкидлаш жоизки, ўтган қисқа даврда судларнинг ҳақиқий мустақиллигини таъминлаш, суд кадрларини танлаб олишнинг очиқ ҳамда шаффоф механизмини яратиш бўйича ҳам комплекс чора-тадбирлар олиб борилди.
Барчамизга аёнки, низоларни муқобил ҳал қилиш институтини ривожлантириш, яъни айрим тоифадаги ишларни судгача ва суддан ташқари ҳал қилиш механизмларини янада кенгайтириш суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотларнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади.
Хорижий давлатлар ҳуқуқий тизимида низони судгача олиб бормасдан, муқобил йўл билан ҳал қилишга қаратилган медиация институти билан низони ўзаро ҳал этиш жараёни алоҳида аҳамият касб этмоқда.
Юритимизда ҳам низоларни тинч йўл билан бартараф этиш йўлида бир қатор ишлар амалга оширилган бўлиб, “Медиация тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонун мазкур институтнинг кенг ривожланишига замин яратди.
Мазкур Қонун 2018 йил 3 июлда қабул қилинди ва у 2019 йил 1 январдан кучга кирди.
Қонуннинг 15-моддаси 2-қисмида медиация низони суд тартибида кўриш жараёнида ҳам қўллаш мумкинлиги назарда тутилган ва шу муносабат билан Ўзбекистон Республикадиинг Фуқаролик кодекси, Солиқ қодекси, Фуқаролик процессуал кодекси ва Иқтисодий процессуал кодекси нормаларини Қонун нормаларига мувофиқлаштириш мақсадида ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.
Суд иш юритувининг ҳар қандай босқичида, жумладан суд ҳужжати ижроси босқичида ҳам тузилиши мумкин бўлган келишув битимидан фарқли равишда, “Медиация тўғрисида”ги Қонуннинг 15-моддаси медиация низони кўриш жараёнида суд ҳужжатини қабул қилиш учун суд алоҳида хонага (маслаҳатхонага) киргунига қадар татбиқ қилиниши мумкинлигини назарда тутади. Шу муносабат билан, ФПК ва ИПКда тарафлар биринчи инстанция судида даъво тартибидаги иш юритувда суд ҳужжатини қабул қилиш учун суд алоҳида хонага (маслаҳатхонага) киргунига қадар медиатив келишув тузиш билан иш юритишни якунлашга ҳақлилиги белгиланди.
Куйида медиация тўғрисидаги зарурий ва ҳамма билиши шарт бўлган қоидалар ҳақида тўхталишни жоиз топдим.
*даъвогар ва мустақил талаблар билан арз қилмайдиган учинчи шахс ўртасида фақат келишув битими эмас, медиатив келишув ҳам тузилишига йўл қўйилади (ФПК 49-модда ва ИПК 48-модда);
*ариза (даъво ариза) берган прокурор, давлат органлари ва бошқа шахслар барча процессуал ҳуқуқларидан фойдаланади, бундан келишув битими ёки медиатив келишув тузиш ҳуқуқи мустасно (ФПК 51-модда ва ИПК 49, 50-моддалари);
*медиаторлар ўзларининг мажбуриятларини бажариш билан боғлиқ бўлган ҳолатлар тўғрисида гувоҳ сифатида чақирилиши ва сўроқ қилиниши мумкин эмас (ФПК 56-модда ва ИПК 53-модда);
*шартнома бўйича вакиллик қилувчининг медиатив келишув тузиш ваколатлари ваколат берувчи томонидан берилган ишончномада махсус кўрсатилган бўлиши керак (ФПК 69-модда ва ИПК 63-модда);
*суд тарафлар медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисида келишув тузган тақдирда иш юритишни тўхтатиб туриши шарт ва бу ҳолда иш юритиш медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тугагунгача, лекин олтмиш кундан кўп бўлмаган муддатга тўхтатилади (ФПК 116 ва 118-моддалари, ИПК 101 ва 103-моддалари);
*суд мазкур тоифадаги низолар учун қонунда ёки шартномада назарда тутилган ҳолларда жавобгар билан медиация тартиб-таомилини амалга ошириш билан низони ҳал этиш тартибига даъвогар риоя этмаган бўлса, даъво аризани кўрмасдан қолдирилади (ФПК 122-модда ва ИПК 107-модда);
*тарафлар медиатив келишув тузган бўлса, суд даъво аризани кўрмасдан қолдирилади (ФПК 122-модда ва ИПК 107-модда);
* низо медиатив келишув билан медиация тартибида ҳал қилинган тақдирда, тўланган давлат божи қайтариб берилади (Қонун 17-моддаси)
Демак, медиация институти низони судгача олиб бормасдан, муқобил йўл билан ҳал қилишга қаратилган бўлиб, ортиқча овворагарчиликлар ва чиқимларсиз фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашга хизмат қилади.
Ҳабиб Саидов,
Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро судининг судьяси
Суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳуқуқий демократик давлат ва кучли фуқаролик жамиятини барпо этишнинг муҳим шартларидан биридир.
Чунки, инсон шаъни, қадр-қимати, ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатлари айнан адолатли ва мустақил суд томонидан ҳимоя қилинади.
Кейинги йилларда суд-ҳуқуқ соҳасини янада демократлаштириш, Конституция устуворлиги, қонун олдида тенглик, инсонпарварлик, адолатлилик, суд ҳокимятининг мустақиллигини таъминлаш, суд жараёнида тортишув тамойилларини татбиқ этиш, аҳолининг одил судловга бўлган ишончини ошириш бўйича чора-тадбирлар мажмуи қабул қилинди.
Хусусан, Президентимиз Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон мустақиллигини 32 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқида суд тизими мустақил бўлмас экан, жамиятимизда ривожланиш бўлмайди. Суд идорасига иши тушган ҳар бир шахс ушбу даргоҳда қонун ва адолат устувор эканига ишонч ҳосил қилиши лозим. Янги Ўзбекистонда ҳар қандай баҳсли масалага адолатли ечим фақат одил суд томонидан топилиши керак. Судьялар ишига ҳар қандай аралашув кескин жазоланади, уларнинг хавотирсиз ишлаши учун барча зарур шароитлар яратилади. Қанчалик қийин бўлмасин, суд тизимидаги ислоҳотларимизни, албатта, давом эттирамиз”, деб таъкидлаб ўтди.
Шу билан бирга, Президентимиз 2022 йил 20 декабрда Олий Мажлис ва Ўзбекистон халқига йўллаган Мурожаатномасида ҳам мазкур масалага тўхтатилиб, ўтиб қисқа муддатда ҳуқуқ-тартибот идораларини янгича ишлашга ўргатадиган, одил судлов сифатини оширадиган тизим яратилишини қайд этди.
Шу муносабат билан 2023 йил 16 январь Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ва “Одил судлов фаолиятини амалга оширишни самарали ташкил этиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармонлари қабул қилинди.
Мазкур тарихий ҳужжатларда суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, судлар фаолияти самарадорлиги ва одил судлов сифатини оширишга қаратилган кенг қамровли чора-тадбирлар белгиланди. Жумладан, Президентимизнинг “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармонига мувофиқ 2023-2026 йилларда суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли Стратегияси ва уни амалга ошириш бўйича Ҳаракатлар дастури тасдиқланди.
Стратегия Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимиятини ривожлантиришнинг асосий мақсадлари, устувор йўналишлари ҳамда истиқболли вазифаларини белгилайди, шунингдек соҳага илғор халқаро стандартларни янада кенг жорий этиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Шунингдек, ушбу Стратегияни амалга ошириш бўйича Ҳаракатлар дастурида суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишнинг 10 та йўналиши бўйича 28 та чора-тадбирлари белгилаб қўйилди.
Жумладан, уларга кўра, тергов устидан суд назоратини кучайтириш мақсадида “Хабеас корпус” институти амалиётга янада кенгроқ жорий этилмоқда.
Кези келганда шуни айтиш керакки, тараққий этган давлатларда жиноий таъқибга учраган, ҳибсга олинган ёки қамоқда сақланаётган фуқаронинг адолатли суд орқали ҳимояланишга бўлган ҳуқуқини “Хабеас-корпус” деб номлаш одат тусига кирган. “Хабеас-корпус” атамаси лотинчадан олинган бўлиб, “шахсни (судга) келтириш” деган маънони англатади. 1679 йил 26 май куни инглиз Парламенти томонидан қабул қилинган қонун – “Хабеас-Корпус Акт” атамасидан олинган.
Таъкидлаш жоизки, низоларни муқобил ҳал қилиш институтини ривожлантириш, яъни айрим тоифадаги ишларни судгача ва суддан ташқари ҳал қилиш механизмларини янада кенгайтириш суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳтларнинг муҳим таркибий қисмидир.
Ҳозирги кунда ривожланган хорижий давлатлар ҳуқуқий тизимида низони судгача олиб бормасдан, муқобил йўл билан ҳал қилишга қаратилган медиация-тарафлар ихтиёрий розилиги билан низони ўзаро ҳал этиш жараёни алоҳида аҳамият касб этмоқда.
Шу ўринда, 2019 йил 1 январдан кучга кирган “Медиация тўғрисда”ги қонун ушбу институтни амалиётга кенгроқ жорий этишга замин яратганини алоҳида таъкидлаш жоиз.
Таҳлилларга кўра, сўнги 3 йилда фуқаролик судлари томонидан медиация тартиб-таомили қўлланилиб ва медиатив келишув бўйича кўрмасдан қолдирилган ишлар сони ошганлигини кўришимиз мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгашининг 2018 йил 29 январдаги 490-сонли қарори билан “Судьялар одоб-ахлоқ кодекси” тасдиқланган бўлиб, мазкур Қоидалар судьялар учун касбий фаолиятда ва хизматдан ташқари вақтда мажбурий одоб-ахлоқ қоидаларини белгилайди. Унга кўра судья учун одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолият бошқа мажбуриятларга нисбатан устун ҳисобланади. Суднинг фаолияти қонун устунлигини, ижтимоий адолатни, фуқаролар тинчлиги ва тотувлигини таъминлашга қаратилган, судья одил судловни амалга оширишда унинг холислиги, мустақиллиги ва беғаразлигига шубҳа туғдириши, судьянинг шаъни, қадр-қиммати ва ишчанлик обрўси ҳамда суднинг нуфузига путур етказиши мумкин бўлган фаолиятдан ўзини тийишга мажбур.
Коррупция ва таъмагирликка қарши курашиш ҳақида такрор-такрор айтиб келинаётганлигига қарамасдан минг афсуски ханузгача судларда коррупция билан боғлиқ нохуш холатлар содир этилмоқда.
Коррупция деганда фақат пора олиш ёки бериш эмас, судья ёки суд ходимининг юриш-туриши, хатти-ҳаракати ҳам коррупция сифатида баҳоланиши мумкин.
Судья ва суд аппарати ходими фуқародан таъмагирлик қилишга ҳаққи йўқ. Шунингдек, шахсий, оилавий, ижтимоий ёки бошқа муносабатлар унинг хизматдаги хулқ-атворига, у томонидан қабул қилинаётган қарорларга таъсир этишига йўл қўймаслиги керак.
Суд ходими ўз хизмат мавқеидан шахсий фойда олиш ёки бошқа шахслар манфаатини қаноатлантириш мақсадида фойдаланиши мумкин эмас.
Сўнгги йилларда амалга оширилган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари суд ҳокимияти мустақиллигини ҳамда судлар фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш билан бир қаторда судья ва суд ходимларининг ойлик иш ҳақилари оширилганлигини, шу сабабли ҳар бир судья ва суд ходими ўз ишига виждонан ёндошиши, фуқаролар билан ҳушмуомалада бўлиши, фуқароларни ортиқча овора қилмаслик лозим.
Бинобарин, пора олиш, пора бериш, пора олиш-беришда воситачилик қилиш, порахўрлик, таъмагирлик тушунчаларининг маъносини тушунтириб, судья одил судловни амалга ошириш билан боғлиқ фаолиятига ўтказилган тазйиқ ва аралашувлар, муайян ҳаракатларни бажариш ёки бажармаслик учун ҳақ (пора) таклиф қилинган тақдирда, Судьяларнинг олий малака ҳайъатига хабар бериши шартлигини, суд ходими бу ҳақда тегишли суд раисига хабар беришга мажбурлигини, хабарномага қўйилган талабларни, прокуратура органларига хабарнома нусхасини юбориш тартиби, пора таклиф қилган шахслар тўғрисида хабар берганлик учун мукофот бериш тартиби жорий қилинган.
Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 3 январда қабул қилинган “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги қонунига кўра, коррупция шахснинг ўз мансаб ёки хизмат мавқеидан шахсий манфаатларини ёхуд ўзга шахсларнинг манфаатларини кўзлаб моддий ёки номоддий наф олиш мақсадида қонунга хилоф равишда фойдаланиши, худди шунингдек бундай нафни қонунга хилоф равишда тақдим этишдир.
Мазкур қонунга мувофиқ, коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:
Аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, жамиятда коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни шакиллантириш;
Давлат ва жамият ҳаётининг барча соҳаларида коррупциянинг олдини олишга доир чора-тадбирларни амалга ошириш;
Коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни ўз вақтида аниқлаш, уларга чек қўйиш, уларнинг оқибатларини, уларга имкон берувчи сабаблар ва шарт шароитларни бартараф этиш, коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни содир этганлик учун жавобгарликнинг муқаррарлиги принципини таъминлаш.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг ҳужжатлари коррупцияга қарши курашишда давлат сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, коррупцияга қарши курашишнинг муҳим масалаларини белгилашни назарда тутади.
Мазкур ҳужжатларнинг алоҳида хусусиятлари шундан иборатки, уларда коррупцияга қарши курашиш бўйича давлат сиёсатининг устувор йўналишлари ва уларни амалга ошириш механизмлари, коррупциянинг олдини олиш, унга қарши курашиш бўйича янги тартиботлар ва чоралар, шунингдек бу борада давлат органларининг устувор вазифалари белгиланган.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 12 январдаги “Коррупцияга қарши курашишларининг самарадорлигини рейтинг баҳолаш тизимини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори билан давлат органлари ва ташкилотлари, шу жумладан, маҳаллий давлат ҳокимияти органларида коррупцияга қарши курашиш бўйича чора-тадбирларнинг самарадорлигини таҳлил қилиш, баҳолаш ва камчиликларни бартараф этишга қаратилган Коррупцияга қарши курашишнинг самарадорлигини рейтинг баҳолаш тизими жорий этилди.
Шу билан бирга кетма кет икки йил давомида коррупцияга қарши курашиш самарадорлиги қониқарсиз деб топилган давлат ташкилотлари раҳбарларига белгиланган тартибда интизомий жавобгарлик чораларини қўллаш масаласи кўриб чиқилиши белгиланди.
Хусусан, Коррупцияга қарши курашиш агентлиги, Судьялар дахлсизлигини таъминлаш ва коррупцияянинг олдини олиш бўйича суд инспекцияси, Жамоатчилик назоратини ривожлантириш жамғармаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларида коррупцияга қарши ички назорат тузилмалари кабилар ва уларнинг коррупцияга қарши курашишдаги ваколатлари белгиланган.
Хулоса сифатида шуни қайд этиш жоизки, коррупцияга қарши курашишда президентлик институти алоҳида ўрин тутмоқда. Шу боис, бугунги кунда давлатимизда коррупцияга қарши курашиш сиёсатининг асосий ташаббускори давлатимиз раҳбари эканлиги ҳамда бу борадаги хорижий тажрибадан келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг коррупцияга қарши курашишдаги ваколатларини қонун даражасида белгилаб қўйиш мақсадга мувофиқ бўлади.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар, сиёсий партиялар ва бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш юритиши, судьяларнинг мустақиллиги, фақат қонунга бўйсуниши, уларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига бирон-бир тарзда аралашишга йўл қўймаслиги ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлиши қатъий белгилаб қўйилган.
Президентимизнинг 2020 йил 7 декабрдаги “Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳамда суд тизимида коррупциянинг олдини олиш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-6127-сонли Фармонига кўра, судьяларнинг юридик жавобгарлиги масаласини ҳал этиш пайтида уларнинг одил судлов билан боғлиқ фаолиятига ҳар қандай аралашувнинг олдини олиш мақсадида шундай тартиб ўрнатилди-ки, унга мувофиқ 2021 йилдан бошлаб, судьяларнинг дахлсизлигини бузганлик ва одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига аралашганлик ҳолатлари юзасидан Судьялар олий кенгаши раиси томонидан киритилган тақдимнома прокуратура органлари томонидан бир ой муддатда кўриб чиқилиб, жиноят иши қўзғатилганлиги ёки қўзғатиш рад этилганлиги ҳақида Кенгашга Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси томонидан хабар берилади.
Судьяларни ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга гувоҳ ёки гумон қилинувчи сифатида сўроқ қилиш учун чақиришга тегишли малака ҳайъатлари розилиги билан йўл қўйилади.
Суд ҳокимияти мустақиллигини ва судьялар дахлсизлигини таъминлаш, одил судловни амалга оширига тўсқинлик қилаётган омиллар ва тизимда коррупцияга қарши курашиш ҳолати юзасидан Кенгаш раиси томонидан Ўзбекистон Республикаси Президентига йил якуни бўйича ахборот тақдим этиб борилади.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ этиш ҳамда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ ислоҳотларнинг бош мезони ва қонуннинг асосларини яратиш ҳамда такомиллаштиришнинг бошланғич нуқтаси бўлиб хизмат қилмоқда.
Ўткир Разиков,
Фуқаролик ишлари бўйича Пешку туманлараро суди раиси
Мақсад Матякубов,
Фуқаролик ишлари бўйича Пешку туманлараро суди судьяси
Бугунги кунда интеллектуал мулкка оид қонунчилик изчил ислоҳ қилинмоқда. Хусусан, интеллектуал мулкни ишончли ҳимоя қилиш, интеллектуал мулк соҳасида давлат бошқарувини такомиллаштириш, интеллектуал мулк соҳасини ривожлантириш, муаллиф ва ҳуқуқ эгаларининг қонуний манфаатларини етарли даражада ҳимоя қилишга катта эътибор берилмоқда.
Мамлакатимизда барча ҳуқуқ соҳалари каби интеллуктуал мулк ҳуқуқи соҳаси ҳам изчил ривожланиб бормоқда. Интеллектуал мулк ҳуқуқи ўз моҳиятига кўра, инсон ижодий фаолияти маҳсулларини яратиш, улардан фойдаланиш, фикрлаш белгиларининг муамалада бўлиши билан боғлиқ муносабатларни, шунингдек интеллектуал мулк объектларига нисбатан ҳуқуқларини муҳофаза қилишни тартибга солувчи нормалар йиғиндиси ҳисобланади.
Шунингдек, интеллектуал мулк соҳасидаги низоларни судга қадар ҳал қилиш тартиблари кенг жорий қилинган бўлиб, қонуний ҳимояланган.
Интеллектуал мулк ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ўзининг асосларига эга бўлиб, Конституциянинг 42-моддасида ҳар кимга илмий ва техникавий ижод эркинлиги, маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи кафолатланиши ҳамда давлат жамиятнинг маданий, илмий ва техникавий ривожланишига ғамхўрлик қилиши белгилаб берилган. Умуман олганда, интеллектуал мулк ҳуқуқи илмий-техник тараққиёт ютуқлари, инсон ижодий фаолияти ва унинг мақсадларидан фойдаланишни, мутлақ ҳуқуқларни муҳофаза қилиш ҳамда ғоят кенг қамровли ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Гарчи, улар мавжуд қонунларда назарда тутилмаган бўлса ҳам, уларга нисбатан Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида белгиланган қоидалар мазмунидан келиб чиқиб, интеллектуал мулк ҳақидаги қоидалар қўлланилади. ФКнинг 4-бўлими интеллектуал мулкка бағишланган.
Бундан ташқари, интеллектуал мулкнинг алоҳида объектлари бўйича тегишли қонунлар ва қарорлар мавжуд.
Интеллектуал мулк ҳуқуқи нисбатан янги йўналиш бўлишига қарамасдан, мамлакатимиз миллий ҳуқуқ тизимида энг тез суръатлар билан ривожланаётган йўналишлардан ҳисобланади.
Жумладан, Ўзбекистон Республикасида фан, адабиёт ва санъат асарларини (муаллифлик ҳуқуқи), ижролар, фонограммалар, эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотларнинг кўрсатувлари ёки эшиттиришларини (турдош ҳуқуқлар) яратиш ҳамда улардан фойдаланиш билан боғлиқ ҳолда юзага келадиган муносабатларни тартибга солиш мақсадида, 2006 йил 21 июлда “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги қонун қабул қилинган.
Мазкур қонуннинг 65-моддасига мувофиқ, муаллиф, турдош ҳуқуқлар эгаси ёки мутлақ ҳуқуқларнинг бошқа эгаси ҳуқуқбузардан қуйидагиларни: ҳуқуқларни тан олишини, ҳуқуқ бузилишидан олдинги ҳолатни тиклашини ва ҳуқуқни бузадиган ёки унинг бузилиш хавфини юзага келтирадиган ҳаракатларни тўхтатишини, ҳуқуқ эгасининг ҳуқуқи бузилмаган тақдирда, у фуқаролик муомаласининг одатдаги шароитларида олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган даромади миқдоридаги зарарларнинг ўрнини қоплашини;
Агар ҳуқуқбузар муаллифлик ҳуқуқи ёки турдош ҳуқуқларни бузиш оқибатида даромадлар олган бўлса, ҳуқуқ эгалари бошқа зарарлар билан бир қаторда бой берилган фойдани бундай даромадлардан кам бўлмаган миқдорда қоплашини, зарарлар етказилиши фактидан қатъи назар, ҳуқуқбузарликнинг хусусияти ва ҳуқуқбузарнинг айби даражасидан келиб чиқиб иш муомаласи одатларини ҳисобга олган ҳолда зарар қопланиши ўрнига базавий ҳисоблаш миқдорининг йигирма бараваридан минг бараваригача миқдорида тўланиши лозим бўлган товонни тўлашини, ушбу қонунда белгиланган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлган, қонунчиликда назарда тутилган бошқа чоралар кўришини талаб қилишга ҳақли.
Муаллиф ва ижрочи ўз ҳуқуқлари бузилган тақдирда, ҳуқуқбузардан маънавий зиён қоплашини талаб қилишга ҳақлидир. Мулкий ҳуқуқларни жамоавий асосда бошқарувчи ташкилот мулкий ҳуқуқларини бошқариш шундай ташкилот томонидан амалга оширилаётган шахсларнинг бузилган муаллифлик ҳуқуқлари ва турдош ҳуқуқларини ҳимоя қилиб, қонунда белгиланган тартибда ўз номидан ариза билан судга мурожаат этишга ҳақли эканлиги белгилаб берилган.
Шунингдек, Янги Ўзбекистоннинг 2022-2026 йилларга мўлжалланган Тараққиёт стратегиясида белгиланган вазифаларни бажариш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 26 апрелда “Интеллектуал мулк соҳасини янада ривожлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори айни соҳани янада ривожлантиришга қаратилган десак, муболаға бўлмайди.
Ушбу қарор билан мамлакатда иқтисодиёт тармоқларига интеллектуал фаолият натижалари ва инновацияларни жорий этиш механизмларини такомиллаштириш, минтақавий брендларни яратиш, контрафақат маҳсулотлар реализациясининг олдини олиш, интеллектуал мулкнинг ишончли ҳуқуқий ҳимоясини таъминлаш, шу билан бирга, интеллектуал мулк объектларни ҳуқуқий ҳимоя қилиш, соҳада содир этилаётган ҳуқуқбузарликларга ўз вақтида чора кўриш, муаллифларнинг ва бошқа ижодкорларнинг моддий манфаатдорлигини ошириш, хорижий компанияларнинг интеллектуал мулкка бўлган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, интеллектуал мулк соҳасида давлат бошқарувида янада такомиллаштириш, мамлакатнинг инвестициявий жозибадорлигини ошириш ҳамда контрафакт маҳсулотларга самарали қарши курашиш назарда тутилган.
Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, интеллектуал мулк соҳасининг мазкур қонун ва қарорлар билан мустаҳкамланиши жамиятда интеллектуал мулк муҳофазасини таъминлаш, унинг ҳуқуқий асосларини янада яхшилаш, ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаравонлигини оширишга хизмат қилади.
Ўткир Разиков,
Фуқаролик ишлари бўйича Пешку туманлараро суди раиси
Мақсад Матякубов,
Фуқаролик ишлари бўйича Пешку туманлараро суди судьяси
Oʼtgan davr mobaynida Oʼzbekistonda barcha sohalar qatori sud-huquq yoʼnalishida ham keng koʼlamli ishlar amalga oshirildi. Xususan, sud majlislarida zamonaviy axbarot-kommunikatsiya tenologiyalari orqali videokonferentsaloqa rejimi tashkil etildi. Sohadagi bu yangilik sud protsessi ishtirokchilariga katta qulaylik yaratdi.
Sudda videokonferentsaloqa rejimidagi sud majlisini oʼtkazishga tayyorgarlik koʼrish, uni oʼtkazish va taqdim etilgan hujjatlar bilan ishlash Oliy sud Plenumining “Fuqarolik, jinoyat va maʼmuriy ishlarni koʼrishda sud majlislarini videokonferentsaloqa rejimida oʼtkazishning ayrim masalalari toʼgʼrisida” 2017 yil 24 iyundagi 23-sonli qarori bilan tartibga solinadi.
Fuqarolik ishlarini videokonferentsaloqa tizimidan foydalanishda, sud tomonidan ishda ishtirok etuvchi shaxslar va sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilaridan birortasi ishni koʼrayotgan sudga nisbatan Oʼzbekiston Respublikasining boshqa hududida joylashgan taqdirda VKА rejimidagi sud majlisi oʼtkazilishi mumkin.
Sudьya ishni sudda koʼrishga tayyorlash toʼgʼrisidagi ajrim (qaror)da ishda ishtirok etuvchi shaxslarga, sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilariga ularning VKА rejimidagi sud majlisida ishtirok etish huquqini koʼrsatib oʼtadi.
VKА rejimidagi sud majlisi oʼtkazilishining aniq sanasi
va vaqti sudьya tomonidan ishni koʼrayotgan sudning Аxborot-kommunikatsiya texnologiyalari masalalari boʼyicha sud xodimi bilan kelishilgan holda “Sud majlislarini VKА rejimida oʼtkazish jadvali”dan kelib chiqib belgilanishi lozim.
Sudьya yordamchisi ishni sudda koʼrishga tayyorlash toʼgʼrisidagi ajrim (qaror)ni ishda ishtirok etuvchi shaxslarga, sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilariga protsessual qonun hujjatlarida belgilangan tartibda yuborilishini hamda bir nusxasini ishni koʼrayotgan sudning АKT xodimiga roʼyxat asosida imzo orqali topshirilishini taʼminlaydi.
VKА rejimidagi sud majlisini oʼtkazishga koʼmaklashadigan sudga kelib tushgan ishni sudda koʼrishga tayyorlash toʼgʼrisidagi ajrim (qaror) axborot tizimi orqali roʼyxatdan oʼtkazilib, shu kunning oʼzida АKT xodimiga topshiriladi.
VKА rejimidagi sud majlisini oʼtkazishga koʼmaklashadigan sud sud majlisini VKА rejimida oʼtkazilishini biror bir sababga koʼra taʼminlay olmagan taqdirda, АKT xodimi ishni koʼrayotgan sudning АKT xodimiga zudlik bilan telefon, faks va boshqa aloqa vositalari orqali xabar beradi. Oʼz navbatida ishni koʼrayotgan sudning АKT xodimi bu haqda ish boʼyicha maʼsul sudьyani xabardor qiladi.
VKА rejimidagi sud majlisini oʼtkazishga koʼmaklashadigan sud bilan VKА oʼrnatishning imkoni boʼlmagan taqdirda, sudьya protsessual qonun hujjatlariga asosan ishni koʼrishni keyinga qoldirish choralarini koʼradi.
Ishda ishtirok etuvchi shaxslar, sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari tomonidan sud majlisida taqdim etilgan hujjatlar, jumladan ishonchnomalar, arizalar, iltimosnomalar, yozma fikr-mulohazalar va boshqa yozma dalillar sud majlisini oʼtkazishga koʼmaklashadigan sud АKT xodimi tomonidan skaner yordamida elektron shaklga keltirilib, Internet tarmogʼi orqali ishni koʼrayotgan sudga uzatiladi.
VKА rejimidagi sud majlisini oʼtkazishga koʼmaklashadigan sud АKT xodimi keyingi ish kunidan kechiktirmasdan sud majlisida taqdim etilgan hujjatlar, jumladan, ishonchnomalar, arizalar, iltimosnomalar, yozma fikr-mulohazalar va boshqa yozma dalillarni kuzatuv xati orqali ilova qilinayotgan hujjatlar roʼyxati asosida ishni koʼrayotgan sudga yuboradi.
Ushbu yaratilgan qulayliklar fuqarolar va sud sohasi xodimlariga juda katta imkoniyatlar yaratib berdi. Bugungi kunda boshqa viloyatdagi sud majlisiga borish, buning uchun sarf-xarajat qilish, ortiqcha vaqt yoʼqotish kabi tashvishlar deyarli barham topdi.
Ўзбекистон Конституциясининг янги таҳрири 2023 йил 1 майдан кучга кирди. У 6 бўлим, 27 боб ва 155 та моддадан иборат. 2023 йил 30 апрелдаги референдумда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Конституцияси тўғрисида»ги конституциявий қонуни 2023 йил 1 майдан кучга кирди. Шу кундан эътиборан бошқа қонунлар ва қонуности ҳужжатларида келтирилган нормалар конституцияга зид бўлса, судлар конституцияга қараб қарор қабул қилади.
Янги таҳрирдаги Конституция Янги Ўзбекистон стратегиясини амалга оширишнинг сиёсий-ҳуқуқий асосларини яратиб, миллий давлатчилик тараққиётининг тарихий муҳим босқичида давлат ва жамиятни янада ривожлантиришнинг устувор йўналишларини белгилаб берди.
Хусусан, Конституцияда давлат қурилишининг янги стратегик мақсади — ижтимоий давлат қуриш эканлиги белгилаб берилди, ижтимоий адолат ва бирдамлик принциплари жорий этилди, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг мутлақо янги механизмларини назарда тутувчи конституциявий асослар мустаҳкамланди.
Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясини сўзсиз ва тўлиқ амалга ошириш, унда мустаҳкамланган устувор принципларни Янги Ўзбекистон улуғвор ғоясига ҳамоҳанг тарзда рўёбга чиқариш, давлат органларининг фаолиятини янгича конституциявий-ҳуқуқий шароитларда йўлга қўйиш, фуқаролар ўз ҳаётида халқ Конституцияси руҳини яққол ҳис этиб туришини таъминлаш мақсадида, янги таҳрирдаги Конституцияни сўзсиз ва тўлиқ амалга ошириш барча даражадаги давлат органлари ва ташкилотларининг биринчи навбатдаги устувор вазифаси этиб белгиланган.
Шунингдек, давлат органлари ва ташкилотларининг раҳбарлари янги таҳрирдаги Конституцияни амалга ошириш бўйича чора-тадбирлар ижросини ўз вақтида таъминлаш учун шахсан жавобгар ҳисобланади ҳамда янги таҳрирдаги Конституция олий юридик кучга эга эканлигидан келиб чиқиб, давлат органлари ва ташкилотлари, шу жумладан, суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида тўғридан-тўғри ва сўзсиз қўлланилади. Янги таҳрирдаги Конституция нормаларини уларни амалга ошириш учун бошқа қонунчилик ҳужжатларининг мавжуд эмаслиги ёки қонунчиликка Конституцияга мувофиқ ўзгартириш ва қўшимчалар киритилмаганлиги важи билан қўллашни рад этиш қатъиян тақиқланади.
Конституциянинг 29 моддасига асосан, ҳар кимга малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланади. Қонунда назарда тутилган ҳолларда юридик ёрдам давлат ҳисобидан кўрсатилади.
Конституциянинг XXIII боби суд ҳокимиятига бағишланган бўлиб, 130-140 моддаларни ўз ичига олади. Ўзбекистон Республикасида одил судлов фақат суд томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятдан, сиёсий партиялардан, фуқаролик жамиятининг бошқа институтларидан мустақил ҳолда иш юритади.
Ўзбекистон Республикасида суд тизими ва судлар фаолиятининг тартиби қонун билан белгиланади. Фавқулодда судлар тузишга йўл қўйилмайди.
Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият ҳужжатларининг Конституцияга мувофиқлиги тўғрисидаги ишларни кўради. Конституциявий суд Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши тавсия этган сиёсат ва ҳуқуқ соҳасидаги мутахассислар орасидан, Қорақалпоғистон Республикаси вакилини қўшган ҳолда сайланади. Конституциявий суднинг судьялари қайта сайланиш ҳуқуқисиз ўн йиллик муддатга сайланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди ўз таркибидан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судининг раисини ва унинг ўринбосарини беш йиллик муддатга сайлайди.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди фуқаролик, жиноий, иқтисодий ва маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ҳисобланади ва Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида бажарилиши мажбурийдир. Ўзбекистон Республикаси Олий суди қуйи судларнинг судлов фаолияти устидан назорат олиб бориш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси ва унинг ўринбосарлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан беш йиллик муддатга сайланади. Айни бир шахс сурункасига икки муддатдан ортиқ Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси, раис ўринбосари этиб сайланиши мумкин эмас.
Судьялар мустақилдирлар, фақат Конституция ва қонунга бўйсунадилар. Судьяларнинг одил судловни амалга оширишга доир фаолиятига ҳар қандай тарзда аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Судьялар муайян ишлар бўйича ҳисобдор бўлмайди. Судьялар дахлсиздир. Давлат судьянинг ва унинг оила аъзоларининг хавфсизлигини таъминлайди.
Гулсара Сатторова, Фуқаролик ишлари бўйича Ғиждувон туман
Ватанни қанчалик севишнинг, ватанпарварликнинг ягона ўлчови йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Чунки, бундай мезонлар бўлган нуқтада ватанпарварлик чекланади, таъбир жоиз бўлса, тугайди. Шоиримиз Абдулла Орипов “Мен нечун севаман Ўзбекистонни” деб, агарда тарих ҳукми халқимизга мангу музликларни, қорликларни макон этганда ҳам ўша музларга меҳр бериши, юртни фақат бойликлар учун севган фарзандларни кечирмаслиги ҳақида куйлаганида ўзгача маъно ва мазмун мужассамдир.
Дарҳақиқат, Ватан хизматида бўлиш, халқни ҳимоя қилиш, унинг тинчлиги учун жонини бағишлай олиш – виждон, иймон билан хизмат қилиш ҳамда ҳалоллик ва адолат йўли – тараққиёт йўли ҳисобланади.
Ҳалоллик, ўз маъносига кўра, тўғрилик, адолат, софдиллик, самимийлик, иймон сўзлари билан уйғундир. Тўғрилик, ҳалолликни сингдириш инсоният тарихида энг қийин ишлардан бўлган. Буни юксалишга эришган давлатлар тарихини ўрганиш давомида ҳам кўриш мумкин.
Буюк Соҳибқирон бобомиз Амир Темур ҳазратлари ҳам ҳалоллик, ростликни ички ва ташқи сиёсатни юргизишда, оила тарбиясида, тўғри йўлга риоя этишда бош қадрият деб билганлар. У кишининг тузукларида “Рости русти” деган ёзув ҳам “Куч тўғриликдадир”, деган маънони ифода этган. Адолат сўзи ҳам араб тилида “ҳалол, тўғри, рост, ҳаққоний” деган маъноларни ифода этиб, дунёдаги барча катта ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий ислоҳот ҳамда ўзгаришлар айнан адолат, ҳалолликни ўрнатишга даъватдан бошланган.
Хусусан, уч минг йиллик буюк тарихимизга олтин ҳарфлар билан битилгувчи Тўмарис, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Заҳриддин Муҳаммад Бобур ҳукмронлигидаги давлатларда илм-фан, санъат, ҳунармандчилик, бунёдкорлик ривожига айнан ҳалоллик ва адолат омиллари кенг йўл очган.
Қозилик ишлари муҳкам фарз ва бардавом суннатдир. Қачон сенга бирон ҳужжат келтирилса, уни яхши фаҳмлаб ол. Ҳақ равшан бўлган ҳолда уни юзага чиқар. Ўтмайдиган ҳақ учун ўртага тушиб гапириш манфаат бермайди. Икки тараф орасида юзинг, мажлисинг ва адолатингни бир хил қилгин. Тоинки, сенинг жавринг ён босишингга шараф томон тамаъ қилиб қомасин ва заиф томон сенинг адолатингдан ноумид бўлиб қолмасин. Даъво қилганга ҳужжат келтириш, инкор қилганга эса қасам ичиш лозим бўлади”,-дея қозининг адолатли бўлишини таъкидлайди. Замонавий суд тизимида ярашув институтига катта аҳамият қаратилмоқда. Чунки, унинг пойдеворига минг йиллар олдин тамал тоши қўйилган. Тарафлар, учинчи шахслар, уларнинг вакиллари, ариза берувчилар ва судда кўрилаётган алоҳида тартибда юритиладиган ишлар бўйича бошқа манфаатдор шахслар, прокурор, ишда бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишда иштирок этадиган давлат бошқаруви органлари, ташкилотлар ва айрим фуқаролар ишда иштирок этувчи шахслар деб тан олинади. Алоҳида тартибда юритиладиган ишлар ва ушбу Кодексда назарда тутилган бошқа ишлар бўйича ариза берган шахс аризачидир. Даъво бир нечта даъвогар томонидан биргаликда ёки бир нечта жавобгарга нисбатан тақдим этилиши (процессда биргаликда иштирок этиш) мумкин. Процессда биргаликда иштирок этишга алоҳида тартибда юритиладиган ишлар бўйича ҳам йўл қўйилади. Алоҳида тартибда юритиладиган ишни муҳокама қилиш вақтида судга тааллуқли ҳуқуқ тўғрисида низо келиб чиқиши мумкин. Суд томонидан алоҳида иш юритиш тартибида кўриб чиқиладиган ишлар жумласига қуйидагилар киради: 1) юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни аниқлаш тўғрисидаги; 2) болани фарзандликка олиш (бундан буён матнда фарзандликка олиш деб юритилади) ҳақидаги; 3) фуқарони бедарак йўқолган деб топиш ва фуқарони вафот этган деб эълон қилиш тўғрисидаги; 4) фуқарони муомала лаёқати чекланган ёки муомалага лаёқатсиз деб топиш ҳақидаги; 5) шахсни ғайриихтиёрий тартибда психиатрия стационарига ётқизиш тўғрисидаги ёки унинг ушбу муассасада ётиши муддатини узайтириш ҳақидаги; 6) шахсни сил касаллигига қарши кураш муассасасининг ихтисослаштирилган бўлимига ғайриихтиёрий тартибда ётқизиш тўғрисидаги ёки унинг ушбу муассасада ётиши муддатини узайтириш ҳақидаги; 7) вояга етмаган шахсни тўлиқ муомалага лаёқатли деб эълон қилиш (эмансипация) тўғрисидаги; 8) мол-мулкни (ашёни) эгасиз деб топиш ҳақидаги; 9) тақдим этувчига деб берилган ҳужжатлар йўқолган тақдирда, улар бўйича ҳуқуқларни тиклаш (чақириб иш юритиш) тўғрисидаги; 10) йўқолган суд ишини юритишни тиклаш тўғрисидаги. Юқорида санаб ўтилган ишлар судда ФПКда кўрсатилган истисно ва қўшимчалар билан фуқаролик суд ишларини юритишнинг умумий қоидаларига мувофиқ кўриб чиқилади. Суд фуқароларнинг ёки ташкилотларнинг шахсий, мулкий ҳуқуқлари юзага келишига, ўзгаришига ёки тугашига сабаб бўладиган фактларни аниқлайди. Суд: 1) шахсларнинг қариндошлик алоқалари; 2) шахс бировнинг қарамоғида эканлиги; 3) оталикни тан олиш (белгилаш), боланинг у ёки бу онадан туғилганлиги, шунингдек туғилган вақти; 4) фарзандликка олишни, никоҳни, никоҳдан ажратишни ва ўлимни қайд этилганлиги; 5) эр-хотиндан бири вафот этганлиги оқибатида фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларида никоҳни рўйхатдан ўтказиш мумкин бўлмай қолса, қонунда белгиланган ҳолларда уларнинг ҳақиқатда никоҳ муносабатларида бўлганлиги; 6) шахснинг ҳуқуқини белгиловчи ҳужжатларда (бундан жамоат бирлашмаларига аъзолик билетлари, ҳарбий ҳужжатлар, паспортлар ёки идентификацияловчи ID-карталар, фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органлари берадиган гувоҳномалар мустасно) кўрсатилган фамилияси, исми ёки отасининг исми унинг паспортидаги ёки идентификацияловчи ID-картасидаги ёхуд туғилганлик тўғрисидаги гувоҳномасидаги фамилияси, исми ёки отасининг исми билан мос келмаган тақдирда, мазкур ҳужжатларнинг унга тегишлилиги ёхуд тегишли эмаслиги; 7) бахтсиз ҳодиса; 8) иморатга хусусий мулк ҳуқуқи асосида эгалик қилиш; 9) меросни қабул қилиш ва мероснинг очилиш жойи фактларини аниқлаш тўғрисидаги ишларни кўради. Агар қонунчиликда уларни белгилашнинг бошқача тартиби назарда тутилмаган бўлса, суд юридик аҳамиятга эга бўлган бошқа фактларни ҳам белгилаши мумкин. Аризачи юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни тасдиқлайдиган зарур ҳужжатларни бошқача тартибда олиши мумкин бўлмаган ёхуд йўқотилган ҳужжатларни тиклашнинг имкони бўлмаган тақдирдагина суд ушбу фактларни аниқлайди. Юридик аҳамиятга эга бўлган фактни белгилаш тўғрисидаги ишлар бўйича ариза аризачи яшаб турган жойдаги судга берилади. Аризада муайян фактни аниқлаш аризачига қандай мақсадлар учун зарур эканлиги кўрсатилиши, шунингдек аризачининг тегишли ҳужжатларни олиш имкониятига эга эмаслигини ёхуд йўқолган ҳужжатларни тиклаб бўлмаслигини тасдиқловчи далиллар келтирилиши керак. Суднинг ҳал қилув қарорида: суд томонидан аниқланган факт, унинг қандай мақсадда аниқланганлиги, шунингдек мазкур фактни аниқлаш учун суд қандай далилларга асосланганлиги кўрсатилиши керак. Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларида қайд этилиши ёки бошқа органларда расмийлаштирилиши лозим бўлган фактларнинг аниқланганлиги тўғрисидаги суднинг ҳал қилув қарори ушбу органлар томонидан бериладиган ҳужжатларнинг ўрнига ўтмаганда, ана шундай қайд қилиш ёки расмийлаштириш учун асос бўлиб хизмат қилади. Фарзандликка олиш тўғрисидаги ариза болани фарзандликка олишни истаган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари томонидан фарзандликка олинаётган боланинг яшаш (турган) жойидаги фуқаролик ишлари бўйича туманлараро, туман (шаҳар) судига берилади. Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлган болани фарзандликка олишни истовчи Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида доимий яшаётган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, чет эл фуқаролари ёки фуқаролиги бўлмаган шахслар фарзандликка олиш тўғрисидаги аризани фарзандликка олинаётган боланинг яшаш (турган) жойидаги тегишинча Қорақалпоғистон Республикаси судига, вилоятлар ёки Тошкент шаҳар судларига беради. Ўткир Разиков, Фуқаролик ишлари бўйича Пешку туманлараро суди раиси
Мақсад Матякубов, Фуқаролик ишлари бўйича Пешку туманлараро суди судьяси
Бухоро туманлараро иқтисодий суди судьялари И.Юлдашев, Н.Солиев ва М.Махсудовалар томонидан Бухоро педагогика институти талабалари билан “Коррупциясиз жамият қурамиз” мавзуси юзасидан учрашув ўтказилди.
Мазкур ҳуқуқий тарғибот доирасида ўтказилганучрашувга сўзга чиққан судьялар талабаларга аввало коррупция тушунчаси, коррпциянинг кўринишлари ҳақида батафсил тушунтиришлар берилиб, унинг жамият ривожига, мамлакат тараққиётига жиддий хавф туғдиридиган иллат эканлиги боис юртимизда коррупцияга қарши жиддий кураш олиб борилаётганлиги таъкидланди.
Коррупция –бу мансабдор шахснинг ўз ваколатидан фойдаланган ҳолда қонунни суистеъмол қилиши, хизмат ваколатларидан четга чиқиши, таниш-билишчилик, ошна-оғайинчилик, қариндош-уруғчилик асосида иш ташкил қилиб, инсон ҳуқуқларига путур етказиши, айниқса, порахўрлик, таъмагирлик қилиши билан жамиятимиз учун ижтимоий хавфли эканлиги ҳақида тушунчалар берилди.
Ўзбекистон Республикасининг “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги қонуни ва бошқа норматив ҳужжатлар хусусида, Қонуннинг мазмуни ва моҳияти ҳамда қонунчиликни амалга ошириш механизмлари тўғрисида талаблар учун содда қилиб батафсил тушунтиришлар берилди.
Коррупцияга қарши курашиш ва унинг олдини олиш коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни ўз вақтида аниқлаш, уларга чек қўйиш, уларнинг оқибатларини, уларга имкон берувчи сабаблар ва шарт-шароитларни бартараф этиш, коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни содир этганлик учун жавобгарликнинг муқаррарлиги айтиб ўтилди. Шунингдек, талабаларга тасаввур қилиш учун коррупцион жиноят ва унинг аянчли оқибатлари акс этган видеолавҳа намойиш қилинди.
Судьялар томонидан мазкур учшарувдан кўзланган асосий мақсад талабаларнинг ҳуқуқий саводхонлиги ва ҳуқуқий маданиятини янада ошириш, коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатда бўлиш ва қонун устуворлигини таъминлашда ҳар бир фуқаро бирдек масъул эканлиги, уларнинг институтда ўқув дастурларини яхши ўзлаштириб, шу юрт, шу ватан олдидаги фарзандлик бурчини бажариш ҳамма учун фойда келтиришини яна бир бор эслатиб ўтишдан иборатлиги таъкидланди. Учрашув сўнгида талабалар томонидан ўзларини қизиқтирган коррупцияга оид ва бошқа ҳуқуқий масалалар юзасидан берилган саволларга судьялар томонидан батафсил жавоблар берилди.
М.Қўшаев муқаддам ўғирлик жиноятини содир этганлиги учун, озодликдан маҳрум қилиш жазосини ўтаб чиққан бўлишига қарамасдан, бундан ўзига ижобий хулоса чиқармасдан, яна қасддан жиноят содир этиш йўлига ўтиб, ўзганинг мол-мулкини яширин равишда талон-торож қилиш мақсадида таниши вояга етмаган Ғ.Умирбаев билан билан олдиндан жиноий тил бириктириб, у билан бир гуруҳ бўлиб, 2023 йил 18 февраль куни соат 23:10.ларда Бухоро шаҳар “М.Ашрафий” кўчаси 21-уйда жойлашган компьютер ўйинлари залида фуқаро Тўхтаев Ёқубжон Акрамовичнинг ўйин ўйнаб, чалғиб қолганлигидан фойдаланиб, унга тегишли бўлган жигар рангли куртканинг ички чўнтагидан, унинг ичида номига расмийлаштирилган банк пластик карталари ва 1.800.000 сўм нақд пуллари мавжуд бўлган ҳамённи яширин равишда талон торож қилиб, хавфли рецидив ўғирлик жиноятини содир қилган.
Мазкур жиноят иши 2023 йил июнь ойининг 9 куни, жиноят ишлари бўйича Бухоро шаҳар судида, очиқ суд мажлисида кўриб чиқилиб, судланувчи М.Қўшаевга Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 169-моддаси 3-қисми “а” банди билан ЖКнинг 57-моддасини қўллаб, 3 /уч/ йил муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси, судланувчи в.е. Ғ.Умирбаевга эса Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 169-моддаси 2-қисми “а,в” бандлари билан ЖКнинг 841-моддасига 1 /бир/ йил муддатга озодликни чеклаш жазоси тайинланди.
Завқий Қурбонов,
Бухоро вилоят судининг жиноят ишлари бўйича судьяси
Жўрабек Тожиев,
Жиноят ишлари бўйича Бухоро шаҳар судининг судьяси
Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг XIV боби оила, болалар ва ёшлар деб номланган. Конституциянинг 77-моддасида, ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчи шахслар ўз фарзандларини вояга етгунига қадар боқиши, уларнинг тарбияси, таълим олиши, соғлом, тўлақонли ва ҳар томонлама камол топиши хусусида ғамхўрлик қилишга мажбур эканлиги белгилаб қўйилган. 80-моддасига асосан, вояга етган меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар.
Ўзбекистон Республикасининг Оила кодексининг V бўлими оила аъзоларининг ва бошқа шахсларнинг алимент мажбуриятларига бағишланган. Мазкур бўлимда, ота-она ҳамда болаларнинг алимент ҳуқуқи ва мажбуриятлари, эр-хотинлар ва собиқ эр-хотинларнинг алимент мажбуриятлари, қариндошлар ва бошқа шахсларнинг алимент мажбуриятлари, алимент тўлаш тўғрисидаги келишув тузиш тартиби ва алиментларни тўлаш ва ундириш тартиби билан боғлиқ муносабатлар тартибга солинган.
Ота-она вояга етмаган болаларига таъминот бериши шарт. Вояга етмаган болаларига таъминот бериш мажбуриятини ихтиёрий равишда бажармаган ота (она)дан суднинг ҳал қилув қарорига ёки суд буйруғига асосан алимент ундирилади. Вояга етмаган болаларга алимент тўлаш ҳақида ота-она ўртасида келишув бўлмаганда ёки алимент ихтиёрий равишда тўланмаганда ва ота-онадан бирортаси ҳам алимент ундириш тўғрисида судга даъво ёхуд ариза билан мурожаат қилмаган ҳолларда, васийлик ва ҳомийлик органлари, шунингдек ўн тўрт ёшга тўлган бола вояга етмаган боланинг таъминоти учун ота ёки онадан қонунда белгиланган миқдорда алимент ундириш тўғрисида даъво қўзғатишга ҳақлидир. Ота-она ва бола алоҳида-алоҳида яшаган тақдирда, васийлик ва ҳомийлик органлари, шунингдек ўн тўрт ёшга тўлган бола бир вақтнинг ўзида ота ва онадан вояга етмаган болаларнинг таъминоти учун алимент ундириш тўғрисида даъво қўзғатишга ҳақли.
Ота-она вояга етмаган болаларига таъминот бериш учун алимент тўлаш тартибини ўзаро келишган ҳолда белгилашга ҳақлидирлар. Вояга етмаган болаларига таъминот бериш учун алимент тўлаш тартиби ва шакли ҳақида ота-она ўртасидаги келишув қонунда белгиланган қоидаларга ва боланинг манфаатларига зид бўлмаслиги керак.
Агар вояга етмаган болаларига таъминот бериш ҳақида ота-она ўртасида келишув бўлмаса, уларнинг таъминоти учун алимент суд томонидан ота-онанинг ҳар ойдаги иш ҳақи ва (ёки) бошқа даромадининг бир бола учун — тўртдан бир қисми; икки бола учун — учдан бир қисми; уч ва ундан ортиқ бола учун — ярмиси миқдорида ундирилади. Бу тўловларнинг миқдори тарафларнинг моддий ёки оилавий аҳволини ва бошқа эътиборга лойиқ ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда суд томонидан камайтирилиши ёки кўпайтирилиши мумкин. Ҳар бир бола учун ундириладиган алимент миқдори қонунчилик билан белгиланган меҳнатга ҳақ тўлаш энг кам миқдорининг 26,5 фоизидан кам бўлмаслиги керак.
Ота-она вояга етган меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож болаларига таъминот бериши шартдир. Вояга етган меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож болаларига таъминот бериш ота-онанинг келишувига биноан амалга оширилади. Ота-она ўртасида бундай келишувга эришилмаган тақдирда низо суд тартибида ҳал қилинади. Ота-онадан вояга етган меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож болаларига ундириладиган алиментнинг миқдори суд томонидан алимент тўлаши шарт бўлган ота-онанинг оилавий ва моддий аҳволи ҳисобга олиниб, ҳар ойда пул билан тўланадиган қатъий суммада белгиланади.
Ота-онадан болаларга ундириладиган алимент миқдори алимент тўловчининг ойлик иш ҳақига ва (ёки) бошқа даромадига нисбатан улушлар ҳисобида ёки пул билан тўланадиган қатъий суммада белгиланиши мумкин. Алимент тўлаши шарт бўлган ота-онанинг иш ҳақи ва (ёки) бошқа даромади доимо бир хилда бўлмай, ўзгариб турса ёхуд даромадининг бир қисмини натура тарзида оладиган бўлса, шунингдек даромаддан улуш тарзида алимент ундириш имконияти бўлмаса ёинки ота-она расман белгиланган иш ҳақи ёки даромадга эга бўлмаса, вояга етмаган болаларнинг таъминоти учун тўланиши лозим бўлган алимент миқдори ҳар ойда пул билан тўланадиган қатъий суммада белгиланиши мумкин.
Ота-она фавқулодда ҳолатлар (боланинг оғир шикастланиши, касал бўлиши ва бошқалар) туфайли келиб чиққан, боланинг таъминоти учун зарур бўлган қўшимча харажатларда иштирок этиши шарт. Қўшимча харажатларда иштирок этишдан бош тортган ота (она)дан суд уларнинг оилавий ва моддий аҳволини ҳисобга олиб, қўшимча харажатларни қисман пул билан тўланадиган қатъий суммада ундириш ҳақида ҳал қилув қарори чиқариши мумкин.
Алимент Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ва унинг ташқарисида пул ёки натура тарзида олинган барча турдаги даромадлардан ушлаб қолинади. Чет эл валютасида олинадиган даромадлар алимент ундириладиган кунда амалда бўлган Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг расмий курси бўйича сўмларда ҳисобланади.
Алимент тўлаётган ота-онанинг бошқа вояга етмаган болалари бўлиб, ундан қонунда белгиланган миқдорда алимент ундирилганда ўша болалар алимент олаётган болаларга нисбатан моддий жиҳатдан камроқ таъминланиб қоладиган бўлса, шунингдек алимент тўлаётган ота (она) ногиронлиги бўлган шахс бўлиб, моддий жиҳатдан қийналиб келаётган бўлса ёки алимент олаётган шахс мустақил даромадга эга бўлган тақдирда, алимент миқдори суд томонидан камайтирилиши мумкин. Агар вояга етмаган бола давлат ёки нодавлат муассасаларининг тўлиқ таъминотида бўлса, суд алимент тўлаётган ота ёки онанинг моддий аҳволини ҳисобга олиб, тўланаётган алимент миқдорини камайтириш ёки уни алимент тўлашдан озод қилиш ҳақида ҳал қилув қарори чиқариши мумкин. Алимент миқдорини камайтириш ёки уни тўлашдан озод қилиш учун асос бўлган ҳолатлар тугаганда манфаатдор тараф алимент қонунда белгиланган миқдорда ундирилишини талаб қилиб, судга мурожаат этишга ҳақли.
Вояга етган, меҳнатга лаёқатли болалар меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож ўз ота-онасига таъминот беришлари ва улар тўғрисида ғамхўрлик қилишлари шарт. Ота-онасининг давлат ва нодавлат муассасалари қарамоғида эканлиги вояга етган меҳнатга лаёқатли болаларни ота-она ҳақида ғамхўрлик қилиш ва уларга моддий ёрдам кўрсатиш мажбуриятидан озод қилмайди. Вояга етган, меҳнатга лаёқатли болалар ўз ота-онасига ихтиёрий равишда моддий ёрдам беришдан бўйин товласалар, таъминот миқдори болаларнинг оилавий ва моддий аҳволини ҳисобга олган ҳолда суднинг ҳал қилув қарорига асосан белгиланади. Ота-она, алимент ундириш ҳақидаги талабни ўз болаларининг бирига ёки бир нечтасига нисбатан қўйганлигидан қатъи назар, алимент миқдорини белгилашда суд вояга етган, меҳнатга лаёқатли болаларнинг барчасини ҳисобга олиши лозим. Вояга етган, меҳнатга лаёқатли болалардан алимент ундириш низоси узил-кесил ҳал бўлгунга қадар судья шу низо бўйича вақтинча тўлаб турилиши лозим бўлган суммани кўрсатиб, ажрим чиқариши мумкин. Вояга етган, меҳнатга лаёқатли болалардан ундирилаётган алимент миқдори қонунчиликда белгиланган меҳнатга ҳақ тўлаш энг кам миқдорининг 11,75 фоизидан кам бўлмаслиги керак.
Вояга етган, меҳнатга лаёқатли болалар ота-онасининг касаллигига ва бошқа узрли сабабларга кўра қилинадиган қўшимча харажатларда иштирок этишлари шарт. Вояга етган, меҳнатга лаёқатли болалар томонидан қўшимча харажатлар ихтиёрий равишда қопланмаса, талаб қилинаётган сумма суд тартибида ундирилиши мумкин.
Алимент ундириш тўғрисидаги суднинг ҳал қилув қарори ёки суд буйруғи қонунчиликда белгиланган тартибда ижро этилади.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексининг 266-моддасига асосан, алиментлар ундириш тўғрисидаги ҳал қилув қарорлари дарҳол ижрога қаратилади.
Вояга етмаган ёки вояга етган меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож болаларига алимент тўлаш ҳақидаги суднинг ҳал қилув қарорини бажаришдан бўйин товлаган шахслар ушбу Кодекснинг 79-моддасига асосан ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиниши ёки жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин. Ота-онасига моддий ёрдам бериш тўғрисидаги суднинг ҳал қилув қарорларини бажармаслик жиноий жавобгарликка сабаб бўлади.
Зафар Усмонов,
Фуқаролик ишлари бўйича Ғиждувон туманлараро суди раиси
Коррупцияга қарши кураш бугунги куннинг долзарб муаммоси бўлиб қолаётганлигини, унга қарши жиддий ва кескин кураш олиб бориш зарурлигини вазият тақозо этмоқда. Қайси бир соҳани олмайлик ўша соҳада ривожланиш, тараққиёт рўй бермаётган экан, унинг сабабларидан бири коррупцияга бориб тақалади. Амалда коррупция мамлакатда ислоҳотларни амалга оширилиши, ўз олдимизга қўйилган мақсадлар йўлидаги жиддий тўсиқ бўлиб қолмоқда. Ҳозирги пайтда жаҳондаги деярли барча илғор давлатлар миллий даражада коррупцияга қарши кенг кўламли чораларни қўллаш билан бирга халқаро миқёсда уни олдини олишга қаратилган дастурлар амалга оширилишида фаол иштирок этиб келмоқда.
Коррупция халқнинг давлат ва унинг органларига бўлган ишончига путур етказади, жамиятнинг ахлоқий асосларини емиради, ижтимоий-иқтисодий муаммоларнинг вужудга келиши ва чуқурлашишига сабаб бўлади.
Ўзбекистон Республикасининг 03.01.2017 йилдаги ЎРҚ-419-сонли “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Қонуни қабул қилинган бўлиб, ушбу Қонуннинг мақсади коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат.
Ушбу Қонуннинг 3-моддасида, коррупция — шахснинг ўз мансаб ёки хизмат мавқеидан шахсий манфаатларини ёхуд ўзга шахсларнинг манфаатларини кўзлаб моддий ёки номоддий наф олиш мақсадида қонунга хилоф равишда фойдаланиши, худди шунингдек бундай нафни қонунга хилоф равишда тақдим этиш деб тариф берилган.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 07.12.2020 йилдаги ПФ-6127-сонли “Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳамда суд тизимида коррупциянинг олдини олиш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони қабул қилинган.
Ушбу Фармонга асосан, судьялар мустақиллигини таъминлаш ва суд тизимида коррупциянинг олдини олиш бўйича давлат сиёсатининг асосий йўналишлари этиб қуйидагилар белгиланган:
судьяларнинг одил судловни амалга ошириш бўйича касбий фаолиятини ҳар қандай кўринишдаги ташқи таъсирлардан самарали муҳофаза қилишни таъминлайдиган ҳуқуқий механизмларни яратиш;
судьяликка кадрларни танлаш, тайёрлаш, лавозимга тайинлаш, шунингдек, судьялар фаолиятини баҳолашда холислик ва шаффофликни таъминлаш, ушбу жараёнларга замонавий ахборот технологияларини изчил жорий қилиш;
судьялар ва суд аппарати ходимлари орасида коррупция ҳолатларининг олдини олиш ва барвақт аниқлашга қаратилган тизимни йўлга қўйиш ҳамда суд тизимида аниқланган ҳар қандай коррупциявий ҳаракатни муросасиз ҳолат деб баҳолаш;
судьяларнинг касбий малакаси, маънавияти ва масъулиятини ошириш бўйича комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш орқали юксак профессионал судьялар корпусини шакллантириш.
2021 йил 1 февралдан бошлаб суд тизимида коррупция ҳолатларининг олдини олиш, Кенгаш ва суд тизими фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш борасида:
илк бор судьялик лавозимларига номзодларни танлаш бўйича имтиҳон жараёнларини Интернет тармоғи (веб-сайт) орқали онлайн тарзда ёритиб боришни йўлга қўйиш;
судьялик лавозимига номзодлар ва судьяларнинг психологик портрети бўйича касбга муносиблигини баҳолашга кўмаклашувчи электрон дастурни ишлаб чиқиш ва жорий қилиш;
судья фаолиятининг самарадорлигини электрон рейтинг орқали очиқ ва шаффоф баҳолашни таъминлайдиган аниқ мезонларни ишлаб чиқиш ва амалиётга татбиқ этиш белгиланган.
Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар умумюрисдикция судлари ташкил этилиши муносабати билан 2021 йил 1 январдан ушбу судларнинг малака ҳайъатларини шакллантирилган. Судьяларнинг юридик жавобгарлиги масаласини ҳал этиш пайтида уларнинг одил судлов билан боғлиқ фаолиятига ҳар қандай аралашувнинг олдини олиш мақсадида, судьяларнинг дахлсизлигини бузганлик ва одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига аралашганлик ҳолатлари юзасидан Кенгаш раиси томонидан киритилган тақдимнома прокуратура органлари томонидан бир ой муддатда кўриб чиқилиб, жиноят иши қўзғатилганлиги ёки қўзғатиш рад этилганлиги ҳақида Кенгашга Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси томонидан хабар бериши, судьяларни ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга гувоҳ ёки гумон қилинувчи сифатида сўроқ қилиш учун чақиришга тегишли малака ҳайъатлари розилиги билан йўл қўйилиши, суд ҳокимияти мустақиллигини ва судьялар дахлсизлигини таъминлаш, одил судловни амалга оширишга тўсқинлик қилаётган омиллар ва тизимда коррупцияга қарши курашиш ҳолати юзасидан Кенгаш раиси томонидан Ўзбекистон Республикаси Президентига йил якуни бўйича ахборот тақдим этиб борилиши тартиба жорий қилинган.
Азиз Шарипов,
Фуқаролик ишлари бўйича Ғиждувон туманлараро суди судьяси
Давлат органлари ва ташкилотлари фаолиятининг очиқлиги ва шаффофлигини, ахборот олиш эркинлигини таъминлаш орқали жамоатчилик назоратини такомиллаштириш демократик ҳуқуқий давлат ва ривожланган фуқаролик жамияти барпо этиш йўлидаги муҳим асослардан бири ҳисобланади. Сўнгги йилларда мамлакатимизда мазкур соҳада салмоқли ишлар амалга оширилмоқда. Зеро, бу борада тўпланиб қолган қатор муаммолар ўзининг мантиқий ечимини топиб бормоқда.
Мамлакатимиз раҳбари томонидан илгари сурилган “халқ давлат идораларига эмас, давлат идоралари халққа хизмат қилиши керак” деган тамойил асосида аҳоли ва уларнинг мурожаатлари билан ишлаш масалалари замонавий кўриниш ола бошлади. Шу билан бирга, давлат органлари ва жамоатчилик олдида ҳисобдорлигини таъминлаш бўйича тизимли ишлар амалга оширилмоқда.
Шу мақсадда мазкур соҳада олиб борилаётган ислоҳотларнинг намунаси ўлароқ, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 16 июндаги “Давлат органлари ва ташкилотларининг фаолияти очиқлигини таъминлаш, шунингдек, жамоатчилик назоратини самарали амалга оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-6247 сонли Фармони имзоланди.
Фармонга асосан,
давлат органлари ва ташкилотлари:
ҳар йили 1 мартга қадар ўз фаолиятига оид ҳисоботни (давлат сирлари ва хизматда фойдаланиш учун мўлжалланган маълумотлар бундан мустасно) расмий веб-сайтларига жойлаштириб, 10 мартга қадар уни кенг жамоатчилик иштирокида муҳокама қилиш жойи ва вақти ҳақида хабар беради;
1 апрелга қадар ўз фаолиятига оид ҳисоботни кенг жамоатчилик иштирокида муҳокама қилиш учун матбуот анжуманларини ўтказади.
Таъкидлаш жоизки, сўнги пайтларда давлат харидлари масаласи кун тартибида асосий масалалардан бири бўлиб келаётган эди. Мазкур соҳадаги статистик маълумотлар Очиқ маълумотлар порталида онлайн тарзда эълон қилиб борилаётган бўлса-да, бироқ ўз ечимини топмай қолаётган масалалар талайгина эди.
Фармонга асосан, эндиликда 2021 йил 1 июлдан бошлаб қуйидагилар тўғрисидаги маълумотларни Ўзбекистон Республикасининг Очиқ маълумотлар порталига ва ўз расмий веб-сайтларига жойлаштириб, уларни ҳар чоракда янгилаб боради:
амалга оширилган давлат харидлари, шу жумладан тўғридан-тўғри шартномалар бўйича харид қилинадиган товарлар (ишлар, хизматлар);
мансабдор шахсларнинг хизмат сафарлари ва хориждан ташриф буюрган меҳмонларни кутиб олиш харажатлари (хизмат сафарининг ёки ташрифнинг мақсади, суткалик пул, транспорт ва яшаш билан боғлиқ харажатлар, бундан давлатсирлари ва хизматда фойдаланиш учун мўлжалланган маълумотлар мустасно);
Ўзбекистон Республикаси Президенти, Вазирлар Маҳкамаси ҳужжатлари билан солиқ ва божхона имтиёзлари ҳамда преференциялар, шу жумладан индивидуал имтиёзлар берилган субъектларнинг бенефициарлари (якуний манфаатдор жисмоний шахслари), улар томонидан тўланган солиқлар ва молиявий кўрсаткичлар;
ўзларининг йиллик харажатлар сметаси ва унинг ижроси, шу жумладан объектларни қуриш, реконструкция қилиш ва капитал таъмирлаш ишлари, автомототранспорт воситаларини сотиб олиш харажатлари.
Шу билан бирга, Фармон билан очиқ маълумот сифатида жойлаштирилиши керак бўлган ижтимоий аҳамиятга молик маълумотлар рўйхати ҳам тасдиқланди. Шуни назарда тутиш керакки, бу рўйхат узлуксиз янгиланиб боради. Коррупцияга қарши курашиш агентлиги ва Адлия вазирлиги бу рўйхатни янада кенгайтириш бўйича доимий равишда Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрациясига таклифлар киритиб боради.
Хулоса қилиб айтганда, мазкур ислоҳотларнинг барчаси инсон ҳуқуқ ва манфаатларини ишончли ҳимоялаш, давлат органлари фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш, демократик ислоҳотларни яна-да чуқурлаштиришга хизмат қилади.
Бухоро вилоят судининг жиноят ишлар бўйича судья катта ёрдамчиси, жиноят ҳамда фуқаролик ишлари бўйича туманлараро, туман (шаҳар) судларининг судья ёрдамчиси, Пешку туманлараро иқтисодий судининг девонхона мудири лавозимларига олий юридик маълумотга эга шахслар ишга таклиф қилинади.
Номзодлар ишга танлов асосида қабул қилинади.
Танлов бўйича номзодни ишга қабул қилиш Бухоро вилоят судининг Кадрлар заҳирасини шакллантириш комиссияси суҳбати натижаси бўйича амалга оширилади.
Номзоднинг чет тилларини билиш қобилияти қўшимча рағбатлантирилади.
Танловда иштирок этиш истагини билдирган номзодлар Бухоро вилоят судининг bux.kadr@sud.uz электрон манзилига қуйидаги ҳужжатларни юборишлари сўралади:
Мустақил тараққиёт йўлидаги кенг кўламли ислоҳотларни изчил давом эттириш, барча соҳа ва тармоқлар ривожини янги босқичга олиб чиқиш мақсадида бугунги кунда юртимизда миллати, тили ва динидан қатъи назар, ҳар бир фуқаро эркин ҳамда фаровон яшайдиган янги жамият ва давлат барпо этилмоқда. Ушбу ҳаётий ҳақиқат Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг 2023 йил 27 июлда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг ўттиз икки йиллик байрамига тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш тўғрисида”ги қарорида яна бир бор эътироф этилди.
Шу кунларда кўп миллатли халқимиз Ватанимизнинг ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий ҳаётида бутунлай янги даврни бошлаб берган унутилмас тарихий воқеа — Мустақиллигимизнинг ўттиз икки йиллик санасини баланд руҳ ва кўтаринки кайфият билан нишонлаш учун қизғин тайёргарлик кўрмоқда. Шу муносабат билан жойларда ўтказилаётган «Янги ҳаёт учун, Янги Ўзбекистон учун!» деган бош ғояни ўзида мужассам этган маънавий-маърифий тадбирларда бошқа соҳалар қатори суд-ҳуқуқ тизимидаги ислоҳотлар самаралари ҳақида ҳам атрофлича сўз юритилмоқда.
Чунки бугунги кунда ҳар қандай давлатнинг халқаро майдондаги мавқеи ушбу давлатда қонун устуворлиги ва суд ҳокимиятининг мустақиллиги қай даражада таъминланганига қараб белгиланади. Судлар фаолияти ҳар бир шахснинг ҳуқуқ ва эркинлиги билан боғлиқ масалаларни ҳал этишга қаратилган.
Бинобарин, жамиятда қонун устуворлиги таъминланса, судлар адолатли ва холис фаолият юритса, мулк дахлсизлиги сўзсиз ҳимоя қилинса, халқнинг давлатга ишончи ортади, иқтисодиёт ривожланади ва аҳоли фаровонликка эришади.
Шу сабабли мамлакатимизда суд-ҳуқуқ соҳасини халқаро мезонларга мувофиқ ривожлантиришга стратегик аҳамиятга эга вазифа сифатида қаралмоқда. Давлатимиз раҳбари томонидан сўнгги йилларда фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини суд орқали ҳимоя қилиш кафолатларини янада кучайтиришга қаратилган муҳим чоралар кўрилди.
Амалга оширилган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари суд ҳокимияти мустақиллигини ҳамда судлар фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлашга хизмат қилмоқда. Шу билан бирга, тизимдаги шиддатли янгиланишлар фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш кафолатларини янада кучайтириш имконини берди.
Судьянинг мустақиллиги, дахлсизлиги, улар фаолиятига аралашишга йўл қўйилмаслиги давлат томонидан кафолатланган. Бу одил судловга эришиш – қонуний, асосланган ва адолатли суд қарорлари қабул қилишнинг асосий омилларидан биридир.
Суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг самарали ва изчил амалга оширилишида сифатли ҳуқуқий тартибга солиш тизими, қонун ижодкорлиги жараёни муҳим аҳамият касб этади.
Конституциямизга мувофиқ Олий суд ўз ваколатлари жумласига киритилган масалалар бўйича қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга.
Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи қонун лойиҳасини Парламентга киритиш орқали амалга оширилади.
Судлар ўз фаолиятининг хусусиятидан келиб чиқиб, қонунчилик нормаларининг амалиётда қўлланилишини таҳлил қилади.
Қонунчиликдаги бўшлиқларни аниқлайди ва суд амалиёти асосида ҳуқуқ нормаларини такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқади.
2017 йилдан бугунги кунга қадар Олий суд томонидан 250 дан ортиқ норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳалари, шу жумладан, 150 дан ортиқ қонун лойиҳалари ишлаб чиқилди.
Олий суд томонидан ишлаб чиқиладиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари судьялар ва мутахассислар, кенг жамоатчилик иштирокида муҳокама қилинади. Заруриятга қараб хорижий экспертларнинг таклиф ва мулоҳазалари олинади.
Манфаатдор вазирлик ва идоралар билан келишилган ва ҳуқуқий экспертиза, жамоатчилик муҳокамасидан ўтказилган қонун лойиҳалари Олий Мажлис Қонунчилик палатасига киритилади. Парламент вакилларининг чуқур мунозара ва муҳокамаларидан ўтган қонунлар қабул қилинади.
Ушбу даврда Президентимиз илгари сурган ғоя ва ташаббусларни амалга оширишга қаратилган ҳамда суд амалиёти таҳлиллари асосида ишлаб чиқилган суд тизимига оид 60 дан ортиқ қонун, фармон ва қарорлар қабул қилинди.
Бу ҳужжатлар билан «Инсон қадри учун» ғояси асосида чинакам адолатли суд тизимини шакллантириш ҳамда унинг фаолиятини халқ манфаати ва инсон қадр-қимматини самарали ҳимоя қилишга йўналтириш, адолатли суд қарорлари қабул қилинишига эришилмоқда. Шу орқали халқимиз, жумладан, тадбиркорларнинг суд тизимига бўлган ишончини мустаҳкамлаш, судлар фаолиятини тўлиқ рақамлаштириш, суд қарорларининг қатъий ижросини таъминлаш, «Янги Ўзбекистонда – янги суд» тамойили доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш, соҳага илғор халқаро мезонларни жорий этиш чоралари кўрилмоқда.
Хусусан, жиноят қонунчилиги янада либераллаштирилди, озодликдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жазолар рўйхати, «Хабеас корпус» институтини қўллаш соҳаси, ярашув институти кенгайтирилди. Шунингдек, суд-тергов фаолиятида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатлашни янада кучайтириш бўйича комплекс чора-тадбирлар амалга оширилди.
Фуқаролик ва иқтисодий процессуал қонунчилик судларга мурожаат қилишда аҳолига қулайлик яратиш, тадбиркорлик ва инвестициявий муҳитни яхшилаш нуқтаи назаридан такомиллаштирилди. Фуқаролик ва иқтисодий судларда судгача мажлис, соддалаштирилган тартибда иш юритиш, медиация каби янги институтлар жорий қилинди.
Маъмурий одил судлов тизими шакллантирилди. Бу борада фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилишда маъмурий судларнинг роли кучайтирилиб, улар фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳақиқий ҳимоячисига айланмоқда.
Айни пайтда Президентимизнинг 2023 йил 16 январдаги Фармони билан тасдиқланган 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси ижроси алоҳида эътиборда турибди. Унда белгиланган вазифалар доирасида одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга қаратилган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш устида изчил иш олиб борилмоқда.
Суд қарорлари қонуний, асосли ва адолатли қабул қилинганини текширишнинг фуқароларга қулай ва соддалаштирилган тартибини яратиш мақсадида процессуал кодексларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақидаги қонун лойиҳалари Парламентга киритилган. Уларда асосан қуйидаги янги тартиблар назарда тутилмоқда:
туманлараро, туман, шаҳар судлари томонидан биринчи инстанцияда кўрилган ишларни вилоят ва унга тенглаштирилган судларда апелляция ёки кассация тартибида қайта кўриб чиқиш;
вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан апелляция ёки кассация тартибида кўрилган ишларни мазкур судларда тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш;
вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида кўрилган ишларни Олий суднинг судлов ҳайъатларида тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш;
юқори инстанция судлари томонидан ишни янгидан кўриш учун қуйи судларга юбориш тартибини бекор қилиш ва уларга иш бўйича якуний қарор қабул қилиш масъулиятини юклаш.
Президентимиз Фармонига асосан маъмурий суд иш юритувини такомиллаштириш мақсадида Маъмурий суд иш юритувини такомиллаштириш концепцияси ишлаб чиқилмоқда.
Хулоса ўрнида айтганда, суд-ҳуқуқ соҳасига оид қабул қилинаётган қонунлар одил судлов самарадорлигини ошириш, қонуний ва адолатли суд қарори қабул қилиниши орқали аҳолини судлардан рози қилиш, жамиятда ижтимоий адолатни таъминлашга қаратилган. Зеро, Янги Ўзбекистонда ҳар қандай баҳсли масалага фақат одил суд томонидан адолатли ечим топилиши керак.
Суд тизими мустақил бўлмас экан, жамиятимизда ривожланиш бўлмайди.
Суд идорасига иши тушган ҳар бир шахс ушбу даргоҳда қонун ва адолат устувор эканига ишонч ҳосил қилиши лозим.
2023 йил 25 август кунида Бухоро вилоят “Ёшлар иттифоқи” биносида “Жахолатга қарши маърифат” шиори остида маънавий маърифий тарғибот тадбири бўлиб ўтди. Мазкур тадбирда Бухоро вилоят ҳамда Маъмурий суди раислари, ўринбосарлар ҳамда жиноят ишлари бўйича барча туманлараро судлари раислари ҳамда судьялари иштирок этишди. Ушбу тарғибот тадбирида Дин ишлари бўйича қўмитаси, Халқаро ислом академияси, Мусулмонлар идораси ва бошқа бир қанча масъул ташкилот вакилларидан иборат ишчи гурух аъзолари томонидан маърузалар қилинди. Маърузада ҳар бир инсон қалбида ўз юртига садоқат билан хизмат қилиш, фидоий бўлиш туйғуси, ватанпарварликнинг олий белгиси ҳисобланади. Зеро, инсон учун энг азиз ва муқаддас бўлган ватанни ҳимоя қилиш, уни севиш ва эъзозлаш ҳар бир инсондан буюк маънавий жасоратни талаб этилиш таъкидлаб ўтилди.
Бухоро вилоят судида 2023 йил 24 июль куни “Тўловга қобилиятсизлик тўғрисида”ги Қонуни ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 12 июлдаги ПФ-109-сон Фармони мазмун-моҳиятини тушунтириш ҳамда судлар томонидан банкротлик низоларини кўришда ягона суд амалиётини шакллантириш масалаларига бағишланган семинар бўлиб ўтди.
Семинарда Бухоро вилояти иқтисодий ишлар бўйича судлов ҳайъати раиси С.Абдурасулов, Бухоро вилоят иқтисодий судларнинг судьялари, шунингдек, Давлат активларини бошқариш бошқармаси вакили Н.Тўраев ҳамда суд бошқарувчилари, Бухоро вилоят давлат солиқ бошқармаси ходимлари М.Расулов ва С.Мусоевлар иштирок этди.
Семинарда суд амалиётидан келиб чиққан ҳолда суд бошқарувчилари томонидан йўл қўйилаётган қонун бузилиш ҳолатлари, банкротлик ишларини юритишдаги хатоликларга оид муҳим масалалар ҳам муҳокама қилинди.
Семинарда судларда кўриб чиқилаётган банкротлик ишларига доир айрим масалалар юзасидан ягона ёндашувни шакллантириш зарурати юзага келганлиги таъкидланди.
Савол-жавобларга бой бўлган семинарда амалиётда юзага келаётган муаммолар мазкур тоифадаги ишларни кўришда суд бошқарувчилари ва судлар томонидан йўл қўйилаётган камчиликлар, ишларни кўришдаги сан-соларликни олди олиш ва судларда кўриб чиқилаётган банкротлик низоларига доир айрим масалалар юзасидан ягона ёндашувни шакллантириш масалалари муҳокама қилинди.
Мамлакатимизнинг барча туман ва шаҳарларида Адлия вазирлиги тизимида юридик хизмат кўрсатиш марказлари фаолиятининг йўлга қўйилиши ўзининг ижобий самарасини кўрсатмоқда. Бу борада, юридик хизмат кўрсатиладиган давлат идораларининг марказларга юбориладиган ҳужжатлари лойиҳаларини ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш ва қабул қилиш жараёнларини электрон шаклга ўтказувчи “Е-ҳуқуқшунос” электрон тизими яратилди, иш юритуви тўлиқ рақамлаштирилиб, қоғозбозликка барҳам берилди. 207 та туман ва шаҳарлардаги 2 мингдан ортиқ давлат органларида ҳуқуқни бир хил қўллаш амалиёти шаклланди ҳамда аҳолига ва бевосита ижрочиларга қонунчилик ҳужжатларининг мазмун-моҳиятини етказиш ва тушунтиришнинг янги бўғини яратилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 2 декабрдаги “Ўзбекистон Республикаси Президентининг айрим ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш, шунингдек, баъзиларини ўз кучини йўқотган деб ҳисоблаш тўғрисида”ги ПФ-258-сонли Фармонига асосан Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 29 июндаги ПҚ-5168-сонли ҳамда ПҚ-173-сонли қарорларига ўзгартиришлар киритилиб Ёшлар ишлари агентлиги бўлимлари ҳам юридик хизмат кўрсатиладиган ташкилотлар рўйхатидан жой олди. Вилоят адлия бошқармаси ва “Униcон-софт” МЧЖ Бухоро филиали ходимлари билан ҳамкорлик вилоятдаги Ёшлар ишлари агентлигининг туман (шаҳар) бўлимлари “Е-ҳуқуқшунос” электрон тизимига уланиб, уларга юридик хизмат кўрсатиш марказлари томонидан хизмат кўрсатиш, яъни Ёшлар ишлари агентлигининг туман (шаҳар) бўлимларининг буйруқ, шартнома ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатларига тизим орқали хулосалар бериш амалиёти жорий қилинди. Адлия бошқармаси ва Бухоро вилоят суди томонидан юридик хизмат кўрсатиладиган туман (шаҳар)лардаги давлат ташкилотларининг 2022 йил 9 ойи давомидаги марказлар хулосаси асосида чиқарилган буйруқ ва шартномаларининг фуқаролик ишлари бўйича туманлараро судлари ва туманлараро иқтисодий судлари томонидан ҳақиқий эмас деб топилганлиги ҳамда бекор қилинганлиги таҳлил қилинганда ушбу судлар томонидан давлат ташкилотларининг 2022 йил 9 ойи давомидаги марказлар хулосаси асосида чиқарилган буйруқ ва шартномаларининг ҳақиқий эмас деб топилмаганлиги ҳамда бекор қилинмаганлиги аниқланди. Бундан кўринадики, марказлар томонидан хизмат кўрсатиладиган давлат туман (шаҳар) ташкилотларининг бошқа шаҳслар билан бўладиган суд тартибидаги низоларининг олди олинмоқда. Мазкур тартибнинг йўлга қўйилиши муносабати билан келгусида Ёшлар ишлари агентлигининг жисмоний ва юридик шахслар ўртасидаги судгача ёки суд тартибидаги низоли муносабатларини олдини олиб, ушбу ташкилотларга марказлар томонидан сифатли юридик ёрдам кўрсатилишини таъминлайди.
Лукмон Кадиров, Бухоро вилоят суди раиси
Нурбек Рахимов, Бухоро вилоят суди бош консультанти
Ўзбекистон Республикасида энг олий қадрият инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа табиий ҳуқуқлари бўлиб, уларни таъминлаш Конституция билан кафолатланади.
Ўзбекистон Республикаси ЖК 135-моддаси “Одам савдоси” деб номланиб, мазкур моддада ушбу тоифадаги жиноятнинг содир этиш усули, турлари ва бу жиноятлар учун тайинланадиган жазолар қайд этилган. Одам савдоси бу- одамни олиш-сотиш, ёхуд одамни ундан фойдаланиш мақсадида ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки қабул қилишда ифодаланади.Мазкур ҳаракатларнинг содир этилиши жиноий оқибат юз берган-бермаганидан қатъий назар жиноят тугалланган деб топилади ва жиноий жавобгарликни келтириб чиқаради.
Одам савдоси, яъни одамни олиш-сотиш ёхуд одамни ундан фойдаланиш мақсадида ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки қабул қилишда ифодаланган қилмишларни содир этганлик учун жиноий жавобгарлик юзага келади.
Одам савдоси жинояти миллат, давлат ва чегара танламайди. Ушбу жиноят бир давлатнинг ҳудудида бошланиб, унинг оқибатлари бошқа давлатларнинг ҳудудида юз бериши мумкин.
Олди-сотди тариқасидаги одам савдоси одамнинг бир шахс томонидан бошқасига пул, бошқа моддий қимматликлар (мулк), мулкий характердаги хизматлар, мулкий ёки пул шаклидаги қарздан воз кечиш ва ҳ.к.лар сифатидаги ҳақ эвазига берилиши тўғрисида ёзма ёки оғзаки битим тузилишини назарда тутади. Бундай кўринишдаги одам савдосида одам қандай мақсадларда сотиб олинганлиги (сотилганлиги) ҳуқуқий аҳамият касб этмайди.
Шахс одамни унинг эвазига ҳақ олинганидан сўнг топшириш шарти билан сотишга ваъда бериб, бироқ азалдан унинг қасди моддий қимматликларни эгаллашга қаратилган ва унда битим шартларини бажариш нияти бўлмаган ҳолларда унинг ҳаракатлари фирибгарлик таркибини ташкил этади, олувчининг ҳаракатлари эса сотиб олиш тариқасидаги одам савдосига суиқасд сифатида баҳоланади.
Одам меҳнати ва хизматларидан меҳнат, фуқаролик қонунчилиги нормаларига мувофиқ (масалан, қурилиш ёки маиший пудрат, ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш, йўловчи ва юк ташиш, транспорт экспедицияси ва ҳ.к. шартномалар бўйича) фойдаланилган барча ҳолларда одам эксплуатацияси мавжуд бўлмайди. Бундай ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажармаслик билан боғлиқ низолар фуқаролик суд ишларини юритиш тартибида ҳал этилади.
Одамни эксплуатация қилиш бошқа шахслар фоҳишабозлигидан фойдаланиш ёки бошқа кўринишдаги шаҳвоний эксплуатацияни, мажбурий меҳнат ёки хизматлар, қуллик ёки қулликка ўхшаш одатлар, эрксизлик ҳолати ёки одам аъзолари ёки тўқималари олинишини англатади.
Фоҳишабозликдан фойдаланиш деганда, одамдан унинг ҳақ эвазига номуайян доирадаги жинсий шериклар билан шаҳвоний муносабатларга киришишидан муттасил фойдаланиш тушунилади. Бошқа кўринишдаги шаҳвоний эксплуатация деганда, одамнинг ундан порнографик тасвирлар тайёрлаш, бузуқ ҳаракатлар содир этиш ва ҳ.к. мақсадларда фойдаланиш учун берилиши тушунилади.
Мажбурий меҳнат бирон-бир жазони қўллаш билан таҳдид қилиш орқали иш бажаришга мажбурлашни англатади. Ҳарбий ёки муқобил хизмат тўғрисидаги қонунлар асосида, фавқулодда ҳолат юз берган шароитларда, суднинг қонуний кучга кирган ҳукмига биноан, қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда бажарилиши лозим бўлган ишлар мажбурий меҳнат деб ҳисобланмайди.
Қуллик – ўзига нисбатан мулк ҳуқуқига хос айрим ёки барча ҳуқуқлар амалга оширилаётган шахс аҳволи ёки ҳолатини англатади.
Эрксизлик ҳолати – шахснинг муайян омиллар мажмуи таъсири остида ўз эркига хилоф равишда ҳар қандай иш ёки хизматни бажаришга мажбур бўлганлигини англатади.
Ёллаш деганда эксплуатация қилиш мақсадида одамни бирор бир фаолият билан шуғулланишга жалб этишга қаратилган фаолият (эксплуатация объектини қидириш, тўплаш, у билан музокара юритиш ва ҳ.к) тушунилади;
ташиш – шахсни олиш-сотиш битими тузиладиган (ижро этиладиган), бошқа шахсга топшириладиган жойга ёки ундан эксплуатация мақсадида фойдаланиладиган жойга етказиб бериш (транспортда ташиш)ни англатади. Бунда етказиб бериладиган шахс одам савдосини амалга ошириш учун мўлжалланганлиги ташувчига олдиндан маълум бўлиши лозим.
Лукмон Кадиров,
Бухоро вилоят судининг раиси
Зариф Шеров ва Шухрат Тўхтаев,
Бухоро вилоят судининг жиноят ишлари бўйича судьялари
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 62-моддасида фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбур эканликлари белгилаб қўйилган. Очилов Қобил қасддан жиноят содир этиш йўлига ўтиб, 2023 йил 4 февраль куни соат тахминан 13:00.ларда Бухоро шаҳар “Р.Ҳамроев” МФЙ, “Алпомиш” кўчаси ҳудудидаги Бухоро шаҳар ҳокимининг 10.12.2020 йилдаги 1237-сонли қарори билан “Bukhara Golden House” МЧЖга турар жой биноси қуриш учун ажратилган ер участкасида мавжуд бўлган Вазирлар Махкамасининг 2020 йил 19 февраль кунидаги 93-сонли қарори билан қимматбаҳо дарахтлар тоифасига киритилган ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Республикада кўкаламзорлаштириш ишларини жадаллаштириш, дарахтлар муҳофазасини янада самарали ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2021 йил 30 декабрь кунидаги ПФ-46-сонли Фармонига асосан муддатсиз даврга мораторий жорий этилган 3 туп шум тол дарахтини ҳеч қандай ҳужжатларсиз, “Вилоят Экология ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш бошқармаси”га мурожаат қилмасдан, унинг рухсатини олмасдан, ўзбошимчалик билан, Фармон бандларини қўпол равишда бузган ҳолда, яшаш уйига ўтин сифатида фойдаланиш мақсадида, қонунга хилоф равишда кесиб, ўсимликлар дунёсига 183.000.000 сўмлик жуда кўп миқдорда моддий зарар етказган. Мазкур жиноят иши 2023 йил 19 май кунида жиноят ишлари бўйича Бухоро шаҳар судида кўриб чиқилиб, гарчи судланувчи қилмишига пушаймонлик билдирган ва у 60 ёшдан ошган бўлсада, судланувчи О.Қобиловга 1 йил 6 ой муддатга озодликни чеклаш жазоси тайинланиб, ўсимлик дунёсига етказилган 183.000.000 сўм зарар давлат фойдасига ундириш белгиланди.
Жўрабек Тожиев, Жиноят ишлари бўйича Бухоро шаҳар суди судьяси
Нурбек Рахимов, Бухоро вилоят судининг бош консультанти
Судланувчи Р.М.Ҳ ноқонуний йўллар билан бойлик орттириш мақсадида, 2023 йил 11 февраль куни соат 20:10 ларда ўзига тегишли бўлган Бухоро шаҳар “Кўкалдош” МФЙ, “М.Улуғбек” кўчаси 6-уйда фуқаро У.О ва Д.А қизининг жинсий алоқа қилиши учун хона ажратиб, шарт-шароит яратиб бериб, бунинг эвазига О.Удан 100.000 сўм миқдоридаги пулларни олиб, ғаразли ва бошқа паст ниятларда фоҳишахона ташкил қилган.
Шу куни соат 20:30 ларда, Бухоро шаҳар ИИО ФМБ ТҚХ ЖҚБ ходимлари томонидан ўтказилган тезкор тадбир давомида М.Раҳматова ушланиб, ундан жами 100.000 сўм пуллар холислар иштирокида ашёвий далил сифатида ҳужжатлаштириб олинган.
Суд мажлисида судланувчи Р.М.Ҳ айбига тўлиқ иқрор бўлиб, ўз кўрсатувида, даслабки суриштирувда берган кўрсатувларини тасдиқлашини, 2023 йил 11 февраль куни соат тахминан 20:10 ларда ўз уйида, яъни Бухоро шаҳар “Кўкалдош” МФЙ, “М.Улуғбек” кўчаси 6-уйда уй-юмушлари билан шуғулланиб турган вақтида, унга у кейинчалик исмини билган О.У қўнғироқ қилиб, қизи борлигини, қизи билан бирга жинсий алоқа қилишлари учун уйидан жой ажратиб беришини сўраганлигини, шунда у О.Уга 100.000 сўм эвазига қизи билан бирга жийсий алоқа қилиши учун ўзиниг яшаш уйидан жой ажратиб беришини айтганлигини, бироздан сўнг О.Усмонов у кейинчалик исмини билган А.Дилиева билан бирга унинг яшаш уйига келганлигини, шунда О.Усмонов унга олдиндан келишилган 100.000 сўмни берганлигини, у О.Усмоновдан пулни олиб, ётоқхонага кириб жинсий алоқа қилиши мункинлигини айтганлигини, шунда О.Усмонов билан А.Дилиева жинсий алоқа қилиш учун ётоқхонага кириб кетганликларини, бироздан сўнг унинг яшаш уйига ИИБ ходимлари холислар иштирокида кириб келганликларини, ИИБ ходими ундан уйда ким борлиги тўғрисида сўраганида, у ИИБ ходимига уйида бир қиз ва йигит борлигини айтганлигини, шу вақтда О.Усмонов ва А.Дилиева ётоқхонадан чиққанлигини, сўнг у ИИБ ходимларига бўлиб ўтган ҳолатни, яъни О.Усмонов ва А.Дилиеванинг жинсий алоқа қилишлари учун яшаш уйидан жой ажратиб берганлигини айтиб берганлигини, сўнг О.Усмоновдан олган 100.000 сўм пулни ИИБ ходимларга ихтиёрий равишда тақдим қилганлигини, ИИБ ходимлари 100.000 сўм пулни холислар иштирокида, баённома тузган ҳолда ундан олиб қўйиб, оқ конвертга солганликларини, бундан олдин ҳеч кимга жинсий алоқа қилиши учун жой ажратмаганлигини, О.Усмонов унга танишининг номидан қўнғироқ қилганлиги сабабли, О.Усмоновга ишониб, жинсий алоқа қилиши учун жой ажратиб берганлигини, Бухоро шаҳар “М.Улуғбек” кўчасидаги 6-уй унга тегишли эканлигини, унинг ушбу қилмишидан оила аъзоларининг хабари йўқлигини, қилмишидан пушаймонлигини билдириб, нафақада эканлигини инобатга олиб, қонуний енгиллик беришни сўраб кўрсатув берди.
Суд судлавувчига нисбатан қилган жиноят ишидан чин дилдан пушаймонлигини инобатга олган ва оилавий шароитидан келиб чиқиб қилган жиноят ишига мос равишда жазо тайинлади.
Ота-оналарнинг вояга етмаган ўз болаларига. Яъни 18 ёшга тўлмаган болаларига таъминот бериш мажбурияти болалар тўғрисида ғамхўрлик қилиш шаклларидан бири бўлиб, бу ота-онанинг конституциявий мажбуриятлари даражасига кўтарилган (Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 64-моддаси). Ота-онанинг фақат вояга етмаган болаларига таъминот бериш мажбурияти биринчи навбатда, ота-онанинг ўз болаларини моддий жиҳатдан таъминлаш мажбуриятини англатади. Бу мажбурият болани зарур озиқ-овқат махсулотлари, кийим-кечак, бўш вақтларда ва дам олиш пайтларида болани унинг учун зарар бўлган ашёлар билан таъминлашда ўз ифодасини топади. Оила кодексида вояга етмаган болаларга таъминот беришнинг тартиби ва шакли ота-оналар томонидан мустақил равишда белгиланиши назарда тутилган. Чунончи, ота-она фақат бир кишининг иш ҳақини вояга етмаган боланинг (болаларнинг) таъминотига сарфлаш тўғрисида ўзаро никоҳ шартномасида келишиб олишлари мумкин-ота-она бола эҳтиёжи учун ажратиладиган маблағ миқдорини, шунингдек, бу маблағ қай тарзда берилишини, яъни заруратга қараб ёки бошқа шартлар асосида бериб турилишини ҳам мустақил равишда белгилайди. Башарти, ота-она улардан бири вояга етмаган болаларнинг таъминотига доир мажбуриятни бажармаса, зарур маблағни суд тартибида ундириб олишга йўл қўйилади. Алимент олиш ҳуқуқига эга бўлган шахс, алимент талаб қилиш ҳуқуқи вужудга келганидан сўнг қанча муддат ўтганидан қатъи назар, хоҳлаган вақтда алимент ундириш тўғрисидаги талаб билан судга мурожаат қилишга ҳақли. Алимент судга мурожаат этилган пайтдан бошлаб ундирилади. Агар таъминот учун маблағ олиш чоралари судга мурожаат қилингунга қадар кўрилганлиги, аммо алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг уни тўлашдан бош тортганлиги оқибатида алимент олинмаганлиги суд томонидан аниқланса, ўтган давр учун алимент судга мурожаат этилган пайтдан бошлаб уч йиллик муддат доирасида ундириб олиниши мумкин. Алиментни ўз вақтида тўламаганлик учун жавобгарлик Алимент тўлаш тўғрисидаги келишувга мувофиқ алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг айби билан қарз вужудга келган бўлса, айбдор шахс ушбу келишувда белгиланган тартибда жавобгар бўлади. Суднинг ҳал қилув қарорига кўра алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг айби билан қарз вужудга келган бўлса, айбдор шахс кечиктирилган ҳар бир кун учун тўланмай қолган алимент суммасининг ўндан бир фоизи миқдорида алимент олувчига неустойка тўлайди. Алимент олувчи алимент ўз вақтида тўланмаганлигида айбдор алимент тўлаши шарт бўлган шахсдан алимент тўлаш мажбуриятларини ўз вақтида бажармаганлик оқибатида етказилган барча зарарларнинг неустойка билан қопланмаган қисмини ундиришга ҳам ҳақлидир. Алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг иш жойидаги иш берувчи ёки пенсия, нафақа, стипендия олаётган жойидаги ташкилот маъмурияти алимент тўлаш тўғрисидаги нотариал тартибда тасдиқланган келишувга ёки ижро варақасига асосан алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг иш ҳақидан ва (ёки) бошқа даромадидан ҳар ойда алимент ушлаб қолиб, алимент тўлаши шарт бўлган шахсга иш ҳақи тўланган ва (ёки) бошқа даромадлар олинган кундан бошлаб, 3 кундан кечиктирмай алимент олувчи шахсга алимент тўлаши ёки алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг ҳисобидан унга ўтказиши шарт. Алимент қарзи алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг иш ҳақи ва (ёки) бошқа даромадидан ундирилади. Иш ҳақи ва (ёки) бошқа даромад етарли бўлмаганда, алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг банклар ва бошқа кредит ташкилотларидаги ҳисобварақларида турган пул маблағидан, тижорат ва тижоратчи бўлмаган ташкилотларга шартнома асосида ўтказилган пул маблағидан ундирилади, мулк ҳуқуқининг ўтишига олиб келувчи шартномалар бундан мустасно. Бу маблағ етарли бўлмаганда ундириш алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг қонун бўйича ундириш қаратилиши мумкин бўлган ҳар қандай мол-мулкига қаратилади. Алимент тўлаш тўғрисидаги келишув ёки ижро варақаси асосида ўтган даврдаги алимент қарзи ижро варақаси ёки алимент тўлаш тўғрисидаги келишув алимент ундириш учун тақдим қилингунга қадар ўтган уч йилдан ортиқ бўлмаган муддат учун ундирилади. Агар алимент алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг айби билан ундирилмаган бўлса, алиментлар уч йиллик муддатдан қатъи назар, ўтган барча вақт учун ундирилади. Алиент қарзининг миқдорини белгилаш Алимент қарзининг миқдори давлат ижрочиси томонидан суднинг ҳал қилув қарори ёки алимент тўлаш тўғрисидаги нотариал тартибда тасдиқланган келишувда белгиланган алимент миқдоридан келиб чиққан ҳолда аниқланади. Вояга етмаган болаларга тўланадиган алимент қарзининг миқдори алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг иш ҳақи ва (ёки) бошқа даромади миқдоридан келиб чиққан ҳолда алимент ундирилмаган вақт учун ҳисоблаб чиқилади. Агар алимент тўлаши шарт бўлган шахс шу даврда ишламаган бўлса ёки унинг иш ҳақи ва (ёки) даромадини тасдиқловчи ҳужжатлар тақдим қилинмаган бўлса, алимент қарзи ундирилаётган вақтда алимент Ўзбекистон Республикасидаги ўртача ойлик иш ҳақи миқдори бўйича ҳисоблаб чиқилади. Агар қарзни бундай белгилаш тарафлардан бирининг манфаатларига жиддий путур етказса, манфаатларига путур етказилган тараф судга мурожаат қилишга ҳақлидир. Суд тарафларнинг моддий ва оилавий аҳволини ва бошқа эътиборга лойиқ ҳолатларни инобатга олиб, қарзнинг пул билан тўланадиган қатъий суммасини белгилаши мумкин. Тарафлар ўртасидаги келишувга мувофиқ алимент қарзини тўлашдан озод қилиш ёки уни камайтиришга тарафларнинг ўзаро розилиги бўлгандагина йўл қўйилади, вояга етмаган болаларга алимент тўланадиган ҳоллар бундан мустасно. Агар суд алимент тўлаши шарт бўлган шахс касаллиги ёки бошқа узрли сабабларга кўра алимент тўламаганлигини аниқласа ҳамда унинг моддий ва оилавий аҳволи йиғилган алимент қарзни тўлашга имкон бермайди деб топса, алимент тўловчининг даъвосига биноан уни алимент қарзларини тўлашдан тўла ёки қисман озод этишга ҳақлидир. Алимент тўлаши шарт бўлган шахс доимий яшаш учун ёки уч ойдан ортиқ муддатга чет давлатга кетаётганида қонунга мувофиқ ўзи таъминот бериши лозим бўлган алимент олувчилар билан алимент тўлаш тўғрисида келишув тузиши шарт. Алимент тўлаш тўғрисида келишувга эришилмаган тақдирда манфаатдор шахс алимент миқдорининг пул билан тўланадиган қатъий суммада белгиланиши ва алиментни бир йўла тўлаш тўғрисида ёки алимент эвазига муайян мол-мулкни бериш ёхуд алиментни бошқа усулда тўлаш тўғрисидаги талаб билан судга мурожаат қилишга ҳақли. Вояга етмаган болалар таъминоти учун алиментлар олдиндан тўланган ёки алимент тўлаш мажбуриятини таъминлаш учун гаров шартномаси тузилган бўлса, шахс алимент тўлаш тўғрисида келишув тузиш мажбуриятидан озод этилади. Алиментларни олдиндан тўлаш, шунингдек алимент тўлаш мажбуриятини таъминлаш бўйича гаров шартномасини тузиш тартиби Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Алиментлар суммасини олдиндан тўлаш ёки алиментлар тўлаш мажбуриятини таъминлаш бўйича гаров тақдим этиш фақат қарздорнинг алимент тўловларидан қарздорлиги мавжуд бўлмаганда амалга оширилади. Алиментларни олдиндан тўлаш ойлик иш ҳақи ва (ёки) бошқа даромадга нисбатан улушлар ҳисобида белгиланган бўлса, олдиндан тўланган алиментлар учун кейинги даврларда алимент тўловчининг ойлик иш ҳақи ва (ёки) бошқа даромади кўпайиши натижасида вужудга келадиган қўшимча алимент тўловларини тўлашдан озод қилмайди. Алиментларни олдиндан тўлаш ёки алимент тўлаш мажбуриятини таъминлаш учун гаров шартномасининг тузилиши давлат ижрочиси ёки суд томонидан қарздор жисмоний шахснинг илгари белгиланган Ўзбекистон Республикасидан чиқишини вақтинча чеклашни олиб ташлаш учун асос ҳисобланади. Алимент миқдори суд тартибида белгиланганидан кейин тарафлардан бирининг моддий ёки оилавий аҳволи ўзгарса, суд улардан ҳар бирининг талабига кўра алиментнинг белгиланган миқдорини ўзгартиришга ёки алимент тўлаши шарт бўлган шахсни алимент тўлашдан озод қилишга ҳақли. Алимент миқдорини ўзгартиришда ёки уни тўлашдан озод қилишда суд тарафларнинг эътиборга лойиқ бошқа манфаатларини ҳисобга олишга ҳақли. Алимент тўлаш тўғрисидаги келишувда белгиланган алимент мажбуриятлари тарафлардан бирининг ўлими, мазкур келишув муддатининг ўтиши ёки унда назарда тутилган бошқа асосларга кўра тугайди. Ижро ҳужжатларининг алиментлар ундириш ҳақидаги талаблари дарҳол ижро этилади. Ихтиёрий равишда ижро этиш учун давлат ижрочиси томонидан белгиланган муддатнинг ўтганлиги мажбурий ижро этиш чораларини қўллаш учун асос бўлади. Башарти, ота-онанинг ҳар иккиси ўзининг вояга етмаган боласига таъминотни ихтиёрий равишда бермаётган бўлса, васийлик ва ҳомийлик идоралари ота-онанинг ҳар иккисига нисбатан даъво қўзғатиш ҳуқуқига эга. Хулоса ўрнида шуни таъкидлашни жоиз деб биламанки, давлатимизда кенг кўламли ислоҳотлар давом этаётган бир пайтда давлат сиёсатининг асосий йўналишларидан бири баркамол ва соғлом авлодни тарбиялаш ва таълим бериш экан бунда, ҳар бир ота-она ўз фарзанди олдидаги бурчини лозим даражада бажариши мақсадга мувофиқ. Зеро, бу борада ота-онанинг масъулиятини ошириш давр талаби бўлиб қолаверади. Халқимиз, бола тарбиясини доим муқаддас деб билади.
Коррупцияга қарши курашиш Ўзбекистонда давлат сиёсатининг энг устувор йўналишига айланиб улгурди. Буни сўнгги йиллларда соҳага оид қабул қилинган концептуал аҳамиятга эга норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, коррупцияни олдини олишга қаратилган маъмурий ислоҳотлар мисолида ҳам кўриш мумкин. Жумладан, коррупцияга қарши курашиш самарадорлигини оширишда Ўзбекистон ислоҳотларининг асосий ҳужжати ҳисобланган Ўзбекистон Республикаси Президенти ташаббуси билан қабул қилинган 2017 — 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг аҳамияти катта ҳисобланади.
Мамлакат тараққиётининг энг муҳим йўналишлари белгиланган Ҳаракатлар стратегиясининг Қонун устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилишнинг устувор йўналишида бевосита коррупцияга қарши курашишнинг ташкилий-ҳуқуқий механизмларини такомиллаштириш ва коррупцияга қарши курашиш тадбирларининг самарадорлигини ошириш муҳим вазифалардан бири сифатида белгиланган.
Энг аввало, шуни таъкидлаш ўтиш жоизки, коррупцияга қарши курашнинг сифат ва сон жиҳатдан мутлақо янги даражага кўтарилиши Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг сиёсий иродаси маҳсулидир. Жумладан, давлат раҳбарининг жамиятни «ҳалоллик вакцинаси билан эмлаш» зарурияти ҳақидаги фикрлари бу борадаги ишларга қўйилган тамал тоши десак, асло муболаға бўлмайди. Зеро, Президент 2020 йилнинг 24 январь куни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига қилган Мурожаатномасида таъкидлаганидек, «Жамиятимизда коррупция иллати ўзининг турли кўринишлари билан тараққиётимизга ғов бўлмоқда. Бу ёвуз балонинг олдини олмасак, ҳақиқий ишбилармонлик ва инвестиция муҳитини яратиб бўлмайди, умуман, жамиятнинг бирорта тармоғи ривожланмайди».
Иккинчидан, соҳада норматив-ҳуқуқий базани тизимли равишда такомиллаштириб бориш чоралари кўрилмоқда. Фикримизнинг исботи ўлароқ, коррупцияга қарши кураш борасидаги қонуннинг кучга киргани, шунингдек турли қонуности ҳужжатларининг қабул қилинганини келтириш мумкин. Хусусан, 2017 йил 3 январь куни Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев «Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида»ги қонунни имзолади. Ушбу Қонуннинг мақсади коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат бўлиб, унда «коррупция», «коррупцияга оид ҳуқуқбузарлик», «манфаатлар тўқнашуви» каби асосий тушунчаларга изоҳ бериш билан бир қаторда, коррупцияга қарши курашишнинг асосий принциплари ҳам қайд этилган. Шунингдек, қонун билан коррупцияга қарши курашиш борасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари, ваколатли органлар тизими, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, фуқаролик жамияти институтлари, оммавий ахборот воситалари ва фуқароларнинг мазкур соҳадаги иштироки, коррупциянинг олдини олишга доир чора-тадбирлар, жазо муқаррарлигини таъминлаш ва бу борада халқаро ҳамкорликни таъминлаш каби чоралар мустаҳкамлаб қўйилди.
Учинчидан, чора-тадбирларнинг самарали амалга оширилиши учун махсус давлат органи ташкил этилиб, бу борадаги давдат сиёсатининг институционал асослари такомиллаштирилди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида Коррупцияга қарши курашиш тизимини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармони қабул қилинди. Фармонга мувофиқ, коррупциянинг олдини олиш ва унга қарши курашиш соҳасидаги давлат сиёсатини, шунингдек коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларнинг тизимли сабаб ва шарт-шароитларини бартараф этиш ҳамда коррупцияга қарши курашиш чораларининг самарадорлигини оширишга қаратилган давлат ва бошқа дастурларни шакллантириш ва амалга ошириш мақсадида Коррупцияга қарши кураш Агентлиги ташкил этилди. Агентлик фаолиятининг ҳуқуқий асослари, вазифа ва функциялари, ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилашда халқаро нормаларни илгари сурган ҳолда хорижий тажриба атрофлича ўрганилди. Унинг энг мақбул жиҳатлари Президентнинг мазкур фармонида тўлақонли акс эттирилди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси коррупцияга қарши курашиш Миллий кенгаши ва унинг ҳудудий кенгашлари ташкил этилди. Ушбу ислоҳотлардан кўзланган асосий мақсад, бу – коррупция иллатларига барҳам беришдан иборат.
Тўртинчидан, барча давлат ва жамоат ташкилотларини, мамлакат миқёсида амалга ошириладиган чора-тадбирларни ўз ичига қамраб олувчи давлат дастурлари қабул қилинмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 2 февралдаги Қарори билан 2017–2018 йилларда коррупцияга қарши курашиш бўйича биринчи Давлат дастури қабул қилиниб, унинг ижроси доирасида аниқ чора-тадбирлар амалга оширилди. Бу ислоҳотларни давом эттирган ҳолда, 2019 йилнинг 27 май куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони билан 2019–2020 йилларда коррупцияга қарши курашиш бўйича навбатдаги Давлат дастури тасдиқланди. Бу борадаги сўнгги қадамлардан бири сифатида 2021 йили 6 июль куни «Коррупцияга қарши муросасиз муносабатда бўлиш муҳитини яратиш, давлат ва жамият бошқарувида коррупциявий омилларни кескин камайтириш ва бунда жамоатчилик иштирокини кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Президент Фармони билан тасдиқланган Коррупцияга қарши курашиш бўйича 2021–2022 йилларга мўлжалланган Давлат дастурини келтириш мумкин. Унда 44 та чора-тадбир кўрсатиб ўтилган бўлиб, ижро муддатлари, масъул ижрочилар, ижро механизми аниқ белгилаб қўйилган.
Бешинчидан, мамлакатда коррупцияга қарши кураш бўйича чора-тадбирларнинг асосида давлат органлари фаолиятининг очиқлиги ва шаффофлигини таъминлаш устувор вазифа сифатида белгиланмоқда. Жумладан, 2021 йил 16 июнда қабул қилинган «Давлат органлари ва ташкилотларининг фаолияти очиқлигини таъминлаш, шунингдек, жамоатчилик назоратини самарали амалга оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонига кўра, барча давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, шу жумладан, Ҳисоб палатаси, Марказий банк, суд ва прокуратура органлари ҳамда уларнинг таркибий ва ҳудудий бўлинмалари, шунингдек, устав фондида (устав капиталида) давлат улуши 50 фоиз ва ундан ортиқ бўлган хўжалик жамиятлари ҳамда давлат унитар корхоналари томонидан Очиқ маълумотлар сифатида жойлаштирилиши керак бўлган ижтимоий аҳамиятга молик маълумотлар рўйхатини тасдиқлашлари лозимлигини жорий этилди. Бундан ташқари, бюджет харажатларини тартибга солиш бўйича жамоатчилик назоратини амалга ошириш, бюджет қонунчилигининг бузилиши фактлари тўғрисида хабардор қилиш ва бюджет жараёнини такомиллаштириш юзасидан таклифлар киритиш тартиб-таомилини ташкил этиш бўйича «Openbudget» – «Очиқ бюджет» портали ишга туширилди.
Олтинчидан, коррупцияга қарши курашнинг яна бир муҳим жиҳати – давлат органларини оптимизация қилиш, уларнинг ихчамлигини ошириш тизимли равишда, босқичма-босқич амалга ошириб келинмоқда. Жумладан, 2021 йил 3 апрель куни Президент давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг штат бирликлари сонини қисқартириш тўғрисидаги қарорни имзолади. Қарорга мувофиқ, давлат органлари ходимларининг сони 15 фоизгача мақбуллаштирилди. Натижада, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари ҳамда уларнинг идоравий ва ҳудудий бўлинмаларида жами 5288 та штат қисқартирилди. Шунингдек, вазирлик ва идораларнинг 40 нафар раҳбар ўринбосарлари лавозимлари ҳам қисқартирилди.
Еттинчидан, коррупция ҳолатларининг олдини олиш ва уларни бартараф этишнинг энг муҳим жиҳатларидан бири – давлат бошқаруви тизимида «инсон омили»ни камайтириш учун давлат ва жамият бошқарувига ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш йўлга қўйилди. Маъмурий ва бюрократик тўсиқларни бартараф этиш, рўйхатга олиш, лицензиялаш ва рухсат беришга доир тартиб-таомилларни соддалаштириш ҳамда уларнинг тезкорлигини ошириш мақсадида барча ҳудудларда жами 201 та давлат хизматлари марказлари ташкил этилди. Ушбу марказлар томонидан 2017 йилда 37 турдаги давлат хизматлари кўрсатилган бўлса, 2018 йилда уларнинг сони 106 тага, 2019 йилда уларнинг сони 133 тага етди. 2020 йилдан эса марказлар орқали 148 турдаги шаффоф, қулай ва тезкор давлат хизматлари кўрсатилмоқда.
Саккизинчидан, коррупцияга қарши кураш халқаро тажриба ва ҳуқуқнинг тегишли нормаларини мамлакат қонунчилиги ва амалиётига имплементация қилиш билан биргаликда олиб борилмоқда. Жумладан, Коррупцияга қарши кураш Агентлигининг ташкил этилиш ҳам Ўзбекистон ратификация қилган БМТнинг Коррупцияга қарши кураш тўғрисидаги Конвенциясининг тегишли моддалари, шунингдек халқаро коррупцияга қарши кураш амалиётидаги «Жакарта принциплари»нинг мамлакатдаги имплементациясига мисол бўла олади.
Тўққизинчидан, коррупцияга қарши муросасиз муҳитни яратиш жамоатчиликнинг кенг иштирокида амалга оширилмоқда. Хусусан, жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш тизими тубдан такомиллаштирилиб, Президентнинг Халқ ва Виртуал қабулхоналари, «Ишонч телефони» ҳамда ҳар бир вазирлик ва давлат идораларининг «ишонч телефонлари», «виртуал қабулхоналари» ташкил қилиниб, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш мақсадида барча даражадаги давлат раҳбарларининг «сайёр қабуллар»ни ўтказиш амалиёти йўлга қўйилди.
Ўнинчидан, коррупцияга қарши курашда давлат органлари ва хўжалик юритиш субъектларида «комплаенс-назорат» тизимининг кенг жорий этишили амалга оширилмоқда. Жумладан, 2019–2020 йилларда коррупцияга қарши курашиш давлат дастурида устав жамғармасида давлат улуши бўлган ташкилотларда коррупцияга қарши курашиш «комплаенс-назорат» тизимини жорий этиш, самарадорлигини мониторинг қилиш ҳамда коррупцияга қарши курашиш тегишли коррупцион стандарт (ISO 37001)га мувофиқ сертификатлаштириш тартибини ўрнатиш бўйича тегишли вазифалар илгари сурилди. Ушбу белгиланган вазифалардан келиб чиқиб, Коррупцияга қарши курашиш агентлиги 26 та вазирлик ва идораларда яширин иктисодиёт улушини қисқартириш ҳамда коррупцияга қарши ички назорат «комплаенс-назорат» тизимини жорий этиш ишлари амалга оширилмоқда.
Албатта, амалга оширилаётган ишлар кўлами мақтовга лойиқ, бироқ, ҳали ўз ечимини кутаётган масалалар ҳам йўқ эмас. Коррупцияга қарши кураш Агентлигининг маълумотларига кўра, 2021 йилнинг 6 ойи мобайнида 2544 нафар мансабдор шахсга нисбатан коррупция ҳолатлари билан боғлиқ бўлган 1676 та жиноят ишлари тергов қилиниб, судларга юборилган. Суд якунлари бўйича коррупцияга оид жиноят ишлари бўйича 592,5 млрд. сўм моддий зарар етказилгани аниқланиб, шундан 170,8 млрд. сўми (28 фоизи) ундирилиб, 421,7 млрд. сўми Бош прокуратура ҳузуридаги Мажбурий ижро бюроси томонидан ундирилиши белгиланган.
Ўз навбатида, 2021 йил январь ойида эълон қилинган «Transparency International» халқаро ноҳукумат ташкилоти томонидан 2020 йил бўйича «Коррупцияни қабул қилиш индекси» рейтингида Ўзбекистон 180 та давлат орасида 26 балл билан 146-ўринни эгаллаб, 7 поғонага кўтарилди. 2019 йилда Ўзбекистан 25 балл билан 153-ўринни эгаллаган бўлса, 2018 йилда бу кўрсаткич 23 балл билан 158-ўринни ташкил этди. Ўзбекистон икки йил ичида 12 поғонага юқорилаб, Марказий Осиё минтақасида коррупцияга қарши курашишда сезиларли ижобий кўрсаткични намойиш этди. Бу эса, ўз навбатида, мамлакатда коррупцияга қарши кураш соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар самарали натижалар бераётганига далолатдир.
Нарсалар(мулклар)нинг кўчар ва кўчмасга бўлиниши Рим ҳуқуқида содир бўлган. Рим ҳуқуқшунослари табиий хоссалари туфайли ёки зарар этказмасдан ҳаракатланиши мумкин бўлмаган кўчмас нарсаларни кўчмас мулк деб тушунганлар. Кўчмас мулкларга ўз хусусиятларига ва тушунчасига кўра: Биринчидан, ер участкалари, иккинчидан эса ер участкаси билан чамбарчас боғлиқ бўлган объектлар (бинолар, иншоотлар ва бошқа) киради. Бундай бўлиниш зарурати, биринчи навбатда, ер участкалари ва бошқа кўчмас мулк объектларини фуқаролик муомаласига жалб қилиш билан боғлиқ. Собиқ совет ҳукумати даврида нарсаларни кўчар ва кўчмас мулкларга таснифлаш ўз мазмунини ва амалий аҳамиятини йўқотди. Бунга, энг аввало, ернинг миллийлаштирилиши сабаб бўлди. Кўчмас мулкларнинг ҳуқуқий аҳамияти фақатгина 1990 йил 31 октябрда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида”ги қонун қабул қилиниши билан қайта бошлади. Кўчмас мулкларнинг таснифини бериш зарурати қуйидаги қоидалардан келиб чиқиб туғилди:
табиий ресурсларнинг мамлакат иқтисодиёти учун кўчмас мулк сифатидаги аҳамияти (агар ер ости бойликлари, сув объектлари ва ўрмонлар кўчар нарсалар каби сотиладиган бўлса, бугунги кунда биз ҳеч қандай табиий ресурсларни келажак авлод учун сақлаб қолмаган бўламиз);
ушбу объектларнинг қиймати ва ижтимоий аҳамияти;
ушбу объектларнинг муҳимлигини ҳисобга олган ҳолда уларнинг айланмасини назорат қилиш ва тартибга солишнинг зарурати. Кўчмас мулк турларини аниқлаш учун унинг қуйидаги хусусиятлари инобатга олинади. Улар бирламчи ва иккиламчи бўлиниши мумкин. Эътиборли томони, мулк қуйидаги учта асосий хусусиятга эга бўлиши шарт эмас, лекин улардан камида биттаси бўлиши керак. Кўчмас мулкнинг учта асосий хусусияти мавжуд:
унинг мақсади (мактаб, уй, бинолар, иншоот);
ер билан тўғридан-тўғри боғлиқлиги (ер, ўрмонлар, объектга зарар етказмасдан туриб кўчиришнинг мумкин эмаслиги).
объектларни қонун ҳужжатларида кўчмас мулк деб таснифлаш (самолёт, космик кемалар, ички транспорт кемалари). Қўшимча хусусиятларига – ҳаракатчанлик, қиймат, мулкка бўлган ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказиш ва бошқалар. Юқоридаги белгилар асосида кўчмас нарсаларга қуйидагилар киради: ер участкалари (Ўзбекистон Республикаси Ер кодексига мувофиқ ер муносабатлари соҳасидаги ҳуқуқларнинг объекти: табиий ресурс сифатидаги ер; ер участкалари, ер участкасининг бир қисми);
ер қаъри участкалари, ер ости бойликлари;
изоляция қилинган сув ҳавзалари;
ўрмонлар ва кўп йиллик ўсимликлар;
бинолар ва иншоотлар;
мулкий комплекс сифатида корхона;
турар-жой ва нотураржой бинолари; Кўчмас нарсаларга, шунингдек, давлат рўйхатидан ўтказилиши керак бўлган ҳаво кемалари ва денгиз кемалари, ички навигация кемалари, космик объектлари ҳам киради. Қонунга кўра, бошқа мулк ҳам кўчмас мулк сифатида таснифланиши мумкин. Айтишимиз мумкинки, объектни кўчмас деб белгилашда нафақат унинг табиий хусусиятларидан келиб чиқиш керак балки, амалдаги қонунчиликда ушбу объектнинг кўчмас мулк рўйхатига киритилганлиги бир хил даражада муҳимдир. У кўчмас мулк белгиларига эга эмас, лекин қонунда шундай кўрсатилганлиги сабабли, объект кўчмас мулк мақомига эга бўлади. Ўзбекистон Республикасида кўчмас мулкчиликнинг қонунчилик базаси шаклланган. Жумладан хронологик тарзда кўрадиган бўлсак, 1990 йил 31 октябрда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида”ги қонун, 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, 1995 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси, Ўзбекистон Республикасининг “Давлат уй-жой сиёсатининг асослари тўғрисида”ги Қонуни (1996 йил 27 декабрда қабул қилиниб, шбу Қонун Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик, Уй-жой кодексларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳамда «Давлат уй-жой сиёсатининг асослари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунини ўз кучини йўқотган деб топиш ҳақида»ги 2007 йил 8 январдаги ЎРҚ-77-сонли Қонуни билан ўз кучини йўқотган.), 2012 йил 25 сентябрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва мулкдорлар ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги қонуни ва бошқа қонун ва қонуности ҳужжатларини кўриш мумкин. Кўчмас мулк соҳасидаги асосий ҳужжат, бу унинг ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий тамойилларини белгилайди. Албатта, асосий тамойиллардан бу албатта Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддаси бўлиб, унга кўра, бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этади. Давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолатлайди. Хусусий мулк бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясидадир. Мулкдор фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина мулкидан маҳрум этилиши мумкин. Асосий қонуннинг 54-моддасига кўра, мулкдор мулкига ўз хоҳишича эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади. Мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт. 55-моддада ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир. Конституциянинг ушбу нормалари Ўзбекистон Республикасининг барча фуқаролари ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари давлат томонидан ҳимояланган ва ҳимоя қилинадиган кўчмас мулкка эга бўлиш ҳуқуқига эга эканлигини айтади. Кўчмас мулк бозорининг ривожланиши учун кўчмас мулк тўғрисидаги маълумотларни максимал даражада жамлашни ва уни жамиятга тақдим этишни, кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни ҳисобга олиш ва давлат рўйхатидан ўтказишнинг ягона тизимини яратишни таъминлайдиган қонун ҳужжатлари турлича. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодексини кўчмас мулк айланмасидаги муносабатларни тартибга солувчи асосий меъёрий ҳужжат сифатида ҳам ажратиб кўрсатиш мумкин. Фуқаролик кодекси кўчмас мулк нима эканлигини, қандай объектлар уларга тегишли эканлигини белгилайди, ушбу объектларнинг рўйхатини белгилайди. Фуқаролик кодексида, шунингдек, кўчмас мулкка бўлган мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар, ушбу ҳуқуқларнинг чекланиши, уларнинг пайдо бўлиши, ўтиши ва тугатилиши давлат рўйхатидан ўтказилиши лозимлиги тўғрисидаги норма ҳам ўз ичига олади ҳамда давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим бўлган мулкий ҳуқуқлар рўйхатини белгилайди. Фуқаролик кодексининг 84-моддасига кўра, кўчмас мулкка эгалик ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар, бу ҳуқуқларнинг вужудга келиши, бошқа шахсларга ўтиши, чекланиши ва бекор бўлиши давлат рўйхатидан ўтказилиши керак. Кўчмас мол-мулкка бўлган ҳуқуқларни ва у ҳақда тузиладиган битимларни давлат рўйхатидан ўтказувчи орган ҳуқуқ эгасининг илтимосига кўра амалга оширилган рўйхатдан ўтказишни, рўйхатдан ўтказилган ҳуқуқ ёки битим тўғрисида ҳужжат бериш ёхуд рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этилган ҳужжатга устхат ёзиш йўли билан тасдиқлаши шарт. Кўчмас мол-мулкка бўлган ҳуқуқларни ва у ҳақда тузиладиган битимларни давлат рўйхатидан ўтказувчи орган амалга оширилган рўйхатдан ўтказиш ҳамда рўйхатдан ўтказилган ҳуқуқлар ҳақидаги ахборотни ҳар қандай шахсга бериши шарт. Ахборот, рўйхатдан ўтказиш қаерда амалга оширилганидан қатъи назар, кўчмас мол-мулкни рўйхатдан ўтказувчи ҳар қандай орган томонидан берилади. Кўчмас мол-мулкка бўлган ҳуқуқни ёки у ҳақда тузилган битимни давлат рўйхатидан ўтказишни рад этиш ёхуд рўйхатдан ўтказиш муддатларининг бузилиши устидан судга шикоят қилиниши мумкин. Давлат рўйхатидан ўтказиш тартиби ва рўйхатдан ўтказишни рад этиш асослари қонунчилик билан белгилаб қўйилади. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 31-моддасига кўра, юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкасига бўлган ҳуқуқи жойнинг ўзида чегаралар белгиланганидан, ер участкаларининг планлари (чизмалари) ва тавсифлари тузилиб, ер участкаларига бўлган ҳуқуқ давлат рўйхатига олинганидан кейин вужудга келади. Ўзбекистон Республикаси Уй-жой кодексининг 13-моддасига кўра, турар жойга бўлган мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар, бу ҳуқуқларнинг вужудга келиши, бошқага ўтиши, чекланиши ва бекор бўлиши давлат рўйхатидан ўтказилиши шарт. Турар жойга бўлган мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқларни ҳамда уй-жойга оид битимларни давлат рўйхатидан ўтказиш кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни ва унга доир битимларни рўйхатдан ўтказувчи органда амалга оширилиб, ушбу орган мулк ҳуқуқи, бошқа ашёвий ҳуқуқ ёки битим рўйхатга олинганлиги тўғрисида ҳужжат беради ёхуд рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этилган ҳужжатга устхат ёзиб қўяди. Турар жойга бўлган мулк ҳуқуқини ва бошқа ашёвий ҳуқуқларни ҳамда турар жойга оид битимларни давлат рўйхатидан ўтказишни рад этиш ёхуд рўйхатдан ўтказиш муддатлари бузилиши устидан суд тартибида шикоят қилиниши мумкин. Ушбу кодекснинг 14-моддасига кўра, белгиланган тартибда ажратилган ер участкасида янги қурилаётган уйга мулк ҳуқуқи уй давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб вужудга келади. Уйнинг, квартиранинг олди-сотди ва айирбошлаш шартномаси ёзма шаклда, тарафлар имзолайдиган битта ҳужжатни тайёрлаш йўли билан тузилади ҳамда у нотариал тасдиқланиши ва давлат рўйхатидан ўтказилиши шарт. Уйнинг, квартиранинг олди-сотди шартномаси шаклига риоя этмаслик унинг ҳақиқий эмаслигига олиб келади. Сотиб олувчи сотиб олганидан кейин қонунга мувофиқ турар жойдан фойдаланиш ҳуқуқини ўзида сақлаб қоладиган шахслар яшаб турган шу уй, квартирани олди-сотди шартномасининг муҳим шарти – бу шахсларнинг рўйхатини сотилаётган турар жойдан фойдаланиш ҳуқуқлари кўрсатилган ҳолда тузишдан иборатдир. Умрбод таъминлаш шарти билан уйни, квартирани бошқа шахсга бериш тўғрисидаги шартнома Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг қоидаларига риоя этилган ҳолда нотариал тасдиқланиши керак. Турар жойни алмаштиришга ушбу Кодексда ҳамда бошқа қонунчилик ҳужжатларида белгиланган шартлар ва тартибда йўл қўйилади. Уйни, квартирани ҳадя қилиш шартномаси нотариал тасдиқланган бўлиши ҳамда давлат рўйхатидан ўтказилиши шарт. Давлатга қарашли уйга, квартирага бўлган мулк ҳуқуқи қонунчиликда назарда тутилган хусусийлаштириш тартибида вужудга келади. Кооператив уйга, квартирага бўлган мулк ҳуқуқи уй-жой қуриш ва уй-жой кооперативлари аъзолари пай бадалларини тўлиқ тўлаб бўлганидан кейин вужудга келади. Уй-жой облигацияларини олиш ва уларнинг қолган қийматини банк кредитлари ҳисобига тўлаш йўли билан қурилган ва олинган уйга, квартирага бўлган мулк ҳуқуқи кредит тўлиқ қайтарилгандан кейин вужудга келади. Хусусий мулкдаги уйга, квартирага бўлган мулк ҳуқуқи қонунчиликда белгиланган тартибда давлат мулкига ўтказилиши мумкин. Уйга, квартирага бўлган мерос тариқасида ўтадиган мулк ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида назарда тутилган асосларга кўра вужудга келади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 12 февралдаги 66-сон қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси ҳузуридаги Кадастр агентлиги тўғрисида”ги Низомнинг 3-боб, 12-бандига кўра, збекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси ҳузуридаги Кадастр агентлиги кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказиш соҳасида ягона давлат сиёсати амалга оширилишини таъминлаш, мол-мулкларни кўчмас мулк жумласига (тоифасига) кириши юзасидан хулоса бериш, кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказиш, давлат ер кадастри, бинолар ва иншоотлар давлат кадастрини юритиш, кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларнинг давлат рўйхатидан ўтказилишини таъминлашга ва ер участкаларининг ўзбошимчалик билан эгаллаб олинишига йўл қўймасликка қаратилган самарали ер назоратини амалга ошириш вазифалари юклатилган. Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказишни амалга ошириш қонунга мувофиқ турли давлат идоралари зиммасига бўлса, кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни ва у билан боғлиқ тузилган битимларни давлат рўйхатидан ўтказиш масаласи ҳам ушбу соҳадаги ислоҳотлар натижасида турли ижроия органлари тизимига юкланиб келинмоқда. Бугунги кунда, ушбу вазифа Республикаси Давлат солиқ қўмитаси ҳузуридаги Кадастр агентлиги ва унинг ташкилий тузилмалари зиммаси юкланган. Умуман олган, ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказиш, ҳуқуқ эгасининг ушбу ҳуқуқдан фойдаланишида муомала лаёқатини шакллантириш учун қўлланилади. Муқаддам, ўз-ўзидан, давлат рўйхатидан ўтказиш муайян объект тўғрисидаги маълумотлар тўпламини тўплашдан кўра, сотиш учун уни ушбу фактни кўпроқ тасдиқлаш ва ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжатни бериш учун аҳамиятли бўлиб келган. Янги тушунчада, кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни ва у билан тузилган битимларни давлат рўйхатидан ўтказиш амалдаги фуқаролик қонунчилигига мувофиқ кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларнинг пайдо бўлиши, чекланиши, бошқа шахсга ўтиши ёки бекор қилинишини давлат томонидан тан олиш ва тасдиқлаш актидир. Кўчмас мулк объекти тўғрисидаги маълумотларни кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқлар ва у билан тузилган битимларнинг ягона давлат реестрига киритиш йўли билан амалга оширилади. Кўчмас мулкнинг давлат рўйхатидан ўтказилганлиги рўйхатга олинган ҳуқуқнинг ягона далили бўлиб, ушбу ҳуқуқнинг низолашилиши ва ҳимоя қилиниши масаласида судга шикоят қилиниши мумкинлигидадир. Ушбу қоида давлат рўйхатидан ўтказувчининг рўйхатга олинган ҳуқуқ ёки тасдиқланган битим тўғрисидаги қарорини маълум даражада суд қарорига тенглаштиради. Чунки, Ягона реестрга мол-мулк тўғрисидаги маълумотлар киритилгандан сўнг, рўйхатдан ўтказувчи субъектлар ҳатто ўзаро ариза билан ҳам рўйхатдан ўтказишни бекор қила олмайдилар, фақатгина судда бекор қилиниши ва низолашилиши мумкин. Кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказиш тўғрисидаги қонунчилик кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни, битимларни давлат рўйхатидан ўтказишни тартибга солиш соҳасидаги асосий тартиб-тамойилларни белгилайди. Аммо, мазкур масаладаги қонун ҳужжатлари турли даражада ва унификация қилинмаганлиги ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказиш масаласидаги давлат хизматларининг ягоналаштиришга эҳтиёж сезади. Ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказиш бўйича ягона давлат сиёсатини юритиш эҳтиёжи мавжуд. Бугунги кунда бу ўз-ўзидан мазкур соҳадаги давлат сиёсатини ягоналаштириш, юридик ва жисмоний шахслар ўртасидаги низоларни, ҳуқуқни давлат рўйхатидан ўтказувчи органларнинг ягона тизимга келтириш ва оптималлаштириш, соҳада рақамлаштириш имконини кенгайтириш имконини бермайди. Демакки, кўчмас мулкка нисбатан, умуман олган ҳуқуқни давлат рўйхатидан ўтказиш масаласида қонун ҳужжатларини ягоналаштириш ва кодификациялаштириш мақсадга мувофиқ. Бу бизга, ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказиш соҳасидаги асосий тушунчаларни белгилайди, рўйхатдан ўтказувчи органлар доираси ва уларнинг ваколатларини, давлат рўйхатидан ўтказишнинг умумий тартибини, давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим бўлган ҳуқуқларни, битимларни, ҳуқуқларнинг айрим турларини рўйхатдан ўтказиш қоидаларини ягоналаштиришни белгилайди. Кўчмас мулк, кўчмас мулк объектлари ҳақида ягона маълумот алмашиш тизимини белгилайди. Кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказишнинг ягона қоидаси Ўзбекистон Республикаси ҳудудида кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларнинг ва у билан тузилган битимларнинг ягона давлат реестрини юритишдир. Ягона давлат реестридаги барча кўчмас мулк тўғрисидаги маълумотларнинг тўлдирилиши билан боғлиқ. Зеро, кўчмас мулк ва улар билан операциялар, ҳужжатларни рўйхатга олиш китоблари ва ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжатларнинг ҳолатлари ҳуқуқларнинг ягона давлат реестрининг ажралмас қисми бўлиб, абадий сақланадиган ҳужжатлардир. Ушбу қоидалар қонун ҳужжатлари томонидан қайси ҳужжатларни ҳисобга олиш китоблари юритилиши кераклиги, уларни юритиш қоидалари ва ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжатлар ишини тўлдириш ва юритиш шаклларини белгилайди. Битимларнинг алоҳида турлари бўйича ҳуқуқларнинг ягона давлат реестрини рўйхатдан ўтказиш ва юритиш тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни рўйхатга олиш жараёнини бевосита тартибга солувчи норматив ҳужжатлар юқорида санаб ўтилган, аммо кўчмас мулкнинг айрим турларини рўйхатга олиш билан бевосита боғлиқ бўлган махсус деб аталадиган кўплаб норматив ҳужжатлар мавжуд. Бугунги кунда ерга эътиборнинг кучайиши тасодифий эмас. Ер участкаларининг муомалага киритилиши иштирокчилар учун кўплаб янги имкониятлар очади. Кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларнинг давлат рўйхатидан ўтказиш борасидаги тарихга назар ташласак, мамлакатимизда давлат рўйхатидан ўтказишнинг тарихий илдизлари ХVII-XVIII асрга бориб тақалади. Кўчмас мулкка эгалик ҳуқуқини ўтказиш тўғрисидаги актлар котиблар томонидан махсус китобларда қайд этилган. Давлат рўйхатидан ўтказиш каби институтнинг жорий этилиши мамлакатимиз учун янгилик бўлиб, шунинг учун ҳам унинг нормаларини амалга оширишда кўплаб муаммолар мавжуд. Уларнинг баьзилари техник ҳисоб хизматлари ва илгари рўйхатга олишда иштирок этган бошқа тузилмалар билан боғлиқ. Баъзилари ўзбошимчалик билан қурилган ва эгалланган қурилмалар билан боғлиқ. Кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни рўйхатга олишнинг турли идоралар орасидаги ягона тартиботларнинг мавжуд эмаслиги. Ушбу муаммолардан бири бўлмиш ўзбошимчалик билан боғлиқ қурилмалар бўлиб. Ушбу қурилмаларга ҳуқуқий “амнистия” бериш борасида бир қатор сиёсий қадамлар жуда аҳамиятлидир. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 20 апрелдаги ПФ-5421-сонли “Фуқароларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар ҳамда ўзбошимчалик билан қурилган турар жойларга нисбатан мулк ҳуқуқини эътироф этиш бўйича бир марталик умумдавлат акциясини ўтказиш тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди. Аниқланишича, ўтказилган республика кўчмас мулк фондининг ялпи ҳатлови якка тартибда уй-жой қуриш соҳасида, айниқса қишлоқ жойларида қонунийликни таъминлаш масалаларида тизимли хатолар ва жиддий камчиликларга йўл қўйилганлигини кўрсатиб ўтилиб, хусусан, уй-жойга эга бўлиш ва қуришнинг қонуний механизмлари мавжуд бўлишига қарамасдан минглаб фуқаролар кўп йиллар давомида ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларида якка тартибда уй-жойларни ноқонуний барпо этишганлиги, бундай ҳолатларнинг юз беришига давлат органлари, энг аввало, маҳаллий ижро этувчи ҳокимият, шу жумладан ер кадастри, архитектура ва қурилиш соҳасидаги ваколатли органларнинг бепарволиги сабаб бўлганлиги таъкидланган. Фармонда, фуқароларга ер участкаларини уй-жой қуриш учун муайян тўлов эвазига ноқонуний бериш юзасидан фермер ва деҳқон ҳўжаликларининг тил бириктириши бўйича кўплаб ҳолатлар мавжудлиги, Натижада, ушбу муаммо бутун республика бўйича оммавий тус олгани ва уй-жой учун зарур ҳужжатларнинг мавжуд эмаслиги аҳолида бошқа ижтимоий муаммоларнинг келиб чиқишига, хусусан ҳақиқатда яшаб турган жойга прописка қилиниши, мулк ҳуқуқига эга бўлиш ва уни амалга ошириш имконияти мавжуд эмаслигига олиб келганлиги таъкидланди. Фуқароларнинг уй-жой мулкига кадастр ҳужжатларини беришни сўраб Ўзбекистон Республикаси Президентининг Виртуал қабулхонасига 5 мингдан ортиқ, депутатлар, сенаторлар, давлат ҳокимияти органлари мансабдор шахслари томонидан ўтказилган сайёр қабулларда — 3 мингдан зиёд мурожаатлари келиб тушган. Уй-жойга доир ҳуқуқларнинг амалга оширилиши ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш учун қулай шарт-шароитларни яратиш, ер участкаларидан оқилона ва самарали фойдаланиш, шунингдек, фуқароларга тегишли бўлган турар жойларни давлат рўйхатидан ўтказишда кўмаклашиш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳамда Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат қўмитасининг фуқароларнинг ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларида ёки иморат қуриш учун рухсатнома олмасдан қурилган турар жойларига нисбатан мулк ҳуқуқини эътироф этиш бўйича бир марталик умумдавлат акциясини (кейинги ўринларда бир марталик акция деб юритилади) эълон қилиш тўғрисидаги таклифига розилик берилди. Унга кўра, 2019 йил 1 майгача Фармон қабул қилинган вақтга қадар қурилиш мақсадлари учун ажратилмаган ер участкаларида ёки иморат қуриш учун рухсатнома олмасдан қурилган турар жойга (кейинги ўринларда ўзбошимчалик билан қурилган иморат деб юритилади) нисбатан мулк ҳуқуқи ушбу объектга ўз шахсий мулки каби ҳалол, ошкора ва узлуксиз эгалик қилаётган шахсга қуйидаги шартлар асосида: ушбу ер участкаси (участканинг бир қисми) унга қонун ҳужжатларига мувофиқ турар жой қуриш учун ажратилиши мумкин бўлмаган ер майдонида жойлашмаган бўлса; ўзбошимчалик билан қурилган иморат шаҳарсозлик нормалари ва қоидалари талабларини бузмаётган бўлса, шунингдек, унинг сақлаб қолиниши бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаса ёхуд фуқароларнинг ҳаёти ва соғлиғига хавф туғдирмаса эътироф этилиши, ўзбошимчалик билан қурилган иморатга нисбатан мулк ҳуқуқи эътироф этилмайдиган аниқ ҳолатлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланиши; б) ўзбошимчалик билан қурилган иморатга нисбатан мулк ҳуқуқи: Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорига асосан ташкил этиладиган Кўчмас мулкка нисбатан ҳуқуқни эътироф этиш ишларини ташкил этиш бўйича комиссиянинг тақдимномасига кўра туман (шаҳар) ҳокимининг қарори билан; умумий мулк ҳақидаги фуқаролик ва оила тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг қоидаларига амал қилиш шарти билан; энг кам иш ҳақининг беш баравари миқдорида бир марталик йиғим тўлангандан кейин амалга оширилади; в) ўзбошимчалик билан қурилган иморатга нисбатан мулк ҳуқуқини эътироф этишда мулкдорга у қурилган ер участкасига (участканинг бир қисмига) қонун ҳужжатларида белгиланган нормалар доирасида мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи берилиб, ортиқча қисми Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 121-моддасида назарда тутилган жарима солинмасдан захира ерларига олиб қўйилиши белгиланиб, Вазирлар Маҳкамасининг Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Фуқароларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар ҳамда ўзбошимчалик билан қурилган турар жойларга нисбатан мулк ҳуқуқини эътироф этиш бўйича бир марталик умумдавлат акциясини ўтказиш тўғрисида» 2018 йил 20 апрелдаги ПФ-5421-сон фармони ижросини таъминлаш чора-тадбирлари ҳақида”ги 2018 йил 21 июндаги 461-сонли қарори билан ижроси амалга оширилди. Аммо, шунга қарамасдан ҳалигача кўчмас мулкларни давлат рўйхатидан ўтказиш билан боғлиқ, айниқса, фуқароларнинг якка тартибда тегишли рухсатномаси мавжуд бўлмаган ҳолда ўзбошимчалик билан қурган иморатлари ва ноқонуний қурилмаларига ҳуқуқий мақом бериш долзарблигича қолмоқда. Гарчанд, қонунчиликда ўзбошимчалик билан боғлиқ қурилмаларни суд тартибида бузиб ташлаш мумкинлиги белгилансада, аҳолимизнинг аксарияти қишлоқ жойларида кўп йиллардан шаклланган маҳаллий анъана ва урф-одатлар тарзида турмуш кечириб, маҳаллаларга бирлашиб яшаб келишаётгани, қурилмаларнинг бузиб ташланиши ижтимоий муаммоларнинг келиб чиқаришини инобатга олсак бу соҳадаги давлат бошқаруви самарадорлигини натижасиз даражага олиб келиши табииий ҳолдир. Шу билан бирга, албатта ҳар қандай тартиб-тамойил “инсон манфаати”ги хизмат қилиши нуқтаи назаридан, ўзбошимчалик билан қурилган қурилмаларга эгалик ҳуқуқини бериш ва давлат рўйхатидан ўтказиш соҳасидаги давлат бошқарувини оптималлаштириш ва рақамлаштириш, қонун ҳужжатларни қайта кўриб чиқишни тақозо этмоқда. Қонун ҳужжатлари кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларга қўшимча равишда ўзгарган ҳуқуқ шакллари тўғрисида ёзувлар киритиш орқали ўзгартириб бориш кенг оммолашмаганлиги сабабли, кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларнинг ягона реестрини давлат рўйхатидан ўтказиш ва у билан тузилган битимлар ўртасидаги фарқни ажратиб кўрсатиш кераклигини тақозо этмоқда. Масалан, фуқаро томонидан дастлаб қурилган турар-жойга бўлган мулк-ҳуқуқи давлат рўйхатидан ўтказилсада, кейинги қилган қурилишлари ва бошқа реконструкция ишлари “ўзбошимчалик” тарзида амалга оширилиб, ушбу қурилиш фаолияти юзасидан мулкдор томонидан бирор бир рухсат берувчи тартиб-таомилларга риоя қилмаслиги оқибатида бир мунча низоли ҳолатларни келтириб чиқаради. Уй-жой фонди ва бошқаларга нисбатан қонунчиликка эга бўлган кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни мустаҳкамлаш акти Ҳисоб қайдномаси амалга оширилиб, хўжалик иншоотлари, шунингдек, ер участкалари, улар жойлашган участкаларида шаҳарсозликни тартибга солиш ва ердан фойдаланишни назорат қилиш объекти бўлиб, мажбурий ҳисобга олиниши керак: Ўз-ўзидан давлат рўйхатидан ўтказиш кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларнинг пайдо бўлиши, ўзгариши ва тугатилишининг давлат томонидан тан олиниши ва тасдиқланиши тўғрисидаги ҳуқуқий ҳужжат сифатида ҳуқуқ эгасига унинг ҳуқуқини давлат томонидан ҳимоя қилиш кафолатларини беради. Рўйхатга олинган ҳуқуқни давлат ва ҳуқуқ эгасининг розилигисиз ҳеч ким тортиб ололмайди, худди кўчар нарса билан ҳам бўлганидек. Шу сабабли, кўчмас мулк ҳуқуқларининг ягона давлат реестрида рўйхатдан ўтказилмаган кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқни бошқа шахсга ўтказиш хавфи мавжуд. Бу, айниқса, давлат рўйхатидан ўтказиш мулкий хусусиятга эга бўлмаган ҳолатларга тааллуқлидир.
2023 йил 24 январь куни жиноят ишлари бўйича Пешку туман суди биносида, очиқ суд мажлисида судланувчи Ф.Очилов, С.Бобомуротов, У.Абдуллаев ва С.Рауповга нисбатан ҳукм ўқилди. Иш ҳолатларига кўра, Ф.Очилов муқаддам содир этган фирибгарлик жинояти учун судланиб, суд ҳукми билан тайинланган жазони ўташ даврида, кўп миқдордаги гиёҳвандлик воситаларини қонунга хилоф равишда ўтказишга суиқасд қилиш жиноятини содир этган. Чунончи, 2022 йил 09 август кеч соат 22.20да Бобомуротов Сайфиддин Болтаевич билан бир гуруҳ бўлиб, Пешку тумани, “Янгибозор” МФЙ, Ибн-Сино кўчасида жойлашган якка тартибдаги тадбиркор-Н.Н.Бахроновага тегишли ошхона олдида назорат тариқасида гиёҳвандлик моддасини сотиб олиш учун юборилган фуқаро Усмонова Юлдуз Акбаржон қизига уч дона “Спички” ёзувли гугурт қутиларига алоҳида-алоҳида қадоқланиб солинган соф вазни 14,41 (ўн тўрт бутун юздан қирқ бир) граммга тенг бўлган кўп миқдордаги “марихуана” гиёҳвандлик воситасини қонунга хилоф равишда сотиш мақсадида Ю.Усмоновадан 1.500.000 сўм нақд пул олиб, гиёҳвандлик воситаларини қонунга хилоф равишда ўтказишга суиқасд қилган вақтида ИИБ ходимлари томонидан ушланган. С.Бобомуротов кўп миқдордаги гиёҳвандлик воситаларини қонунга хилоф равишда ўтказишга суиқасд қилиш жиноятини иштирокчиликда содир этган. Чунончи, 2022 йил 09 август кеч соат 22.20да Очилов Фазлиддин Нажмиддинович билан бир гуруҳ бўлиб, Пешку тумани, “Янгибозор” МФЙ, Ибн-Сино кўчасида жойлашган якка тартибдаги тадбиркор-Н.Н.Бахроновага тегишли ошхона олдида назорат тариқасида гиёҳвандлик моддасини сотиб олиш учун юборилган фуқаро Усмонова Юлдуз Акбаржон қизига уч дона “Спички” ёзувли гугурт қутиларига алоҳида-алоҳида қадоқланиб солинган соф вазни 14,41 граммга тенг бўлган кўп миқдордаги “марихуана” гиёҳвандлик воситасини қонунга хилоф равишда сотиш мақсадида Ю.Усмоновадан 1.500.000 сўм нақд пул олиб, иштирокчиликда гиёҳвандлик воситаларини қонунга хилоф равишда ўтказишга суиқасд қилган вақтида ИИБ ходимлари томонидан ушланган. У.Абдуллаев кўп миқдордаги гиёҳвандлик воситаларини қонунга хилоф равишда ўтказиш жиноятини қуйидаги ҳолатда содир этган. Чунончи, у қасддан жиноят содир қилиш йўлига ўтиб, 2022 йил 09 август куни соат 19:00да таниши Очилов Фазлиддин Нажмиддиновичга Пешку туман “Мустақиллик” МФЙдан ўтувчи йўл бўйида уч дона “Спички” ёзувли гугурт қутиларига алоҳида-алоҳида қадоқланиб солинган соф вазни 14,41 граммга тенг бўлган кўп миқдордаги “марихуана” гиёҳвандлик воситасини 900.000 сўмга қонунга хилоф равишда сотган. С.Раупов кўп миқдордаги гиёҳвандлик воситаларини қонунга хилоф равишда ўтказиш жиноятини қуйидаги ҳолатда содир этган. Чунончи, у қасддан жиноят содир қилиш йўлига ўтиб, 2022 йил 09 август куни соат 17.00да Пешку тумани, “Навбаҳор” МФЙ, Сарой қишлоғидаги қурилиши тугалланмаган уйида таниши Абдуллаев Улуғбек Ахтамовичга уч дона “Спички” ёзувли гугурт қутиларига алоҳида-алоҳида қадоқланиб солинган соф вазни 14,41 граммга тенг бўлган кўп миқдордаги “марихуана” гиёҳвандлик воситасини 740.000 сўмга қонунга хилоф равишда сотган. Суд мажлисида судланувчилар Ф.Очилов, С.Бобомуротов, У.Абдуллаев ва С.Раупов томонидан содир қилинган жиноятнинг хусусияти ва ижтимоий хавфлилик даражасига, айбдорларнинг шахсига, шунингдек, жазони енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатларга мувофиқ, яъни судланувчи Очилов Фазлиддин Нажмиддиновичга Ўзбекистон Республикаси ЖК 25,273-моддасининг 5-қисми билан ЖКнинг 57, 60,61-моддаларига асосан 7 йил 3 ой, судланувчи Бобомуротов Сайфиддин Болтаевичга нисбатан Ўзбекистон Республикаси ЖК 28,25,273-моддаси 5-қисми билан ЖКнинг 57-моддаси қўллаб 4 йил, судланувчи Абдуллаев Улуғбек Ахтамовичга нисбатан Ўзбекистон Республикаси ЖК 273-моддаси 5-қисми билан ЖКнинг 57-моддаси қўллаб 6 йил, судланувчи Раупов Сайлиддин Салимовичга нисбатан Ўзбекистон Республикаси ЖК 273-моддаси 5-қисми билан ЖКнинг 57-моддаси қўллаб, 6 йил 6 ой озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланиб, ашёвий далил деб топилган 14,22 гр. “марихуана” гиёҳвандлик воситаси, бир дона баклажка ва дори воситалари йўқ қилиниши белгиланган.
Лукмон Кадиров, Бухоро вилоят суди раиси
Фаррух Икрамов, Жиноят ишлари бўйича Пешкў туман суди раиси
Бугунги бозор муносабатлари, хусусий мулкдорларнинг ривожланишига кенг имконият яратилаётган, тадбиркорлик, кичик бизнес ва ишбилармонликка кенг имкониятлар берилаётган бир шароитида, фуқароларимиз ўртасида қарз муносабатлари кенг тарқалмоқда.
Бирор бир тадбиркорлик ғоясини, иннавацион ғояни, бизнес дастурини бир сўз билан айтганда фойда олиш мақсадида фуқаро ўз маблағи етарли бўлмаганида фуқаролардан ёки юридик шахслардан қарз олишга тўғри келади.
Фуқароларимиз бугунги кунда судларга қилаётган аксарият мурожаатларида қарз муносабатлари натижасида бузилган мулкий ҳуқуқларини тиклашни сўрашмоқда.
Суд амалиёти таҳлиллари шуни кўрсатмоқдаки, бу тоифа низолари йилдан йилга ошиб бораётганлиги ва бу ўринда қарз муносабатларида низоларни олдини олиш бўйича профилактик чораларга алоҳида эътибор қаратишни тақозо қилмоқда.
Қадимдан буён шариат ва аҳоли орасидаги кенг тарқалган ишбилармонлик одатларига кўра, бировнинг омонатини қайтармаслик гуноҳ саналиб келган.
Суд амалиёти шуни кўрсатмоқдаки, фуқароларимиз ўртасида қарз муносабатларининг тўғри расмийлаштирилмаслиги, қонун талабларига риоя қилмаслик кейинчалик фуқароларимизнинг ўз қўллари билан берган маблағларини судма-суд, идорама-идора сарсон-саргардон бўлиб қайтаришларига, айрим ҳолларда берган маблағларини қайтара олмаётганликларига олиб келмоқда. Бу ўринда халқимизда азалдан шаклланиб келган таниш-билишчилик, маҳаллачилик, андишалик, қариндошчилик, ўзаро ишонч каби хислатлар айрим ноинсоф қарздорларнинг қарзларини ўз вақтида қайтармасдан низоли ҳолатларни келтириб чиқаришларига имкон яратмоқда.
Шу ва бошқа шу каби ҳолатларни олдини олиш мақсадида қарз муносабатлари ва унинг қонунчилигимизда расмийлаштириш тартиби ва ҳуқуқий томонларини ёритишга қарор қилдик. Зеро, халқимизнинг бу борадаги ҳуқуқий маданиятини оширишимиз келажакда келиб чиқиши мумкин бўлган айрим ҳуқуқий низоларни олдини олса ўз мақсадимизга эришган бўламиз.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 732-моддасига кўра, қарз шартномаси бўйича бир тараф (қарз берувчи) иккинчи тарафга (қарз олувчига) пул ёки турга хос аломатлари билан белгиланган бошқа ашёларни мулк қилиб беради, қарз олувчи эса қарз берувчига бир йўла ёки бўлиб-бўлиб, ўшанча суммадаги пулни ёки қарзга олинган ашёларнинг хили, сифати ва миқдорига баравар ашёларни (қарз суммасини) қайтариб бериш мажбуриятини олади.
Қарз шартномаси пул ёки ашёлар топширилган пайтдан бошлаб тузилган ҳисобланади.
Қарз шартномаси фақат пул суммаси ёки ашёлар топширилган пайтдан бошлаб кучга кирадиган ва шу пайтдан тегишли мажбуриятлар келиб чиқадиган анъанавий реал шартнома ҳисобланади. Бу қоидага биноан қарз берувчини қарз беришга мажбур қилиш мумкин эмас, чунки қарзни беришга ваъда беришлик ҳуқуқий кучга эга бўлмайди.
Бунга хорижий валюта ва валюта қимматликларидаги қарз битими энг ёрқин мисол бўла олади. Улар қонунда кўзда тутилган тартиб ва ҳолатлардагина амалга оширилиши мумкин.
Шунинг билан бирга қонун олинган қарзни қатьий белгиланган мақсадда фойдаланишнинг аниқ шартларини ўрнатувчи аниқ мақсадли қарз шартномаси тузишга йўл беради (ФК 739-м.). Бу ҳолатда шартномада олинган мулкнинг аниқ мақсадли фойдаланиши устидан қарз берувчи томонидан назорат олиб бориш чоралари белгиланиши мумкин, назорат қилишга тўсқинлик қилиш (ёхуд қарзнинг аниқ мақсадли шарти бузилган бўлса) қарз берувчида қарз суммасини тегишли бўлган фоизлари билан муддатидан олдин қайтаришни талаб қилиш ҳуқуқи келиб чиқади.
Қарз шартномасининг тарафлари ҳар қандай шахс, шу жумладан фуқаролар ва нотижорат ташкилотлари бўлиши мумкин. Аммо бу ўринда гап фоизли бўлса-да, айнан қарз шартномаси ҳақида бормоқда, лекин кредит битимлари тўғрисида эмас. Мулкдор томонидан молиялаштириладиган ташкилотлар қарз берувчи вазифасида бўлолмайди. Чунки уларнинг оператив бошқарув ҳуқуқи мазмунига мулкдорнинг мулкини тасарруф этиш имконияти кирмайди. Одатда давлат органлари ва ўзини ўзи бошқариш органлари бундай ташкилотлар (агар фақат қонун тўғридан тўғри уларга тегишли оммовий-ҳуқуқий тузилма номидан мулкий муомалада иштирок этишга рухсат этмаган бўлса) бўлиши мумкин эмас.
Бугунги кунда фуқароларимиз асосан қарз шартномаси тузганларида ёзма равишда тузмасликлари оқибатида бузилган ҳуқуқларини судда ҳимоя қилишга қийинчиликларга дучор бўлмоқдалар.
Қонун талабига асосан қарз шартномаси ёзма равишда тузилиб нотариал равишда тасдиқланган тақдирда тузилиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Қарз шартномасини бу тартибда тузилиши, нотариус томонидан фуқароларнинг муомала лаёқатининг текширилиши, фирибгарлик ҳолатларининг олдини олиш, шартномада имзо юзасидан, пул ва ашёни аслида берилган берилмаганлигини аниқлашда, шартномани тазйиқ ва бошқа мажбурлаш оқибатида тузилганлигини аниқлаш ва исботлаш, шунингдек бошқа мақсадларни яшириш мақсадида тузилгинлигини аниқлашда катта аҳамиятга эга.
Фўқаролик кодексининг 733-моддасига кўра, қарз шартномасининг оддий ёзма шаклини тузишда қуйидагилар талаб қилинади:биринчидан, бу шартнома фуқаролар орасида тузилиб, унинг миқдори энг кам иш ҳақи миқдорини ўн баробаридан кўп бўлса; иккинчидан, агарда қарз берувчи юридик шахс бўлса, у ҳолда қарз суммасидан қатъий назар шартнома ёзма тузилади. Шу билан бир вақтда, фуқаролар орасидаги маиший қарз, агар қарз суммаси энг кам иш ҳақининг ўн баробаридан кам бўлса, шартнома оғзаки тузилиши ҳам мумкин.
Қарз шартномаси тузилганлигининг ёзма далили сифатида қуйидагилар тақдим қилиниши мумкин: қарз олувчининг тилхати; облигациялар; счет-фактуралар; бухгалтерия учун томонлар тузган бошланғич ҳисобга олиш ҳужжатлари; қарз берилганлигини тасдиқловчи, қарздорнинг қарзни қайтариш муддатини чўзиш ҳақидаги ёзма илтимосномаси; телеграмма, телефакслар, барча иш қоғозлари ва битим тузилганлигини ёзма равишда тасдиқловчи барча нарсалар.
Қарз бериш шартномаси бир томонлама мажбурият бўлсада, ҳуқуқий муносабатларни келтириб чиқарувчи бундай шартнома бир юридик мақсадга эришишга қаратилган икки томонлама битим ҳисобланиб, унинг шартларини муҳокама қилишда иккала томон ҳам иштирок этади.
Тилхат, қарз ҳақида келишувдан фарқли равишда, бир томоннинггина ҳоҳиш иродасини ифода этади. Тилхат икки томоннинг ҳоҳиш-иродасини рад этмаган ҳолда, кўпчилик ҳолларда ҳуқуқий муносабатларнинг келиб чиқиш асосини аниқлашга имкон бермайди. Масалан, бирор-бир миқдордаги пулни олганлик ҳақидаги тилхат томонлар ўртасидаги мулкий муносабатларда турли хил ҳуқуқий муносабатларни юзага келтириши мумкин. Тилхат ёрдамида олди-сотди шартномасига кўра олдиндан ёки пудрат шартномаси асосида аванс ўтказилганлигини ёки қарз шартномаси асосида қарз суммасини тасдиқлаш мумкин. Шунинг учун тилхатни баҳолашда, биринчи навбатда томонларнинг ҳоҳиш иродаси қандай ҳуқуқий муносабатларга қаратилганлигини аниқлаш зарур. Қарз шартномаси томонлар орасида юзага келган шартнома ҳуқуқий муносабатларни турини аниқ кўрсатиб беради.
Бундан келиб чиқадики, қарз шартномаси ва қарз олувчининг тилхати айнан бир хил тушунчалар эмас. Қарз шартномаси бу – томонларнинг қарз ҳуқуқий муносабатларнинг келиб чиқишига қаратилган келишуви. Қарз олувчининг тилхати ва бошқа ҳужжатлар унга маълум бир суммани ёки буюмларни берилишини тасдиқлайди ва оғзаки тузилган шартноманинг ёзма далили бўлиб хизмат қилади. Ҳуқуқни қўллаш ва суд амалиёти ҳам тилхатга оғзаки тузилган шартноманинг ёзма далили деб қарайди. Бу ҳужжатларнинг мазмунига ва расмийлаштирилишига, агарда улар судга ҳавола қилинган тақдирда, суд мажлисида алоҳида эътибор билан қаралади. Чунки айнан шулардангина томонлар ўртасида қарз бўйича ҳуқуқий муносабатлар ўрнатилганлиги келиб чиқади.
Шу ўринда фуқароларимизга шуни айтиш жоизки фоиз ҳисобига берилган қарзни ундиришда, олинган фоизлар жисмоний шахснинг даромади ҳисобланиб солиқ қонунчилигига асосан тегишли ставкалардан даромад солиғи тўлаш учун асос бўлади.
Бандан ташқари, Ўзбекистон Республикасида пул муомаласи миллий валюта сўмда амалга оширилиши белгиланган бўлиб, фуқаро томонидан чет эл валютасида берилган қарз суммаси суд томонидан чет эл валютасининг ундирув кунидаги расмий курси билан ундирилади.
Қарз мажбурияти субъектлари ўз мажбуриятларини шартномада кўрсатилган тартиб ва муддатда бажаришлари шарт. Агарда қарз шартномасида қарзни қайтариш тартиби ва муддатлари кўрсатилмаган бўлса, бундай ҳолда қарздор ўз қарзини қарздор талаб қўйган кундан бошлаб ўттиз кун муддат ичида қайтаришга мажбур.
Қарз берувчи қарз суммасини ўз вақтида қайтармаса, у ҳолда, ФК 736-моддасига мувофиқ ФКнинг 327-моддасида кўрсатилган тартиб ва миқдорда қарздор шу сумманинг қайтарилиши керак бўлган кундан, қайтарилган кунгача ҳисобланадиган фоизларни, кодекснинг 734-м. биринчи қисмида кўзда тутилган фоизлардан қатъи назар тўлайди.
Фуқароларимизнинг қарз муносабатлари натижасида бузилган ҳуқуқларини тиклаш мақсадида жавобгар, яъни қарздор яшаб келаётган жойдаги фуқаролик судларига ёзма равишда (ёки интернетдаги MY.SUD.UZ миллий электрон суд хизматлари дастури орқали) даъво аризаси билан, қарз берганлигини тасдиқловчи ёзма шартнома, тилхат ёки қарзини тан олганлигини тасдиқловчи ишончга сазовор далилларни илова қилган ҳолда талаб қилинаётган қарз суммасининг 4 фоизи миқдорида давлат божи ва энг кам иш ҳақининг 7 фоизи (21.000 сўм) миқдорида почта харажатларини тўлаб мурожаат этишлари мумкин.
Шу ўринда фуқароларимизга шуни эслатишни жоиз деб биламизки, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодексининг 72-моддасига кўра, фуқаролик процессида ҳар бир тараф ўзининг талаблари ва эътирозларига асос қилиб кўрсатган ҳолатларни исботлаш мажбурияти тарафларда бўлганлиги сабабли судга мурожаат қилишда албатта ишончга сазовор далиллар ва далилларнинг асл нусхаларини (тилхат ёки шартноманинг асл нусхаси) тақдим этган ҳолда мурожаат қилсалар мақсадга мувоф бўлади.
Фирузжон Ёдгоров,
Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро суди раиси
Алишер Бахромов,
Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро суди судьяси
2023 йил 10 март куни жиноят ишлари бўйича Пешку туман суди биносида, очиқ суд мажлисида судланувчи И.Қодиров, О.Муртазоев, Д.Латипов ва Ғ.Тиллоевларга нисбатан ҳукм ўқилди. Иш ҳолатларига кўра, И.Қодиров, О.Муртазоев, И.Қодиров ва Ғ.Тиллоевлар қасддан жиноят содир этиш йўлига ўтиб, бир гуруҳ бўлиб, 2023 йил 06 январь куни 16:00да Пешку тумани “Навбаҳор” МФЙ, “Навбаҳор” қишлоғида яшовчи О.Рамазонованинг хабарномасига асосан воқеа жойига етиб келган Пешку туман ИИБ ҳуқуқбузарликлар профилактикаси гуруҳи профилактика инспектори Исматов Давлат Искандарович ва Ганжиев Аваз Бахриддиновичларнинг ўз хизмат вазифасини олиб бораётган вақтида уларнинг қонуний талабини бажармасдан Д.Исматовнинг танасининг турли қисмларига бир неча маротоба, А.Ганжиевнинг юз қисмига қўли билан уриб, эгнида бўлган хизмат кийимини қасддан йиртиб, Д.Исматовнинг ҳодиса жойига хизмат бўйича шерикларини чақирмаслиги учун унинг “SAMSUNG” А-20 русумли телефон аппаратини қасддан синдириб, унинг давлат рақами 80F163FA бўлган “NIVA” русумли автомашинасининг электро кабелларини узиб ташлаб, унинг хизмат вазифасини бажаришга фаол қаршилик кўрсатганлар. Суд мажлисида судланувчилар И.Қодиров, О.Муртазоев, И.Қодиров ва Ғ.Тиллоевлар томонидан содир қилинган жиноятнинг хусусияти ва ижтимоий хавфлилик даражаси, унча оғир бўлмаган жиноятлар туркумига киришлигини, уларнинг айбига тўлиқ иқрорлигини, қилмишидан чин кўнгилдан пушаймонлигини, муқаддам судланмаганликларини, жабрланувчиларнинг даъвоси йўқлигини ва уларга нисбатан қонуний енгиллик берилишини сўраб қилган мурожаатини, яшаш жойидан ижобий тавсифланганлигини, унинг қилмишини жазога сазовор ва уни жамиятдан ажратмаган ҳолда ахлоқан тузатиш мумкин деган тўхтамга келиниб, Жиноят Кодексининг демократизм, одиллик ва инсонпарварлик принципларидан келиб чиқиб, уларга нисбатан Ўзбекистон Республикаси ЖК 219-моддасининг 2-қисми билан 3 йил озодликни чеклаш жазоси тайинланган.
Завқий Қурбонов, Бухоро вилоят суди судьяси
Фаррух Икрамов, Жиноят ишлари бўйича Пешкў туман суди раиси
Меросга оид масалаларни ўзида қамраб олган фуқаролик ишлари ўз хусусиятига кўра мураккаб ишлар туркумига киради. Суд (судъя) ишни кўриш вақтида аввало мазкур ишни судга тааллуқлилик масаласини ҳал этиши керак. Устоз, процессуалист олим Ш.Ш. Шорахметов ўз китобларида “судловга таалллуқлилик деганда, фуқаролик ишларини кўриш ва ҳал қилиш вазифаси қонун билан муйян давлат органи ёки жамоат ташкилоти зиммасига юклатилганлиги тушунилади , деб таъкидласа, процессуалист олимлардан М.М.Мамасиддиқов фикрича “тааллуқлилик шахсларнинг судга мурожаат қилишга бўлган ҳуқуқларини юзага келтирадиган юридик шартлардан бири эканлиги унинг фуқаролик процессуал ҳуқуқнинг асосий институтларидан бири ҳисобланишини кўрсатади ва ўз китобида тааллуқлиликни кенг маънода ва тор маънода изоҳлайди.” Таъкидлаш жоизки, мерос ҳуқуқига оид низоли муносабатлар фуқаролик судларида мазмунан кўриб ҳал этилмоқда. Мазкур ҳолат амалдаги Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексида ўз ифодасини топган бўлиб, қуйидаги ишлар фуқаролик судларига тааллуқли: 1) тарафлардан ҳеч бўлмаганда биттаси фуқаро бўлган низоларга доир ишлар, қонунда бундай низоларни ҳал қилиш хўжалик суди ёки бошқа органларга топширилган ҳоллар бундан мустасно; 2) Кодексда санаб ўтилган алоҳида тартибда кўриладиган ишлар; 3) қонун билан судларнинг ваколатига берилган бошқа ишлар Таъкидлаш жоизки, ҳуқуқий адабиётларда “судловга тааллуқлилик”, “судловга тегишлилик”, “судлолвлилик” тушунчалари айни бир маънода қўлланилади. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик процессуал кодексида “судловга тааллуқлилик” тушунчаси қўлланилган. Ваҳоланки, судловга тааллуқлилик ва судловлилик тушунчалари бир-биридан фарқ қилиб, уларни бир-биридан фарқлаш лозим бўлади. Фикримизча, тааллуқлилик деганда, ҳал этилиши лозим бўлган низоли ҳуқуқий муносабатни бевосита фуқаролик судига тааллуқлилиги тушунилади. Ҳал этилиши лозим бўлган низоли ҳуқуқий муносабат, судга тааллуқлилиги аниқлаб олингач, мазкур низоли муносабатни суд бўғимига кирган қайси судда ҳал этилиши ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шу сабабли судга тааллуқлилик яъни, судларнинг ваколатига берилган ишларни қайси суд кўриб ҳал этишини аниқлаб олиш лозим бўлади. “судлов деб, судларга тааллуқли бўлган ҳамма ишларнинг суд тизими бўғинлари ўртасида тақсимланишига айтилади. Ишнинг судловлигини белгилаш мазкур ишни айнан қайси суд кўришга ва ҳал этишга ваколатли эканлигини белгилаш демакдир” деб таъкидлаган эди. М.М.Мамасиддиқов “фуқаролик ишларининг судловлилиги деганда, судларга тааллуқли бўлган ишларнинг турлари ҳамда жойлашган ҳудудига қараб бир тизимдаги суд бўғинлари ўртасида тақсимланишини белгилаб берувчи фуқаролик процессуал ҳуқуқи нормалари мажмуига айтилади” деб эътироф этади. Судловга тааллуқлилик масаласи Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексида турган жойи номаълум бўлса, мерос қолдирувчига тегишли бўлган кўчмас мулк ёки унинг асосий қисми турган жой, кўчмас мулк бўлмаган тақдирда эса, кўчар мулкнинг асосий қисми турган жой мерос очилган жой деб ҳисобланади. Меросга оид низолар бўйича фуқаролик ишлари кўрилаётганда судлар томонидан судловга тааллуқлиликда ушбу қонун талаби ҳам инобатга олинади. Бироқ, мерос қолган мулк кўчмас мулк бўлса-ю, марҳумнинг охирги яшаб турган жойи кўчмас мулк жойлашган жой эмас, балки бошқа жой бўладиган бўлса, ишни кўраётган суд ушбу ҳолатда амалдаги Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик процессуал кодекси талабидан келиб чиқиб, судловга таалллуқлилик масаласини ҳал этади. Қонунда судловга тааллуқлиликнинг алоҳида ҳоллари кўрсатилган бўлиб, бунга кўра, мерос қолдирувчининг кредиторлари мерос ворислар томонидан қабул қилингунига қадар тақдим этган даъволар мерос мол-мулк ёки унинг асосий қисми жойлашган ҳудуддаги суднинг судловига тегишлидир. Ишни судда кўришга тайёрлаш босқичи судлар томонидан одил судловни амалга оширишнинг муҳим омилларидан бири ҳисобланади. Меросга оид фуқаролик ишларини судда кўришга тайёрлаш суд(судъя)дан етарлича вақт талаб қилади. Сабаби ишни кўришга тайёрлашда йўл қўйилган камчиликларни ҳамма вақт ҳам ишни мазмунан судда кўриш жараёнида тўлдириб бўлмайди ва оқибатда иш бўйича тўлиқ текширилмаган ҳолатлар бўйича ҳал қилув қарори чиқаришга олиб келади. Натижада бундай ишлар бўйича чиқарилган ҳал қилув қарорлари апелляция, кассация ва назорат инстанцияларида бекор қилиниб, бартараф этилмаган ушбу ҳолатлар келгусида сансоларликни келтириб чиқариши мумкин. Фуқаролик ишларини судда кўришга тайёрлаш ариза қабул қилинган кундан бошлаб ўн кунлик муддатдан кечиктирмай амалга оширилиши лозим. Бу муддат алоҳида ҳолларда ўта мураккаб ишлар буйича судъянинг асослантрилган ажримига биноан кечиктирилиб, йигирма кунга етказилиши мумкин. Қолган фуқаролик ишлари судда кўришга тайёрлаб бўлинган кундан эътиборан бир ойдан кечиктирмай кўрилиши лозим. Мерос ҳуқуқига оид низоли муносабатлар судларда кўпинча даъво ишлари тартибида кўрилади.
Меросга оид фуқаролик ишларини судда кўришга тайёрлаш жараёнида судъя мерос очилган вақт, мерос очилган жой, мерос таркиби, меросхўрлар доираси, марҳумнинг қарамоғида бўлган шахслар, васият бўйича мерос очилган бўлса мерос очилган кунда васиятнома кучда эканлиги, бекор қилинмаганлигини, васиятноманинг мазмунидан қатъий наза мажбурий улуш олувчи шахслар мавжуд ёки мавжуд эмаслигини, меросдан имтиёзли олиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар доирасини аниқлаши лозим. Шунингдек, а)тарафларнинг ҳуқуқий муносабатларини ва ишни кўришда қўлланиши лозим бўлган қонунни аниқлаши; б) тарафларнинг талаб ва эътирозларини асословчи фактларни, шунингдек низони тўғри ҳал этиш учун аҳамиятга эга бўлган бошқа фактларни аниқлаши; в) ишни ҳал этиш учун зарур бўлган далиллар доирасини аниқлаш ва уларни ўз вақтида суд мажлисига тақдим этишни таъминлаши; г) ишда иштирок этиши мумкин бўлган шахслар таркиби масаласини ҳал этиши лозим. Агар аризачи томонидан битта аризада ёки суд томонидан битта иш юритувда бир қанча талаблар бирлаштирилган ҳамда судда кўришга тайёрлаш ва кўриш юзасидан баъзилари бўйича умумий, баъзилари бўйича эса, қисқартирилган муддатлар белгиланган бўлса, фуқаролик иши судда кўришга тайёрлаб бўлинган кундан эътиборан бир ойдан кечиктирилмай кўрилиши лозим. Ишни кўришга тайёрлаш жараёнида судъя даъво аризани ҳаракатсиз қолдириши ҳам мумкин. Судья фақат қонунда назарда тутилган асослар бўйича аризани қабул қилишни рад этишга ҳақли. Меросга оид фуқаролик иши судлар томонидан икки ҳил ҳолатда мазмунан кўриб чиқилади. Биринчидан, агарда меросхўрлар қонун ёки васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома олган бўлса-ю, кейинчалик улар ўртасида мерос мулкини тақсимлаш ва фойдаланишда низо келиб чиққан ҳолларда мазкур низоли муносабат судлар томонидан даъво тартибида мазмунан кўриб чиқилади. Шунингдек, меросхўрлар мерос қолган мулкни қонун ва васият бўйича қабул қилиб олмасдан туриб, улар ўртасида меросни тақсимлаш ва улушлар ажратишда низо келиб чиқса мазкур ҳолатда ҳам суд, меросхўрларнинг даъво талаби бўйича ишни мазмунан кўриб чиқади. Иккинчидан, нотариус айрим ҳолларда қонун ёки васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беришни рад этиши, кечиктириши ёки тўхтатиб туриши мумкин, ушбу ҳолларда ҳам манфаатдор шахс нотариусни қонун ёки васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақида гувоҳнома беришни рад этганлиги, кечиктирганлиги ёки тўҳтатиб турганлиги ҳақидаги Қарорига нисбатан судга шикоят қилади. Мазкур шикоят мансабдор шахснинг хатти-ҳаракат(қарор)ларига нисбатан шикоят кўринишида берилади. Бундан кўринадики, меросга оид фуқаролик ишлари судлар томонидан икки ҳил ҳолатда кўриб чиқилади, биринчи ҳолат нотариуснинг қонун ёки васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани нотўғри бажарганлиги бўйича берилган даъво аризаларини судда кўриб чиқиш тартиби, иккинчи ҳолат нотариуснинг қонун ёки васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани беришни рад этганлиги ёки кечиктирганлиги бўйича қарор устидан судга шикоят қилинганда шикоят тартибида ишни кўриб чиқиш тартиби. Ишни мазмунан кўрган суд ҳар иккала ҳолатда ҳам ҳал қилув қарори қабул қилади. Нотариус томонидан нотариал тартибда тасдиқланган қонун ёки васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани ҳақиқий эмас деб топиш юзасидан берган даъво аризасини судда кўриб чиқишнинг ўзига хос процессуал тартиби мавжуд. Судья ишни судда кўришга тайёрлаш жараёнида аввало, манфаатдор шахс нотўғри деб ҳисоблаган нотариал ҳаракатни жумладан, қонун ёки васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани яъни даъво аризада кўрсатиб ўтилган нотариал ҳаракатни манфаатдор шахсдан талаб қилиб олади. Бажарилган нотариал ҳаракатга нисбатан даъво тартибида судга мурожаат қилиш муддати манфаатдор шахс томонидан ҳуқуқи бузилганлигини билган вақтдан бошланади. Мазкур турдаги ишларни судда кўриб чиқиш жараёнида эьтибор бериш керак бўлган, процессуал хусусиятларидан бири даъво аризани қонун бўйича белгиланган муддатда берилганлигини аниқлашдир. Суд(судъя) ишни судда кўришга тайёрлаш жараёнида даъво муддати ўтиб кетган бўлса-да, даъво аризани иш юритувига қабул қилади ва ишни кўришга тайинлайди, умумий асосларда белгиланган даъво муддати ўтгандан сўнг берилган ариза уни қабул қилишни рад этишга асос бўлмайди. Суд (судъя) ишни мазмунан кўриб чиқиш жараёнида, ўтказиб юборилган даъво муддати узрсиз эканлигини аниқланса, ёки жавобгар даъво муддатини қўллаш ҳақида ариза берса даъво талаби рад этилиши мумкин. Судъя ушбу низони тўғри ҳал этиш учун аҳамиятга эга бўлган бошқа ҳаракатлар: нотариал идорадан нотариал ҳаракатни чақириб олиш, низо предметига нисбатан уни тассарруфи билан боғлиқ бўлган ҳаракатларга тақиқ солиш ва қонунга асосан манфаатдор шахснинг талабидан келиб чиқиб, бошқа ҳаракатларни ҳам бажариши мумкин. Фуқаролик ишларини судда кўришга тайёрлаш борасида суд(судъя) мазкур турдаги ишларни судда кўришга тайёрлаш вақтида тегишли ҳужжатларни, шикоятда кўрсатилган важларни асослилигини тасдиқловчи далилларни талаб қилиб олиши лозим. Мазкур турдаги ишларни судда кўриб ҳал этишнинг ўзига ҳос бўлган процессуал хусусиятлари ЎзР ФПКда кўрсатиб ўтилган нормаларга риоя қилиш ва судьянинг моддий ҳуқуқ нормасини тўғри қўллаши билан ифодаланади. Фуқаролик ишини қўзғатиш ҳақида ажрим чиқарган судья, ишни кўришга тайёрлайди, бу вақтда ушбу муносабатни тартибга солувчи қонунни аниқлаши, тарафларнинг талаб ва эьтирозларини асословчи фактлар мавжудлигини, далиллар доирасини аниқлайди, ишда иштирок этиши мумкин бўлган шахслар таркибини ҳал этади, давлат божи масаласини ҳал этади. Таъкидлаш жоизки, нотариал идоралар халқаро миқёсда низосиз муносабатларни тартибга солувчи идора сифатида тан олинган. Ушбуга кўра, нотариал идоралар “Нотариат тўғрисида”ги қонун талабидан келиб чиққан ҳолда, жисмоний ва юридик шахсларнинг қонун билан қўриқланадиган ҳуқуқ ва манфаатлари йўлида фақат низосиз бўлган нотариал ҳаракатни амалга оширадилар. Лекин айрим ҳолларда бажарилган нотариал ҳаракатлар негизида низоли ҳуқуқий муносабатларни юзага келади. Бундай ҳолларда ҳуқуқи бузилган шахс, ўз ҳуқуқини тиклаш учун судга мурожаат этишга ҳақли. Манфаатдор шахснинг судга мурожаати ариза ёки шикоят кўринишида бўлади. Бунда, ариза ёки шикоят судга мурожаат этишнинг процессуал воситаси ҳисобланади. Фикримизча, бундай низоларни судлар томонидан кўриб чиқилиши, ўз навбатида нотариал фаолиятни судлар томонидан назоратини таьминлайди. А.Я.,Бугрей, Е.Б.Тарбагаева таъбири билан айтганда “бажарилган нотариал ҳаракат юзасидан, нотариал ҳаракатни бажаришни рад этганлиги ёки кечиктирганлиги бўйича қарор юзасидан берилган шикоят, судларда низоли ҳуқуқий муносабат тарзида кўрилади” . Суд амалиётидан келиб чиқиб айтиш мумкинки, нотариуслар томонидан бажарилган нотариал ҳаракатларни судларда ҳақиқий эмас деб топиш, бекор қилиш бўйича низоли ишлар кўрилмоқда. Қонун ёки васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани ҳақиқий эмас деб топиш бўйича ишлар судларда даъво ишлари тоифасига кириб, мазманан кўрилмоқда. Мазкур тоифадаги фуқаролик ишлари бўйича даъво аризасида манфаатдор шахс қонун ёки васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани ҳақиқий эмас деб топиш ва бекор қилиш бўйича даъво талабини қўяди. Мазкур ҳолатда ишни кўраётган суд иш бўйича даъво талаби, даъво предмети ва даъво асосини аниқлаб олиши керак. Фикримизча, нотариус томонидан бажарилган нотариал ҳаракат, нотариал фаолиятнинг объектини ташкил этади, суд ишни кўраётган вақтда ушбу нотариал фаолият суд учун далил, исботлаш воситаси бўлади. Нотариал фаолият объектига нисбатан қўйилган талаб даъво талабини, нотариус амалга оширган нотариал фаолиятнинг объекти судда даъво предметини, нотариал ҳаракатни ҳақиқий эмас деб топиш учун манфаатдор шахс томонидан келтирилган важ даъвонинг асосини ташкил этади. Нотариал ҳаракатни амалга ошириш вақтида иштирок этган шахслар суд жараёнида низоли фуқаролик ҳуқуқий муносабатларга киришадилар ва оқибатда суд процессида даъвогар ва жавобгар шахслар деб эътироф этилади. Ушбудан келиб чиқиб ва суд амалиётини ўрганиб, таҳлил қилган ҳолда айтишимиз мумкинки, нотариуснинг муайян ҳаракатларни нотўғри бажарганлиги устидан судга шикоят қилиш тушунчаси деганда, фикримизча бевосита нотариал фаолиятда иштирок этган шахсларнинг, ёки бўлмаса учинчи шахсларнинг нотариал фаолиятнинг объектига нисбатан норозилиги тушунилади. Иш судда кўрилиши жараёнида манфаатдор шахс ўз даьво талабларини қувватлаб баёнот бериши табиий, лекин суд иш бўйича тўпланган далилларга холисона баҳо бериб, бир тўхтамга келади. Бу борада А.Я.Бугрей., Е.Б.Тарбагаевалар “иш судда кўрилиши жараёнида, бажарилган нотариал ҳаракатнинг ҳуқуқий жиҳатдан тақдири ҳал этилади” – деб фикр билдиради. Юқорида кўрсатиб ўтилган икки турдаги шикоят келтириш тартиби бир-бирига ўхшаш бўлса-да, лекин улар бир-биридан тубдан фарқ қилади. Бажарилган нотариал ҳаракат юзасидан берилган шикоятда нотариал ҳаракат бажарилганлиги туфайли маълум бир оқибатлар юзага келган бўлади. Бажарилган бу нотариал ҳаракат манфаатдор шахснинг қонуний ҳуқуқ ва манфаати бузилганлиги учун судга шикоят қилишга мажбур этади. Амалиётда судлар томонидан бажарилган нотариал ҳаракатларга нисбатан даъво тартибида кўрилаётган ишлар бўйича умумий даъво муддати, уч йиллик муддат қўлланилмоқда. Амалиётда бажарилган муайян нотариал ҳаракат юзасидан манфаатдор шахснинг судга берган шикояти даьво аризаси кўринишида бўлмоқда. Бажарилган нотариал ҳаракат юзасидан низо келиб чиққанда даъво аризаларда нотариус қўшимча жавобгар шахс эканлиги кўрсатиб ўтилмоқда. Бироқ, фикримизча мазкур ҳолатда нотариус судга мустақил даъво билан арз қила олмайдиган учинчи шахс сифатида жалб этилиши лозим. Амалдаги Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик процессуал кодексида мустақил талаблар билан арз қилмайдиган учинчи шахслар ҳақида фикр билдирилган бўлиб, бунга кўра изонинг предметига нисбатан мустақил талаблар билан арз қилмайдиган учинчи шахслар, агар иш бўйича чиқариладиган ҳал қилув қарори уларнинг тарафлардан бирига нисбатан бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларига таъсир этадиган бўлса, суд ҳал қилув қарори чиқаргунига қадар даъвогар ёки жавобгар томонида ишга киришишлари мумкин. Шунингдек улар тарафларнинг, прокурорнинг, ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг илтимосномаси бўйича ёки суднинг ташаббуси билан ишда иштирок этишга жалб қилинишлари мумкин. Низонинг предметига нисбатан мустақил талаблар билан арз қилмайдиган учинчи шахслар тарафларнинг процессуал ҳуқуқларидан фойдаланадилар ва уларнинг процессуал мажбуриятларини ўз зиммаларига оладилар, арз қилинган талабларнинг асосини ёки предметини ўзгартириш, миқдорини кўпайтириш ёки камайтириш, улардан воз кечиш бундан мустасно. Агар мустақил талаблар билан арз қилмайдиган учинчи шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги оқибатида даъвогарнинг ҳуқуқлари бузилганлиги тўғрисида арз қилинган талабларни тан олса, суд мажбуриятни бажаришни учинчи шахс зиммасига юклаш тўғрисида ҳал қилув қарори чиқаришга ҳақли. Айнан шундай ҳолларда, даъвогар ва мустақил талаблар билан арз қилмайдиган учинчи шахс ўртасида келишув битими тузилишига йўл қўйилади. Судлар томонидан қонун ва васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани ҳақиқий эмас деб топиш ва бекор қилишда Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик кодексида кўрсатиб ўтилган битимларни ҳақиқий эмас деб топиш ва бекор қилишга оид қоидаларни қўллаши кераклиги ҳақида Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг “Суд амалиётида битимларни тартибга солувчи қонунчилик нормаларини татбиқ қилишда вужудга келадиган айрим масалалар тўғрисида” ги 2006 йил 22 декабрдаги сонли 17-сонли қарорида кўрсатма бериб ўтилган. Ва судлар битимларни ҳақиқий эмас деб топиш ва бекор қилиш бўйича даъво талаби бўйича иш кўриш вақтида бу иккала ҳуқуқий ҳолатни бир-биридан фарқлаши кераклиги, сабаби бу иккала ҳолат алоҳида асосларга эга эканлиги таъкидланади. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик кодексини 9-боби 113-126- моддаларида кўзда тутилган битимларнинг ҳақиқий эмаслигини тартибга солувчи нормаларда баён этилган асослар бўйича шартномаларни ҳақиқий эмас деб топилишига йўл қўйилади. Бунда Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексини 114-моддаси 1-қисмига мувофиқ ҳақиқий бўлмаган битим унинг ҳақиқий эмаслиги билан боғлиқ бўлган оқибатлардан ташқари бошқа юридик оқибатларни вужудга келтирмайди ва у тузилган пайтдан бошлаб ҳақиқий эмас деб ҳисобланади. Шартномани бекор қилиш эса тўлиқ ёки қисман бажарилмаган шартномани ва унинг оқибатида вужудга келган тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини келгусида бекор қилишга қаратилган ҳаракатдир. Шартноманинг ҳақиқий эмаслиги ва шартномани бекор қилишнинг ўзаро фарқи: а) битимнинг ҳақиқий эмаслигига асос унинг ноқонунийлигидир. Мазкур қонун талабидан келиб чиқиб, қонун ва васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани суд тартибида ҳақиқий эмас деб топишга ушбу гувоҳномани қонунга зид равишда расмийлаштирилганлиги асос бўлади. Бекор қилишга эса — унинг қонунийлиги низолашилмасдан шартномани бекор қилишга сабаб бўладиган ҳолатларнинг юзага келиши асос бўлади; б) шартномани бекор қилиш у амалда бўлган вақтдаги ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларга таъсир этмасдан, фақатгина келгусидаги ҳуқуқ ва мажбуриятларга тааллуқлидир. Битимларни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги талабдан фарқли равишда шартномани бекор қилиш ҳақидаги талабда даъво муддати чекланмаган бўлади ва бундай даъво билан мурожаат қилишга шартнома ҳаракатда бўлган бутун давр мобайнида йўл қўйилади. Мазкур қоидадан келиб чиқиб, қонун ва васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани ҳақиқий эмас деб топиш бўйича уч йиллик даъво муддати қўлланилади. шунингдек, бир томонлама битимларнинг ҳақиқий эмаслиги, жумладан васиятномани ҳақиқий эмаслиги Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик кодексини 9-бобида белгиланган умумий қоидалар билан, уни бекор қилиш шартлари эса айнан шу туркумдаги битимларга оид қоидалар билан тартибга солинади (масалан, ишончнома ва васиятномани бекор қилиш ФК 141, 142, 1127-моддалари). ЎзР ФКнинг 9-бобида қайд этилган қоидалар битимларни ҳақиқий эмас деб топишнинг қатъий асослари ҳисобланади ва ушбу асослар қонун ва васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани суд тартибида ҳақиқий эмас деб топиш бўйича ҳам қўлланилади. Суд амалиёти тажрибасига таянган ҳолда айтиш мумкинки, васиятнома сир сақланганлиги боис, васиятнома ва васиятнома бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани ҳақиқий эмас деб топиш бўйича даъво тартибида кўрилаётган ишлар кўпинча васият қилувчининг ўлимидан сўнг вужудга келади, васиятнома бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани васият қилувчининг ўлимидан сўнг бекор қилиш асослари қонунда ўз ифодасини топмаган. Ишни кўраётган суд, васиятнома ва васиятнома бўйича меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳномани ҳақиқий эмас деб топиш бўйича фуқаролик ишини кўраётган вақтда васиятноманинг қонунда белгиланган шаклига асосан расмийлаштирилганлигини текшириши шарт. Амалдаги Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик кодексини 1124-моддасида васиятноманинг шаклига доир умумий қоидалар кўрсатиб ўтилган. Мазкур тоифадаги ишни кўраётган суд, нотариал тартибда тасдиқланган васиятномани ҳақиқий эмас деб топиш вақтида, низодаги васиятнома қонун бўйича нотариал тасдиқланган васиятномага қўйилган талабларга жавоб бериш ёки бермаслигини текшириши керак. Қонун нотариал тартибда тасдиқланган васиятномага айрим талабларни қонунан мустаҳкамлайди. Жумладан, нотариал тасдиқланган васиятнома васият қилувчи томонидан ёзилган ёки унинг сўзларидан нотариус томонидан ёзиб олинган бўлиши лозим. Васиятномани васият қилувчи сўзларидан нотариус томонидан ёзиб олиш пайтида умумий қабул қилинган техника воситаларидан (ёзув машинкаси, шахсий компьютер ва ҳоказолардан) фойдаланилиши мумкин. Васият қилувчининг сўзларидан нотариус томонидан ёзиб олинган васиятномани имзолашдан олдин васият қилувчи унинг матнини нотариус олдида тўлиқ ўқиб чиқиши лозим. Агар васият қилувчи жисмоний нуқсонлари, касаллиги ёки саводсизлиги туфайли васиятномани шахсан ўқий олмаса, васиятноманинг матни васият қилувчига нотариус томонидан ўқиб эшиттирилади, бу ҳақда васиятномада тегишлича қайд этилиб, васият қилувчи васиятномани шахсан ўқий олмаганлигининг сабаблари кўрсатилади. Меросга оид фуқаролик ишларини судлар томонидан кўриб чиқишнинг ўзига хос процессуал жиҳатлари мавжуд бўлиб, нотариал идорадан мерос иши чақириб олингач, ишни кўраётган суд мерос иши ичидаги ҳужжатларга ва қуйидаги ҳолатларга ҳуқуқий баҳо бериши лозим, булар қуйидагилар:
меросхўрлар мерос очилган жойдаги нотариусга ариза билан мурожаат этганлиги ва меросхўрлар нотариус ҳузурида аризага шахсан имзо қўйганлиги, аризага имзо қўйган вориснинг шахси нотариус томонидан аниқлаганлиги ва имзонинг тўғрилигини текшириб бу ҳақда аризага ёзиб қўйилганлик ҳолатига;
нотариал идорага мерос олиш ҳуқуқи тўғрисидаги гувоҳнома беришни илтимос қилган бева қолган эр(хотин) га Ўзбекистон Республикасининг Оила кодексини 23-моддаси ва “Нотариат тўғрисида”ги қонуннинг 63-моддаларини мазмуни тушунтирилганлиги бу ҳақда мерос иши ичида ариза мавжудлиги ҳолатига;
мерос қолдирувчининг охирги доимий яшаб турган жойи мероснинг очилиш жойи ҳисобланади. Агар мерос қолдирувчининг охирги яшаб турган жойи номаълум бўлса, мерос қолдирувчига тегишли бўлган кўчмас мулк ёки унинг асосий қисми турган жой, кўчмас мулк бўлмаган тақдирда эса, кўчар мулкнинг асосий қисми турган жой мерос очилган жой ҳисобланади дейилган, мазкур ҳолат нотариус томонидан текширилганлик ҳолатига эьтибор бериши лозим. Меросга оид фуқаролик ишлари мураккаб ишлар қаторига киради, шу сабабли ҳам мазкур туркумдаги ишларни кўриш суддан алоҳида эътибор талаб қилади.
Суд, мазкур туркумдаги ишларни кўриш вақтида ушбу тоифадаги ишларнинг ўзига хос бўлган айрим процессуал жиҳатларига эътибор қратиши лозим. Ишни кўраётган суд( судъя)га мерос ҳисобидан тўланиши лозим бўлган ҳаражатлар ҳақида ариза берилган бўлса, ушбу масалани ҳам ҳал этиши лозим. Мазкур ҳолатда мерос ворислар ўртасида тақсимланишидан олдин мерос қолдирувчининг вафоти олдидан хасталиги туфайли қилинган зарур харажатлар, мерос қолдирувчини дафн этиш харажатлари, меросни эгаллаш, муҳофаза қилиш, бошқариш ва васиятномани ижро этиш, шунингдек васиятномани ижро этувчи ёки меросни бошқарувчига ҳақ тўлаш билан боғлиқ харажатларни қоплаш тўғрисидаги талаблар мерос ҳисобидан қондирилиши лозим. Бу талаблар мерос қиймати ҳисобидан бошқа барча талаблардан, шу жумладан ипотека ёки бошқа гаров билан таъминланган талаблардан олдин имтиёзли равишда қондирилиши лозим. Нотариуснинг нотариал ҳаракатни бажаришни рад этганлик ёки кечиктирганлик бўйича қарор юзасидан берилган шикоятни судда кўриб чиқишнинг ўзига хос процессуал тартиби мавжуд. Судья ишни судда кўришга тайёрлаш жараёнида нотариал ҳаракатни бажариш рад этилган ёки кечиктирилган ҳолларда нотариуснинг бу ҳақдаги қарорини талаб қилиб олади. Нотариус томонидан муайян ҳаракатни бажаришни рад этганлик ёки кечиктирганлик бўйича чиқарилган қарорда рад этиш ёки кечиктириш асослари мавжудлигини текшириб кўради. Нотариал ҳаракатни бажариш рад этилганлиги ҳақидаги шикоятлар амалдаги Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик процессуал кодекси талабидан келиб чиқиб, бундай ҳаракатни бажариш рад этилганлиги аризачига маълум бўлган кундан эътиборан йигирма кунлик муддатда берилади. Мазкур ҳолатда нотариал ҳаракат бажарилмаган ва ҳеч қандай ҳуқуқий оқибатлар келиб чиқмаган бўлади, нотариус нотариал ҳаракатни бажаришни рад этган ёки кечиктирган бўлади. Мазкур турдаги ишларни судда кўриб чиқиш жараёнида эьтибор бериш керак бўлган процессуал хусусиятларидан бири шикоятни қонун бўйича белгиланган муддатда берилганлигини аниқлашдир. Судъя шикоятда кўрсатиб ўтилган важни тўғри ҳал этиш учун аҳамиятга эга бўлган бошқа ҳаракатлар: нотариал идорадан нотариал ҳаракатни бажариш учун тақдим этилган ҳужжатлар йиғиндисини чақириб олиш, бажариш рад этилган нотариал ҳаракат предметига нисбатан уни тассарруфи билан боғлиқ бўлган ҳаракатларга тақиқ солиш ва қонунга асосан манфаатдор шахснинг талабидан келиб чиқиб, бошқа ҳаракатларни ҳам бажариши мумкин. Фуқаролик ишларини судда кўришга тайёрлаш борасида фикр билдирган Б.Жамолов, А.Бобоқулов “мазкур турдаги ишларни судда кўришга тайёрлаш вақтида суд тегишли ҳужжатларни, шикоятда кўрсатилган важларни асослилигини тасдиқловчи далилларни талаб қилиб олиши лозим, бундай тоифадаги шикоятлар бўйича ишлар ариза судга келиб тушган пайтдан бошлаб ўн кундан кечиктирмай кўрилиши лозим” -деб фикр билдиради. Мазкур турдаги ишларни судда кўриб ҳал этишнинг ўзига ҳос бўлган процессуал хусусиятлари Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик процессуал кодексида кўрсатиб ўтилган нормаларга риоя қилиш ва судьянинг моддий ҳуқуқ нормасини тўғри қўллаши билан ифодаланади. Судья аризани қабул қилиб олади, фуқаролик ишини қўзғатади, унинг бу ҳаракати ажримда ўз ифодасини топади. Фуқаролик ишини қўзғатиш ҳақида ажрим чиқарган судья, ишни кўришга тайёрлайди, бу вақтда ушбу муносабатни тартибга солувчи қонунни аниқлаши, тарафларнинг талаб ва эьтирозларини асословчи фактлар мавжудлигини, далиллар доирасини аниқлайди, ишда иштирок этиши мумкин бўлган шахслар таркибини ҳал этади, давлат божи масаласини ҳал этади. ЎзРФПКнинг 160-моддасида кўрсатиб ўтилган ҳаракатлар асосида ишни судда кўришга тайёрлайди. Ушбу тоифадаги ишлар амалдаги Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик процессуал кодекси талабидан келиб чиқиб судда мазмунан кўрилади, манфаатдор шахс бажарилган нотариал ҳаракатларни ёки нотариал ҳаракатни бажариш рад этилганлигини нотўғри деб ҳисобласа, бу ҳақда у нотариал идора жойлашган ҳудуддаги судга шикоят беришга ҳақли. ЎзР ФПК да нотариал ҳаракат нотўғри бажарилганлиги ёки уни бажариш рад этилганлиги ҳақидаги шикоятлар нотариал ҳаракат нотўғри бажарилганлиги ёки бундай ҳаракатни бажариш рад этилганлиги аризачига маълум бўлган кундан эътиборан йигирма кунлик муддатда берилади, деб кўрсатиб ўтилган.
Ҳабиб Саидов, Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро суди судьяси
Ойбек Шомуродов, Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро суди судьяси
Мамлакатимиздаги кенг кўламли ислоҳотлар, ҳар бир инсон тақдирига, унинг ҳуқуқ ва манфаатларини олий қадрият даражасида кўтариш ва давлат муҳофазаси кафолатларини кучайтириш, пировард натижада “инсон қадри”ни амалда таъминлашга қаратилган. Бу борада давлатимиз раҳбари Шавкат Мирзиёевнинг ташаббуси билан мамлакатимизда сўнгги беш йилда суд-ҳуқуқ тизимини тубдан ислоҳ этишга қаратилган кенг қамровли ташкилий-ҳуқуқий чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Бунда қонун устуворлигини таъминлаш, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқларини рўёбга чиқариш ва жамиятда адолатни қарор топтиришда одил судлов муҳим ўрин тутиши эътиборга олинди. Жумладан, соҳада йиллар давомида ечим топмаган муаммоли масалаларни ҳал қи¬лиш борасида Президентимизнинг ўндан ортиқ фармон ва қарорлари ҳамда Парламент томонидан одил судлов сифати ва самарадорлигини оширишга қаратилган учта кодекс янгидан қабул қилиниб, қатор қонунларга тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди. Шунингдек, бу йўналишдаги устувор масалалар юзасидан 40 дан ор¬тиқ қонун, фармон ва қарорлар қабул қилинди. Қабул қилинган қонун ҳужжатлари асосида суд-ҳуқуқ соҳасида фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ишонч¬ли ҳимоя қилиш даражасини ошириш, одил судловдан фойдаланиш имко¬ният¬ларини кенгайтириш, суд тизимини такомиллаштириш борасида муҳим ислоҳотлар, ташкилий-ҳуқуқий, тузилмавий, институционал ўзгартиришлар амалга оширилди. Бу борадаги ижобий ўзгаришлар БМТнинг Судьялар ва адвокатлар мустақиллиги ма¬саласи бўйича махсус маърузачиси Диего Гарсия-Саян томонидан ҳам эътироф этилди. Суд тизимида амалга оширилган ислоҳотлар халқаро рейтинг ва индексларда ҳам мамлакатимиз нуфузига ижобий таъсир кўрсатмоқда. Эътиборлиси, ушбу рей¬тинглар¬¬да мамлакатимизнинг ўр¬ни асосан суд фаолияти самарадорлигига эришганлиги натижасида яхшиланган. Ушбу кўрсаткич энг юқо¬ри бўлган 16,6 балл¬га кўтарилди. Бундай натижаларга эришишда, албатта, соҳада амалга оширилган тарихий ислоҳотлар ҳамда қабул қилинган қонунлар муҳим аҳамиятга эга бўлди. Мамлакатимиз суд-ҳуқуқ соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар ҳақида фикр юритганда, 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган «Судлар тўғ-рисида»ги қонун мустақилликнинг дастлабки йилларида ишлаб чиқилганига эътибор қаратиш лозим. Мазкур қонун «ўтиш даври»нинг кенг кўламли ўзгаришларини ҳуқуқий тартибга солишда муҳим роль ўйнади. Мамлакатда қонун устуворлигини таъминлаш, одил судловни амалга ошириш борасида мустаҳкам ҳуқуқий замин яратилди. «Судлар тўғрисида»ги қонун 2000 йил 14 декабрда янги таҳрирда қа¬бул қилинди. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси ривожланишининг янги босқичи қо¬нун устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилишга йўналтирилган суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини ҳам¬да фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини мустаҳкамлаш, одил судлов самарадорлигини ошириш бўйича устувор вазифаларни белгилаб берди. Реал ижтимоий-иқтисодий муносабатлар ва илғор халқаро¬ стандартлар талабларига жавоб берадиган, тўғридан-тўғри амал қиладиган замонавий суд қонунчилигини шакллантирмасдан туриб, ушбу вазифаларга эришиб бўлмайди. Бунда «Судлар тўғрисида»ги қонуннинг амалда бўлган таҳририга 2001 йилдан бошлаб 19 марта концептуал ўзгартиришлар киритилди. Шунга қарамай, ушбу қонунда суд тизимидаги ислоҳотлар, чуқур ўзгаришлар тўлиқ акс эттирилмаган ва у одил судлов соҳасидаги халқаро стандартларга, замонавий талабларга жавоб бермай қолган эди. Шу сабабли мамлакатимизда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳатларининг мантиқий давоми сифатида ҳамда Президентимизнинг 2020 йил 24 июлдаги «Судлар фаолия¬тини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга до¬ир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармони ижросини таъминлаш юзасидан янги таҳрирдаги «Судлар тўғ-рисида»ги қонун ишлаб чиқилди. «Судлар тўғрисида»ги қо¬нуннинг янги таҳрири Олий Мажлис Қонунчилик палатаси томонидан 2021 йил 15 июнда қабул қилинди, Сенат томонидан 26 июнда маъқулланди ҳамда 2021 йил 28 июлда Президентимиз томонидан имзоланди. Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг жорий йил 25-26 июнь кунлари бўлиб ўтганўн олтинчи ялпи мажлисида муҳокама қилинган қонунлардан “Судлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни ҳақида тўхталадиган бўлсак,1993 йилда қабул қилинган ва ўзгартишлар ва қўшимчалар киритилиб, 2000 йил 14 декабрда янги таҳрири тасдиқланган, 2021 йил 28 июлгача амалда бўлган Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисида”ги Қонуни мустақилликнинг дастлабки йилларида ишлаб чиқилган бўлиб, Қонунда суд тизимида олиб борилган ислоҳотлар натижасида вужудга келган ўзгаришлар тўлиқ акс эттирилмаган эди. “Судлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни 14 та боб ва 101 та моддадан иборат бўлиб, Қонун билан одил судловнинг асосий принциплари ва суд ҳужжатларини қайта кўриш тартиби такомиллаштирилди, судьяларнинг мақоми, уларнинг мустақиллиги кафолатлари кучайтирилди, судьялик лавозимига номзодлар ва сайланадиган шахсларга нисбатан қўйиладиган талаблар халқаро стандартларга мослаштирилди, судьяларнинг интизомий жавобгарлиги қайта кўриб чиқилди, судьялар ваколатларини тўхтатиб туриш, шунингдек, тугатиш асослари ва тартиби аниқлаштирилди ҳамда судьяларнинг ижтимоий ҳимояси боғлиқ масалалар акс эттирилди. Янги қонуннинг асосий ма第мун-моҳияти қуйидагиларга қаратилган: Биринчидан, суд тизимида амалга оширилган ташкилий-тузилмавий ўзгаришлар қо¬нунда акс эттирилди. Хусусан, вилоят ва унга тенглаштирилган судларнинг ягона судга бирлаштирилгани ва маъмурий судлар тизимидаги ўзгаришларга оид нормалар назарда тутилди. Иккинчидан, одил судловнинг асосий принциплари қайта кўриб чиқилди. Яъни қо¬нунийлик, одил судловни амалга оширишда малакали юридик ёрдам, суд ҳужжати устидан шикоят қилиш ҳуқуқи каби янги асосий принциплар билан тўлдирилиб, амалдагиларига таҳририй ўзгартишлар киритилди. Учинчидан, суд ҳужжатларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини қай¬та кўриш тартиби илғор хорижий тажриба асосида такомиллаштирилди. Хусусан, суд ишларини назорат тартибида кўриш институти тугатилиши муносабати билан Олий суд Пленуми, Раёсати, барча судларнинг ваколатлари, таркибларига тегишли ўзгартишлар киритилиб, амалга оширилаётган ислоҳотларга мувофиқлаштирилди. Тўртинчидан, судьяларнинг мақоми, уларнинг мустақиллиги кафолатлари кучайтирилди. Судьяларнинг ахборот-коммуникация технологиялари тизимидан фойдаланиш борасидаги ҳуқуқлари кенгайтирилди. Уларнинг мажбуриятлари «Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида»ги қонун, Судьяларнинг одоб-ахлоқ кодекси талабларига мувофиқлаштирилди. Бешинчидан, судьялик лавозимига номзодлар ва судьялик лавозимига тайинланадиган, сайланадиган шахсларга нисбатан қўйиладиган талаблар халқаро стандартларга мувофиқлаштирилди. Судьялик лавозимига номзод бўлиши мумкин бўлмаган шахслар дои¬раси белгиланиб, иш стажлари бўйича талаблар қайта кў¬риб чиқилди. Олтинчидан, судьялар, суд раислари ва раис ўринбосарларини тайинлаш (сайлаш) тартиби такомиллаштирилди. Еттинчидан, судьяларнинг интизомий жавобгарлиги, интизомий ишни қўзғатиш ва кўриб чиқиш тартиби унинг ҳуқуқ ва манфаатларини эътиборга олган ҳолда қай¬та кўриб чиқилиб, унинг мақомига мослаштирилди. Бунда судьяларга нисбатан интизомий иш фақат судьяларнинг тегишли малака ҳайъатлари томонидан қўзғатилиши назарда тутилди. Судьяларга нисбатан қўлланиладиган интизомий чоралар тури кенгайтирилди. Судья¬ларга интизомий жазо чораларини қўллаш тўғрисидаги қарор устидан шикоят қилиш ҳуқуқи берилди. Саккизинчидан, судьялар ваколатларини тўхтатиб туриш, шунингдек, тугатиш асослари ва тартиби янада аниқлаштирилди. Судьянинг ваколатларини тўхтатиш асослари кенгайтирилиб, судьяга нисбатан жиноят иши қўзғатилган бўлса ёки судья давлат ҳокимияти вакиллик органлари сайловида депутатликка номзод сифатида иш¬тирок этаётган тақдирда судьянинг ваколатлари тўхтатилиши белгиланди. Тўққизинчидан, судьяларнинг моддий таъминоти ва уларни ижтимоий ҳимоя қи¬лиш чоралари кучайтирилди. Шунингдек, илк бор «Ҳарбий судлар фаолиятини ташкил этиш тўғрисида»ги, «Судья¬ларнинг малака даражалари тўғрисида»ги ва «Суд тизими ходимларининг мансаб даражалари тўғрисида»ги Низомлар қонун билан тасдиқланди. Шундай қилиб, «Судлар тўғ¬¬рисида»ги қонуннинг ян¬ги¬ таҳрирда қабул қилиниши: – суд-ҳуқуқ соҳасида сўнг¬ги йилларда амалга оширилган ислоҳотларни қонун билан мус¬таҳкамлашга; – судьяларнинг мустақиллигини тўлиқ таъминлашга қବратилган кафолатларни янада кучайтириш, судьялар мақомининг ҳуқуқий асосларини такомиллаштиришга; – фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини самарали ҳимоя қилиш, бунга тўсқинлик қилувчи ҳуқуқий бўшлиқларни тўлдиришга; – одил судловга оид ҳу¬қуқий нормаларни халқаро стандарт¬ларга мослаштириш, бу борадаги халқаро ҳужжатлар нормаларининг миллий қонунчиликка имплементация қилинишига; – суд ҳокимияти билан боғлиқ масалаларни меъёрий ҳужжатлар билан тартибга солиш амалиётини бекор қи¬лишга, одил судлов самарадорлигини оширишга; – суд мустақиллиги, қонун устуворлиги ва одил судлов самарадорлиги бўйича хал¬қаро рейтингларда мамлакатимиз нуфузи ошишига хизмат қилади. Бундан ташқари қонунда БМТнинг Судьялар ва адвокатлар мустақиллиги масаласи бўйича махсус маърузачиси Диего Гарсия-Саяннинг 2019 йил 19-25 сентябрь кунлари Ўзбекистонга амалга оширган расмий ташрифи якунларига доир маърузасида берилган тавсиялари инобатга олинган ҳолда муайян нормалар баён этилди. Бу ҳам мамлакатимизнинг халқаро ҳамжамият олдидаги мажбуриятлари бажарилишига қў¬шилган ҳиссадир.
“Судлар тўғрисида”ги 28.07.2021 йилдаги ЎРҚ-703-сон Қонунига асосан суд тизими ўзгартирилди, Конституциявий суд ва Судьялар олий кенгашини ташкил этиш ва унинг фаолияти тартиби эса алоҳида қонунлар билан белгиланади. Янги қонунга кўра, суд тизими энди қуйидагилардан иборатдир: • Конституциявий суд; • Олий суд; • ҳарбий судлар; • Қорақалпоғистон Республикаси суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари; • Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судлари; • фуқаролик ишлари бўйича туманлараро, туман, шаҳар судлари; • жиноят ишлари бўйича туман, шаҳар судлари; • туманлараро, туман, шаҳар иқтисодий судлари; • туманлараро маъмурий судлар. Конституциявий суд ва Судьялар олий кенгашини ташкил этиш ва унинг фаолияти тартиби алоҳида қонунлар билан белгиланади. Қуйидагиларнинг ваколатлари чегараси белгиланди: • Олий суд, унинг Пленуми ва Раёсати, шунингдек раис, раиснинг биринчи ўринбосари ва раиснинг ўринбосарлари – судлов ҳайъати раислари; • Қорақалпоғистон Республикаси суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари, уларнинг раёсатлари ва суд ҳайъатлари; • фуқаролик ишлари, жиноят ишлари бўйича туманлараро, туман, шаҳар судлари, иқтисодий судлар; • Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди, вилоят, Тошкент шаҳар маъмурий суди; • туманлараро маъмурий судлар. Судьялик лавозимига сайланадиган, тайинланадиган шахсларга қўйиладиган талаблар эса Қонуннинг 68-моддасида кўрсатилган бўлиб, унга кўра: • Ушбу Қонуннинг 67-моддаси талабларига жавоб берадиган, юридик ихтисослик бўйича камида 15 йиллик иш стажига (2021 йил 29 июлгача амалда бўлган Қонунда 10 йил эди), шу жумладан, қоида тариқасида, судья сифатида камида 7 йиллик иш стажига(олдин 5 йил эди) эга бўлган шахс Ўзбекистон Республикаси Олий суди судьяси бўлиши мумкин. • Ушбу Қонуннинг 67-моддаси талабларига жавоб берадиган, юридик ихтисослик бўйича камида 10 йиллик иш стажига (олдин 7 йил эди), шу жумладан, қоида тариқасида, судья сифатида камида 2 йиллик иш стажига эга бўлган шахс Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судининг, Қорақалпоғистон Республикаси судининг, Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий судининг, вилоят, Тошкент шаҳар судининг, вилоят, Тошкент шаҳар маъмурий судининг судьяси бўлиши мумкин. • Ушбу Қонуннинг 67-моддаси талабларига жавоб берадиган, 35 ёшга тўлган ва юридик ихтисослик бўйича камида 7 йиллик иш стажига(олдин 5 йил эди) эга бўлган шахс туманлараро, туман, шаҳар судининг, ҳудудий ҳарбий суднинг судьяси бўлиши мумкин. • Илк бор судьялик лавозимига тайинланадиган номзодлар Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши ҳузуридаги Судьялар олий мактабида мажбурий тартибда ўқиши шарт. Ўқиш даврида улар асосий иш жойи бўйича ўртача ойлик иш ҳақи сақланмаган ҳолда меҳнат мажбуриятларини бажаришдан озод этилади, бироқ ўқишнинг бутун даврида иш жойи (лавозими) сақланади.
• “Судлар тўғрисида”ги Қонуннинг 71-моддасига кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий суди судьяси лавозимида бўлишнинг энг юқори ёши 70 ёшни, бошқа судлар судьялари учун — 65 ёшни ташкил этади. • Ўзбекистон Республикаси Олий суди судьяси лавозимида бўлишнинг энг юқори ёши ўзининг розилиги билан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 5 йилгача, бошқа судлар судьясининг ёши эса Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши томонидан худди шундай 5 йилгача узайтирилиши мумкин. • Судья қонунчиликка мувофиқ пенсияга чиқиш ҳуқуқини сақлаб қолади. Қуйидагилар эса судьялик лавозимига номзод бўлиши мумкин эмас: • жиноят содир этганликда айбланаётган шахс; • илгари судланган ёки ўзига нисбатан жиноят иши реабилитация қилмайдиган асослар бўйича тугатилган шахс; • чет давлат фуқаролигига эга бўлган ёки чет давлат ҳудудида доимий яшаш ҳуқуқини тасдиқловчи яшаш гувоҳномасига ёхуд бошқа ҳужжатга эга бўлган шахс; • суд томонидан муомалага лаёқатсиз ёки муомала лаёқати чекланган деб эътироф этилган шахс; • психиатрия ёки наркология муассасаларида ҳисобда турган шахс; • судьянинг ваколатларини амалга оширишга тўсқинлик қиладиган бошқа касалликка чалинган шахс.
• “Судлар тўғрисида”ги Қонуннинг 5-моддасига кўра, судьялар корпусини шакллантириш судьяларнинг мустақиллиги принципига қатъий мувофиқ ҳолда Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши томонидан амалга оширилади.
Қонуннинг 85-моддасига кўра, ваколатлари муддати тугаган судьяларнинг ўртача ойлик иш ҳақи уларни янги ваколатлар муддатига қайта сайлаш ёки қайта тайинлаш тўғрисидаги масала ҳал қилинаётган даврда ёхуд бошқа иш берилгунга қадар, лекин кўпи билан уч ойгача сақлаб қолинади.
Судьяларга уларнинг ваколатлари муддати тугаганидан кейин улар судьялик лавозимига сайланишга ёки тайинланишга қадар эгаллаб турган аввалги иши (лавозими) берилади, бундай иш (лавозим) мавжуд бўлмаганда эса аввалгисига тенг бошқа иш (лавозим) берилади.
Судьяларнинг интизомий жавобгарлиги илгари қонуннинг 73 моддаси билан тартибга солинган бўлса, энди ушбу нормага 4 та моддадан иборат 11-боб бағишланган. Унга кўра, судья интизомий жавобгарликка қуйидаги ҳолатларда тортилиши мумкин: • одил судловни амалга оширишда қонунийликни бузганлик учун; • суд ишини ташкил этишда бепарволиги ёки интизомсизлиги оқибатида йўл қўйган камчиликлари учун; • судьялик шаъни ва қадр-қимматига боғ туширадиган ҳамда суднинг обрўсини туширадиган ножўя хатти-ҳаракат содир этганлиги учун; • Судьялар одоби кодекси талабларини бузганлик учун. Судяларнинг малака ҳайъати судяга қуйидаги интизомий жазолардан бирини қўллаши мумкин: • огоҳлантириш; • ҳайфсан; • ўрача ойлик иш ҳақининг ўттиз фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорда жарима; • малака даражасини бир поғонага пасайтириш; • ваколатларини муддатидан илгари тугатиш. Янги қонун билан киритилган 12-боб судянинг ваколатларини тўхтатиб туриш ва тугатиш ҳолатлари ва тартибини назарда тутади. Судяларни моддий қўллаб-қувватлашга келадиган бўлсак, янги қонун уларга уй-жой олиш ва ижарага олинган турар-жой бинолари учун компенсация олиш имкониятини беради. Ваколатлари муддати тугаган судьяларнинг ўртача ойлик иш ҳақи уларни янги ваколатлар муддатига қайта сайлаш ёки қайта тайинлаш тўғрисидаги масала ҳал қилинаётган даврда ёхуд бошқа иш берилгунга қадар, лекин кўпи билан уч ойгача сақлаб қолинади. Судьяларга уларнинг ваколатлари муддати тугаганидан кейин улар судьялик лавозимига сайланишга ёки тайинланишга қадар эгаллаб турган аввалги иши (лавозими) берилади, бундай иш (лавозим) мавжуд бўлмаганда эса аввалгисига тенг бошқа иш (лавозим) берилади. Суд мажлисида ҳозир бўлган шахслар ва ОАВ вакиллари қонунда белгиланган тартибда фотосуратга олиши, видео ва аудио ёзувни амалга ошириши мумкин. Бироқ, тартибнинг ўзи ушбу қонунда баён қилинмаган. Бир сўз билан айтганда, қонуннинг қабул қилиниши эса Ўзбекистон Республикасида суд тизимининг фаолият кўрсатиш тартибини ва судьялар мустақиллиги кафолатларини такомиллаштиришга, судьялик касбининг обрўсини кўтаришга, суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш ва суднинг нуфузини оширишга, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини мустаҳкамлашга хизмат қилади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» 2023 йил 16 январдаги ПФ–11-сон Фармони қабул қилинди. Фармон билан 2023–2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси тасдиқланди. Стратегия доирасида қуйидагилар одил судловни таъминлашнинг устувор вазифалари этиб белгиланди: «Инсон қадри учун» ғояси асосида адолатли суд тизимини шакллантириш ҳамда унинг фаолиятини халқ манфаати ва инсон қадр-қимматини самарали ҳимоя қилишга йўналтириш; адолатли суд қарорлари қабул қилинишига эришиш орқали халқнинг, тадбиркорларнинг суд тизимига бўлган ишончини мустаҳкамлаш; фуқаролар ҳамда тадбиркорларга ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини судларда ҳимоя қила олиши учун барча имкониятларни яратиш; судлар фаолиятини тўлиқ рақамлаштириш, сунъий интеллект технологияларини жорий этиш; судьяларнинг мустақиллиги ва дахлсизлиги кафолатларини кучайтириш; суд қарорларининг қатъий ижросини таъминлаш, бу борада давлат органлари ва маҳаллий ҳокимликларнинг масъулиятини ошириш; судьялар ва суд ходимларида юксак муомала маданиятини шакллантириш орқали судга мурожаат қилган ҳар бир фуқаро ва тадбиркорда суддан, пировардида эса давлатдан розилик ҳиссини уйғотиш. Қуйидаги тартибларни жорий этиш режалаштирилмоқда: туманлараро, туман, шаҳар судлари томонидан биринчи инстанцияда кўрилган ишларни вилоят ва унга тенглаштирилган судларда апеллация ёки кассация тартибида қайта кўриб чиқиш; вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан апеллация ёки кассация тартибида кўрилган ишларни мазкур судларда тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш; вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида кўрилган ишларни Олий суднинг судлов ҳайъатларида тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш; юқори инстанция судлари томонидан ишни янгидан кўриш учун қуйи судларга юбориш тартибини бекор қилиш ва уларга иш бўйича якуний қарор қабул қилиш масъулиятини юклаш. Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш мақсадида уларнинг ишига ҳар қандай аралашув қатъий жазоланади, судьяларнинг хавотирсиз ишлаши учун давлат томонидан барча шароитлар яратилади. Суднинг мустақиллиги ва судьялар дахлсизлигини таъминлашни кучайтириш бўйича қуйидаги чоралар белгиланди: судга ҳурматсизлик учун маъмурий жавобгарликни кучайтириш ва жиноий жавобгарлик белгилаш; суд ишларига аралашганлик ва суд ҳужжатини ижро этмаганлик учун жавобгарликни кучайтириш; одил судловга аралашганликка оид ҳар бир жиноят бўйича жамоатчиликни мажбурий хабардор қилиш; судьяга нисбатан тезкор-қидирув тадбирларининг ўтказилишига фақат Бош прокурорнинг санкцияси асосида йўл қўйилишини белгилаш; процессуал характерга эга бўлмаган, ҳуқуқий тушунтириш бериш бўйича мурожаатларни адлия органлари томонидан кўриб чиқиш амалиётини йўлга қўйиш. Одил судловни амалга оширишга кўмаклашиш бўйича ихтисослашган прокурорлар корпуси шакллантирилди ва унга қуйидагилар киради: Бош прокуратуранинг жиноий, фуқаролик, иқтисодий, маъмурий суд ишларини юритишда прокурор ваколатини таъминлаш бошқармалари; ҳудудий прокуратураларнинг жиноий, фуқаролик, иқтисодий, маъмурий суд ишларини юритишда прокурор ваколатини таъминлаш бўйича тегишли бўлим ва тармоқлари; туман (шаҳар) прокурорларининг мазкур йўналишлар бўйича тегишли ўринбосари ва ёрдамчилари. Ихтисослашган прокурорлар корпуси ходимлари ўз ваколатларини ҳар қандай орган ва мансабдор шахсдан мустақил равишда, фақат қонунга бўйсуниб амалга оширади улар фаолиятига аралашишга йўл қўйилмайди. Фармон билан ихтисослашган прокурорлар корпуси фаолиятида 2023 йил 1-сентабргача «Судларда прокурор иштироки» ахборот тизими синов тарзида ишга туширилади ҳамда 2024 йилдан амалиётга тўлиқ жорий этилади. Фармонга кўра, қуйидагилар жорий этилади: айрим тоифадаги фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишларни кўриш ваколати маъмурий органларга ўтказилади; айрим тоифадаги жиноят, фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишлар қуйи инстанция судларининг ўзида якунлаш тартиби белгиланади. Айрим йўналишларда прокурор назорати қисқартирилади, Бош прокуратура ҳузуридаги ташкилотлар штат бирликлари мақбуллаштирилади ҳамда унинг ҳисобидан Ихтисослашган прокурорлар корпуси штат бирликлари сони кўпайтирилади. Ихтисослашган прокурорлар корпуси ходимлари суд биноларида ўтиради.
Истам Турдиев, Бухоро вилоят суди судьяси
Алишер Бахромов, Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро суди судьяси
Кўп ҳолларда фуқаролар томонидан исми ёки фамилияси ўзига ёқмаслиги, исмини ўзгартирмоқчи эканлиги, фамилия исм ота исмни ўзгартириш тартиби қандайлиги юзасидан кўплаб саволлар келиб тушади.
Оила кодексининг 226-моддасига кўра фуқаронинг фамилия, исм ва ота исмини ўзгартириш тўғрисидаги аризаси ўн олти ёшга тўлгандан кейин ўзи яшаб турган жойдаги фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органи томонидан кўриб чиқилиши, фамилия, исм ва ота исмини ўзгартириш тўғрисидаги хулоса ички ишлар органлари томонидан ушбу шахс тегишлича текширувдан ўтказилгандан кейингина тузилиши мумкинлиги, фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органининг фамилия, исм ва ота исмини ўзгартиришни рад этганлиги устидан суд тартибида шикоят қилиниши мумкинлиги белгиланган.
Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш қоидаларига мувофиқ ариза берувчи 16 ёшга тўлгач турар жойдаги ФҲДЁ органига юқоридаги масала юзасидан ариза бериши мумкин.
Агар 16 ёшга тўлган шахс паспорт ёки паспорт ўрнини босувчи шахсни тасдиқловчи бошқа ҳужжат олгунга қадар фамилияси, исми, ота исмини ўзгартириш ҳақида ариза берса, у ҳолда аризага туғилганлик ҳақида гувоҳнома илова қилинади.
Фамилия, исм, ота исмини ўзгартириш тўғрисидаги аризалар ФҲДЁ бўлимлари томонидан қуйидаги ҳолларда кўриб чиқилади:
«Давлат тили ҳақида»ги қонунининг 15-моддасига биноан;
суднинг ҳал қилув қарори асосида;
агар фамилия ва исм эшитилишда ёқимсиз бўлса;
агар фамилия ва исм миллатига тўғри келмаса;
хоҳишга қараб никоҳгача бўлган фамилияга (никоҳда турган даврида ҳам, никоҳдан ажратилгандан кейин ҳам) қайтишда;
оила учун умумий фамилияда бўлиш истаги пайдо бўлганда (агар никоҳ тузиш пайтида эр-хотин умумий фамилия қабул қилишмаган бўлса);
16 ёшга тўлган шахсга оталикни белгилашда.
Исм-фамилия, ота исмини ўзгартириш тўғрисидаги аризага қуйидаги ҳужжатлар илова қилинади:
агар ариза берувчи никоҳда турган бўлса, у ҳолда никоҳ тузилганлиги ҳақидаги гувоҳномаси, агар никоҳдан ажратилган бўлса — никоҳдан ажралганлик ҳақидаги гувоҳномаси;
агар ариза берувчининг вояга етмаган болалари бўлса, у ҳолда болаларининг туғилганлик ҳақидаги гувоҳномалари;
ариза берувчининг паспортидан ёки шахсини тасдиқловчи бошқа ҳужжатидан кўчирма;
агар ариза берувчи вояга етмаган ёки суд қарори билан муомалага лаёқатсиз деб топилган бўлса, у ҳолда ота-онасининг ёхуд васий ёки ҳомийнинг аризаси;
1 дона (3х4 ўлчамли) фотосурат.
Шохида Бозорова,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди раиси,
Давлат Ҳакимов,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди судьяси
Республикамизнинг қонун ҳужжатларига мувофиқ фуқаролар ва ташкилотлар ўз ишларини шахсан ёки ваколатлари ишончнома билан тасдиқланиши керак бўлган вакиллар орқали юритишлари мумкин.
Фуқаролик кодекси (ФК)нинг 134-моддасида белгиланишича, бир шахс (ишонч билдирувчи) томонидан иккинчи шахсга (ишончли вакилга) учинчи шахслар олдида вакиллик қилиш учун берилган ёзма ваколат ишончнома ҳисобланади. Бунда ишончли вакил фақат ўзига ишончнома билан берилган ваколатлар доирасида иш олиб боради ва, агар ишончномада бошқа нарса назарда тутилмаган бўлса, ўзи вакил қилинган ҳаракатларни шахсан амалга ошириши керак.
Барча ишончномаларни вазифасига ва ишончли вакилга (вакилга) бериладиган ҳуқуқларга боғлиқ ҳолда 3 турга бўлиш мумкин – бир марталик, махсус ва умумий.
Бир марталик ишончнома ишончли вакилга бир марталик ҳаракатни амалга оширишга ваколат беради. Масалан, товар-моддий бойликлар, банкдан пул суммаси олиш, шартнома имзолаш.
Махсус ишончнома умумий мақсад, предмет ва таомил билан боғлиқ ва бир юридик натижага эришишга йўналтирилган бир турдаги муайян ҳаракатларни амалга оширишга берилади. Масалан, транспорт ташкилотларидан юк олиш билан боғлиқ операциялар бўйича, судда вакил бўлишга ва ҳоказо.
Умумий ёки бош ишончнома ишонч билдирувчининг мол-мулкидан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳамда унинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини амалга ошириш бўйича, шу жумладан давлат органлари, тижоратчи ва тижоратчи бўлмаган юридик шахслар, уларнинг бўлинмалари, шунингдек ҳар қандай бошқа шахслар олдида барча масалалар бўйича ва вакил қилган шахс номидан ишларни юритишга вакил бўлишга ваколатлар беради. Филиал ёки ваколатхона раҳбарига бош ташкилот номидан берилган, унинг раҳбари ёки таъсис ҳужжатлари бунга ваколат берган бошқа шахс томонидан имзоланган ишончнома бош ишончномага мисол бўлади.
Шохида Бозорова,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди раиси,
Жахонгир Каримов,
Фуқаролик ишлари бўйича Ромитан туманлараро суди судьяси
Давлатимизда болаларга тегишли ҳуқуқ ва эркинликлар Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва бошқа қонун ҳужжатлари, жумладан “Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикасининг қонуни, Ўзбекистон Республикаси Оила кодекси, халқаро миқёсда эса “Бола ҳуқуқлари тўғрисида Конвенция” орқали кафолатлаб қўйилган.
Боланинг ҳуқуқи у билан бирга туғилади, дейиш мумкин. Чунки, ҳар бир бола туғилган пайтдан эътиборан фамилия, исм, ота исмини олади, миллати ва фуқаролигига эга бўлади. “Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг 8-моддасида яшаш ҳуқуқи ҳар бир боланинг узвий ҳуқуқи эканлиги, бола ҳаётига суиқасд қилиш энг оғир жиноят ҳисобланиши таъкидланган.
Бола туғилгач, унинг соғлиғи ҳақида қайғуриш керак. Ушбу йўналишда ҳам давлатимиз томонидан имкониятлар яратилган. Яъни боланинг соғломлигини таъминлаш чоралари у туғилмасдан аввал кўрилади.
Бола дунёга келгач, унинг саломатлигини сақлаш йўлида қуйидагилар амалга оширилиши лозим:
– малакали ва бепул тиббий ёрдам кўрсатиш;
– болалар касалликлари профилактикаси, даволаш-профилактика муассасаларида диспансер кузатувини олиб бориш ҳамда даволаш;
– талаб даражасидаги сифатга эга бўлган озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқарилиши ва сотилишини назорат қилиш;
– санитария-гигиена таълимини бериш;
14 ёшдан катта бола маълумотларни билган ҳолда тиббий аралашувга ихтиёрий равишда розилик бериш ёки уни рад этиш ҳуқуқига эга бўлади.
Ҳаёт доим ҳам бир текисда давом этавермайди. Дейлик, бола ҳаётда адашди ва жиноят содир этди. Бунда ҳам давлатимиз томонидан боланинг манфаатлари биринчи ўринга қўйилади. Яъни 18 ёшд
