Насиров Фахриддин Пазилжонович 1989 йил 23-сентябрда Тошкент шаҳрида туғилиб, ўсди, оилалик бўлиб, 3 нафар фарзанднинг отаси бўлди, яхшигина касб(фотограф)ни ҳам эгаси эди.
Бироқ, ҳаёт сўқмоқлари уни енгил пул топиш сари етаклади, у бир эмас 3 марта фирибгарлик жиноятини содир қилиб судланди, шу судланганларнинг кейинги 2 мартаси янгича усул, яъни ёш қиз ва жувонларни ишончига кириб уларни алдаб, ўзини хорижни журналларига ишловчи журналист танишлари орқали катта пуллар эвазига уларни тарихий обидаларга бой бўлган шаҳарларга олиб бориб, уларни суратга тушириб, кейин ушбу журналларнинг турли саҳифалари орқали суратларини ёритиб, катта пулга эга бўлишни айтиб, ишонтирди қўйди.
Яъни у, 2020 йил 27 август куни Тошкент шаҳрида яшовчи фуқаролар Тиллоева Сарвиноз Фармоновна, Нармурзаева Ҳилола Бакижановна, Ташпулатова Камола Захировнага ўзини хорижий журнал фотосуратчиси деб таништириб, уларни Бухоро шаҳридаги қадимий ёдгорликлар олдига олиб бориб, фотосуратга туширишини, 15 дона журналнинг ҳар бир сахифаси учун 850.000 (саккиз юз эллик минг) сўмдан пул беришини ваъда бериб, уларни ишончига кириб, алдаб, уларни Бухоро шаҳрига олиб келиб, йўл ва меҳмонхона харажатлари учун, жами 3.000.000 сўм миқдоридаги нақд пулларни қўлга киритиб, фирибгарлик жиноятини содир қилди.
Суд, мазкур жиноят иши 2021 йил 14-январда жиноят ишлари бўйича Қоровулбозор туман суди томонидан кўриб чиқилиб, судланувчи Ф.Насиров томонидан жабрланувчиларга етказилган зарарлар тўлиқ қопланганлигини, қилмишига чин кўнгилдан пушаймонлигини инобатга олиб, уни Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 168-модда 3-қисмининг “б” банди билан айбли деб топиб, ойлик иш ҳақининг 20 фоизини давлат даромади ҳисобига ушлаб қолиш шарти билан 3 (уч) йил муддатга аҳлоқ тузатиш ишлари жазоси тайинланди.
Мазкур ҳолатга назар ташлаб таҳлил қилар эканмиз, фирибгарлик жиноятининг бундай усуллари ҳам учраб турганлигидан афсусланиб, фуқаролларни янада огохликка чақирган ҳолда, шахсларнинг ҳийла найрангларига учмаслик, сиз билан мулоқот олиб бораётган одамнинг осмонўпар гапларию ваъдаларини қанчалик ҳақиқатга яқинлигини яна бир ўйлаб кўришларини, сўраб қолган бўламиз.
Зеро меҳнат орқали топилган ҳар бир тийин қадрли эканлигини унутмаслигимиз керак асло.
Завқий Қурбонов, Бухоро вилоят судининг жиноят ишлари бўйича судьяси
Махмуд Арипов, жиноят ишлари бўйича Қоровулбозор туман суди раиси
2022 йил 22-октябрь куни Бухоро вилояти Қоровулбозор туман Халқ таълими бўлимига қарашли 2-сонли умумтаълим мақтабида мактаб педагогик жамоаси ҳамда ўқувчи ёшлар билан жиноят ишлари бўйича Қоровулбозор туман суди раиси М.Арипов иштирокида “Бола ҳуқуқлари қонун ҳимоясида” мавзусида давра суҳбати ўтказилди.
Давра суҳбати жараёнида Қоровулбозор туманида жиноий ва маъмурий судлари томонидан 2022 йилнинг 9 ойи мобайнида амалга оширилган ишлар, вояга етмаганлар ўртасида содир қилинган жиноятлар ва маъмурий ҳуқуқбузарликлар ҳамда жиноятчилик ва ҳуқуқбузарликларни олдини олиш бўйича профилактик-тарғиботларни роли ва уларни янада кучайтириш тўғрисида суд раиси томонидан тўхталиб ўтилди.
Жиноят ишлари бўйича Қоровулбозор туман судининг раиси М.Арипов томонидан 20.11.1989 йилда қабул қилинган ҳамда Ўзбекистон Республикаси томонидан 09.12.1992 йилда ратификация қилинган “Бола ҳуқуқлари тўғрисида”ги Конвенция ундаги аъзо давлатларнинг мажбуриятлари ва ҳуқуқлари ҳақида тўхталиб ўтди.
Шунингдек Бухоро вилояти Қоровулбозор туман Халқ таълими бўлимига қарашли 2-сонли умумтаълим мактаби директори Д.Турсунова сўзга чиқиб, мактаб педагогик жамоаси томонидан олиб борилаётган ишлар, ўқувчиларини дарсларга қатнашиш жараёнлари, дарс машғулотларини қизиқарли ва кенг илғор усуллардан фойдаланган ҳолда олиб бориш тўғрисида тўхталиб ўтди.
Завқий Қурбонов, Бухоро вилоят судининг жиноят ишлари бўйича судьяси
Махмуд Арипов, жиноят ишлари бўйича Қоровулбозор туман суди раиси
Мамлакатимиз мустақил ривожланиш йиллари давомида аёлларнинг ҳуқуқлари ва уларнинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича катта муваффақиятларни қўлга киритди. Ўз-ўзидан аёнки, республикамизнинг ижтимоий-сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий ҳаётида хотин-қизларнинг фаол иштирок этишини таъминлаш соҳасидаги салмоқли муваффақиятларининг аҳамияти ҳам салмоқлидир. Умуман, Ўзбекистонда хотин-қизларнинг жамиятдаги ўрни ва мавқеини мустаҳкамлаш борасида давлат аҳамиятига молик салмоқли ишлар амалга ошириб келинмоқда. Зеро, жамият ривожини хотин-қизларсиз, уларнинг иштирокисиз тасаввур этиб бўлмайди. Шу боис аёлларнинг оилада ҳам, давлат ва жамоат ишларида ҳам эмин-эркин фаолият юритишлари, уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини рўёбга чиқариш йўлида мамлакатмиз миқёсида қатор чоратадбирлар ишлаб чиқилиб, ҳаётга жорий этилмоқда. Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан 2018 йил 2 февраль куни имзоланган «Хотин-қизларни қўллаб-қувватлаш ва оила институтини мустаҳкамлаш соҳасидаги фаолиятини тубдан такомиллаштириш чоратадбирлари тўғрисида»ги Фармон ҳам бу борадаги саъй-ҳаракатлар самарадорлигини яна бир янги босқичга олиб чиқувчи муҳим тарихий ҳужжат бўлди. Фармонда Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитасининг жамият ҳаётидаги фаоллигини ошириш, хотин-қизларни қўллаб-қувватлаш ва оила институтини мустаҳкамлаш соҳасидаги фаолиятни тубдан такомиллаштириш мақсадида қўмита фаолиятининг устувор йўналишлари белгилаб берилди. Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси ва унинг ҳудудий бўлинмаларининг янгиланган тузилмалари тасдиқланди. Шу ўринда, Ўзбекистонда ушбу йўналишдаги меъёрий-ҳуқуқий базани ривожлантириш борасида амалга оширилаётган ишларга тўхталиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ўтган йиллар мобайнида аёллар манфаатларини ҳимоя қилишга йўналтирилган қарийб 100 та миллий ва халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди ва ратификация қилинди.
Маълумки, мамлакатимиз Конституцияси аёлларнинг фундаментал ҳуқуқлари ҳимоясини кафолатловчи энг муҳим ҳужжат ҳисобланади. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Вазирлар Маҳкамасининг қатор фармон ва қарорлари, жумладан, Давлат ва жамият қурилишида аёлларнинг ролини ошириш тўғрисида, Она ва бола саломатлигини муҳофаза қилиш, соғлом авлодни шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида ва бошқа кўплаб ҳужжатлар бор. Ҳар йили муайян йўналишда қабул қилинаётган махсус давлат дастурларининг ҳаётга татбиқ этилиши доирасидаги режали ишлар маълум даражада аёлларимизнинг ҳаёт шароити ва сифатини яхшилашга ҳам алоқадордир. Бундан ташқари, Ўзбекистон БМТ ва Халқаро Меҳнат ташкилотининг қатор конвенцияларини Марказий Осиёда биринчилардан бўлиб ратификация қилган. Улар орасида Хотин-қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисида, Оналикни ҳимоя қилиш тўғрисида, Меҳнат ва иш турлари соҳасида камситишлар тўғрисидаги ва бошқа ҳужжатлар мавжуд.
Шарқ халқлари мутафаккирлари Алишер Навоий, Ибн Сино, Ал Бухорий, Фаробий ва бошқалар ўз асарларида комил инсонни юзага келишида аёлларнинг ўрни муҳим эканлиги кўп бора таъкидланган. Лекин ўтган асрларда аёлларнинг ҳуқуқлари эркакларникидан анчагина пастда эди. Замон ривожланган сари дунёда аёлларнинг ўрни ошиб борди. Аёлларнинг кучли жинс вакиллари билан тенгма-тенг ҳуқуққа эга бўлиш жараёни юртимизда XX аср бошларидан авж олди. Сабаби фарзанд тарбиялаётган оналарнинг ўзлари ҳам зиёли бўлиши лозимлигини кўпчилик тушуна бошлаган эди. Турмуш ва оила одобларига оид рисолалар кенг тарқала бошлади. Аёлларимиз ҳам оилани, ҳам касб-ҳунарни бирдек бошқариб, жамият учун керакли шахсларга айландилар. XIX аср охири ва XX аср бошларининг етакчи маърифатпарварлари М.Беҳбудий, А.Фитрат, А.Авлонийлар хотин-қизларнинг жамиятдаги ўрни борасида кенг фикрлар билдирдилар. Масалан, Фитратнинг “Оила” асарида шундай фикрлар бор: Аёлларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллиги миллий озодлик, эрк учун зарур: аёллар фақат уй-рўзғор, бола тарбияси билан банд қолмаслиги керак, – дейди. Аёлларнинг ҳуқуқлари албатта, дин ва миллий қадриятлар билан ҳам боғлиқдир. Ислом дини кириб келгунга қадар қизлар туғилибоқ тириклайин ўлдирилгани кўпчиликка маълум. Муқаддас Ислом дини ҳамиша аёлларни эъзозлашга буюради. Жаннат оналар оёғи остидадир, деган нақл асрлар оша ўз мавқени йўқотгани йўқ. Ислом таълимоти аёлларни илм олиш, меҳнат қилиш, мерос ҳуқуқи, жамият тараққиётида фаол қатнашишда эркаклар билан тенг ҳуқуқли қилди. Ҳадисларда илм олиш ҳар бир муслим ва муслимага хосдир, дейилган. Исломда оила, никоҳ, мерос масалаларида аёлга кўпроқ ён берилади, никоҳсиз яшашга рухсат берилмай, шу тариқа аёлнинг ҳуқуқи таъминланади. Никоҳ шартларидан бўлмиш маҳр ҳам айнан аёлларнинг фойдаси учун жорий этилган.
Ўзбекистоннинг мустақиллик йилларида хотин қизларга эътибор давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Оила кодексида турмушда, оилавий муносабатларда аёлларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқли экани, оила давлат томонидан муҳофаза этилиши ўз аксини топган. Шу вақтга қадар аёллар ҳуқуқи ҳимояланган кўплаб қонун хужжатлари қабул қилинди. Айниқса, хотинқизларимизни иш билан таъминлаш, табдиркорлик қилишларига эркинлик бериш, рағбатлантириш борасида сезиларли ишларни кузатиш мумкин. Меҳнат кодексида ҳомиладор ёки уч ёшга тўлмаган боласи борлигини важ қилиб, ишга қабул қилмасликка ҳаққи йўқлиги келтириб ўтилган. Аёллар туғруқдан сўнг иш ўрнини йўқотмаган ҳолда бола парваришлаши, сўнг ишга қайтиши мумкин. Туғруқ таътили пайтида уни ишдан бўшатиб юбориш мумкин эмас. Шунингдек, аёлларимизни алдов йўли билан хорижда ноқонуний ишлашга олиб кетиш, уларни камситиш ва хўрлашга қарши жадал ишлар олиб борилади. Юртимиз БМТнинг аёлларнинг ҳуқуқлари, эркинларига оид барча ташаббусларини қўллаб-қувватлаб келган. Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси ҳам аёлларимизнинг жамиятдаги ролини ошириш учун хизмат қилмоқда. Уларнинг дарду фикрини тинглаб, ўз йўлларини топишга хизмат қилишмоқда. Лекин шундай ҳолатлар ҳам бўладики, аёл тушкунликка тушиб қолади, ҳуқуқларини билмай хўрланади, яқинлари томонидан жазоланади, ўқиб таълим олишга имкон тополмайди, иш излаб сарсон бўлади, фарзандлари билан ёлғиз қолади ва ҳакозо. Айнан шундай пайтларда жамият аёлни ёлғизлатиб қўймаслиги керак. Шу мақсадда аёллар учун психологик марказлар, маслаҳатхоналар, тиббий, моддий, ҳуқуқий ёрдам ташкилотлари кўпайтирилса, улар аёлларнинг муаммоларини ҳал этишга сидқидилдан ёрдам берсалар, жамиятда бахтсиз аёллар сони ошмайди. Мазкур муҳим масалаларга мажмуавий ёндашув туфайли ана шундай натижалар қўлга киритилмоқда. Чунки мамлакатимизда нафақат мустаҳкам ҳуқуқий замин, балки самарали институционал база ҳам мавжуддир. Мисол тариқасида Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси фаолиятини кўрсатиш мумкин. Мазкур жамоатчилик ташкилоти аҳолининг ушбу қатламини қўллаб-қувватлаш ва уларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг самарали механизмига айланган.
Давлат бошқарувида аёлларнинг иштироки борган сари фаол тус олмоқда. Хусусан, бугунги кунда Олий Мажлис Сенати аъзоларининг 17 фоизи, Қонунчилик палатаси депутатларининг 16 фоизи хотин-қизлардан иборат. Бундан ташқари, сўнгги йиллар давомида ижро ҳокимияти идораларида ҳам аёлларнинг фаолият юритиш кўрсаткичлари 5 баробарга ошди – 3,4 фоиздан 16 фоизга етди. Аёллар қаноти тузилгани боис мамлакатдаги сиёсий партияларда хотин-қизларнинг сони ҳам ошди. Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси маълумотларида қайд этилишича, ҳозирги пайтда Ўзбекистон Либерал демократик партиясида уларнинг сони 35 фоиздан 38 фоизга, Миллий тикланиш демократик партиясида 40 фоиздан 46 фоизга, Халқ-демократик партиясида 41 фоиздан 56 фоизга, Адолат социал демократик партиясида 38 фоиздан 49 фоизга етди.
Маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органлари ва маҳалла тизимларида ҳам аёллар иштироки кенгайди. Масалан, кейинги даврда бандлик тизимидаги хотин-қизлар ҳиссаси 44 фоиздан 45,7 фоизга ўсди. Ўз бизнесини очаётган ва салмоқли муваффақиятга эришаётган тадбиркор аёлларнинг сони ҳам ошиб бормоқда. Сўнгги маълумотларга кўра, кичик корхоналар раҳбарларининг 40,4 фоизини, мўъжаз тадбиркорлик субъектлари раҳбарларининг 13,7 фоизини хотин-қизлар вакиллари ташкил этмоқда. Шуни ҳам қайд этиш жоизки, соғлом авлод тарбиясида аёллар ўта муҳим ўрин тутиши инобатга олинган ҳолда Ўзбекистонда уларни ижтимоий жиҳатдан қўллаб-қувватлашга йўналтирилган қатор дастурлар қабул қилинган. Жумладан, ишламайдиган оналарга 2 ёшгача болани парвариш қилиш учун нафақа тўланмоқда. Бундан ташқари, меҳнат шартномаларида ҳомиладорлиги ва фарзанд кўрганлиги туфайли аёлларга моддий ёрдам кўрсатиш, 2 ёшдан 3 ёшгача болалари бўлган аёлларга ҳақ тўланадиган таътил бериш, 3 ёшдан кичик бўлган болали аёллар иш вақтини бир соатга қисқартириш сингари имтиёзлар ўз ифодасини топган.
Мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат ва кучли фуқаролик жамияти барпо этилаётган бир шароитда аёллар ижтимоий ва сиёсий фаоллигининг ўсиши жуда муҳим омил ҳисобланади. Кундек равшанки, Ўзбекистонда мустақил тараққиёт йиллари мобайнида бу йўлда салмоқли натижалар қўлга киритилди. Шубҳа йўқки, аёлларга яшаш, меҳнат қилиш ва ёш авлодни тарбиялашлари учун яратилган ва яратилаётган қулай шароитлар бундан кейин ҳам мамлакатимизнинг янада залворли муваффақиятларни забт этишига хизмат қилиши шубхасиз.
Инсоният цивилизацияси тарихий тариққиётининг барча босқич ва даврида оилага эҳтиёт сезилганини ҳеч ким инкор эта олмайди. Одам ато билан момо ҳавонинг биргаликда ер юзида яшаганини оиланинг илк кўриниши ёки куртаги десак хато қилмаган бўламиз. Оллоҳ томонидан олдин эркак кейин эса унга ҳамроҳ қилиб аёлнинг яратилишидан мақсад ҳам бир жуфтликни эр ва хотин сифатида биргаликда яшаб, рўзғор юритиб қатор фарзандларни тарбиялаб вояга етказиш назарда тутилган. Азал – азалдан оила муқаддас ҳисобланиб, маълум бир маскан ва маконда ривожланган. Бир авлоддан иккинчи авлод ва кейинги авлод оилада тарбия топиб ривожланиб авлод давомийлиги асосида бугунги кундагидек такомилга эришилинган. Авлод давомийлиги муқаддас ислом динимиздаги беш принципнинг бири саналади. Хўш, ҳозирги даврда оила ва унинг нуфузини юксалтириш, анъаналарини давом эттириш ва уни мустаҳкамлашга қаратилган сайр-ҳаракатларни амалга оширишда нималарга кўпроқ эътибор беришимиз зарур? Айниқса, ёш оилалардаги турли низо, келишмовчилик, ўзаро жанжалларни бартараф этишнинг энг муқобил йўл-йўриқларини излашга бағишланган турли тадбирлар, тадқиқотлар натижаларини жамоатчилик эътиборига ҳавола қилинаётгани айнан оилалардаги муаммоларни ҳал қилинаётгани, бошқача айтганда, оилавий зўравонликларнинг олдини олишга қаратилган сай-ҳаракатлар ўз самарасини бериши шубҳасиздир. Фикримизча оила, жамият ва давлат ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш билан боғлиқ ўзаро узвий тушунчалар бўлиб уларнинг ҳар бири алоҳида мазмун-моҳиятга эга.
Ўзбекистон яхлит суверент демократик республика сифатида жаҳон харитасидан ўрин эгаллайди. Шу билан бирга давлатимизда яшовчи турли миллат ва элат вакилларининг эркинлигини таъминловчи фуқаролик жамиятини тўла-тўкис шакллантириш учун бир неча ўн йиллар давомида тизимли ва изчил ислоҳотлар амалга оширилаётганининг гувоҳимиз. Айниқса беш йилга мўлжалланган “Ҳаракатлар стратегияси”га биноан бу йўналишдаги амалий ишлар кенг қамровли тусга эга бўлиб, яна жадал давом эттирилмоқда.
Шу ўринда фуқаролик жамиятини шакллантиришда оила институтининг ўрни ва аҳамияти беқиёс деб ҳисоблаймиз. Жамиятдаги тинчлик ва хотиржамлик кўп жиҳатдан ҳар бир оиладаги муносабатларда ўзаро муҳаббат ва ҳурмат, ҳамжиҳатликка бевосита боғлиқдир. Бу жараёнда давлат ҳар бир оиланинг моддий жиҳатдан таъминланган ва фаровон ҳаёт кечириши учун етарли шароитларга эга бўлишидан манфаатдор бўлиб, уларнинг фаровонлигини кафолатланишига кўмаклашаётгани муҳим аҳамият касб этади.
Ўзбекистон Республикасининг Конституциясининг 63-моддасига биноан Оила жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга, деб қайд этилган. Конституциянинг мазкур нормаси асосида қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг Оила кодексининг 2 – моддаси талабига кўра, оилавий муносабатларда аёл ва эркак тенг ҳуқуқли бўлиб, оилавий муносабатларни тартибга солиш эркак ва аёлнинг ихтиёрий равишда никоҳланиб тузган иттифоқи, эр ва хотиннинг шахсий ҳамда мулкий ҳуқуқлари тенглиги, ички оилавий масалаларнинг ўзаро келишув йўли билан ҳал қилиниши, оилада болалар тарбияси, уларнинг фаровон ҳаёт кечириши ва камолоти ҳақида ғамхўрлик қилиш, вояга етмаган ва меҳнатга лаёқатсиз оила аъзоларининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш устунлиги тамойиллари асосида‖ амалга оширилади. Шу ўринда оила юридик атамасини таҳлил қилиб оила тушунчасини ифодалашга тўғри келади. Чунки Оила кодексининг 5 -моддасида Оила тўғрисидаги қонун ҳужжатлари никоҳ тузиш, никоҳни тугатилиши(тугаши) ва уни ҳақиқий эмас деб топиш шартлари ва тартибини белгилайди, оила аъзолари: эр-хотин, ота-она ва болалар (фарзандликка олувчилар ва фарзандликка олинганлар) ўртасидаги, оила тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда ва доирада эса қариндошлар ҳамда ўзга шахслар ўртасидаги шахсий номулкий ва мулкий муносабатларни тартибга солади, шунингдек ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган болаларни оилага оилага олиш шакл ва қоидаларини, фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш тартибини белгилайди, деб таъкидланган. Юқоридаги нормалар таҳлилидан оила – эркак ва аёлнинг розилиги билан фуқаролик ҳолати далолатномалари қайд этиш органлари томонидан никоҳи тузиш тарзида рўйхатга олиниб, расмийлатирилган шахсларнинг ихтиёрий иттифоқи ҳисобланади, деган хулосага келишимиз мумкин. Никоҳ ФҲДЁ органларида рўйхатга олинганидан бошлаб қонуний тусга эга бўлади. Айнан шу пайтдан бошлаб оила ташкил топади ва оилавий муносабатлар бошланади. Ташкил топган янги оила дастлаб жуда содда, яъни эр-у хотиндан иборат таркибда яшай бошлайди. Кейинчалик фарзандлар туғилиши оила аъзоларининг кўпайишига олиб келади. Фарзандларнинг дунёга келиши ота-она деган тушунчаларга эҳтиёж сездиради. Оила аъзолари деганда эр-хотин, фарзандлар, фарзандлар учун ота-она тушунилади. Миллий ўзбек оиласи менталитетимиздан келиб чиққан ҳолда оилани қонунда акс этмаган бўлсада кенг маънода тушунамиз. Бизда оила деганда бобо, буви, эр-хотин, уларнинг фарзандларидан ташқари эркак томондан бир уйда ёки хонадонда яшовчи акаукалар, айрим ҳолларда никоҳдан ажраб келган опа-сингиллар келиннинг қайни опа-сингиллари ҳам тушунилади. Бу қонунда белгиланган том маънодаги оила эмас, балки бир нечта оилалар йиғиндиси иборат оилалар десак тўғри ифодалаган бўламиз. Айнан шундай ёндашилмагани боис, ёш оилаларнинг нуфузига путур етади, ёш оиланинг тузилиши натижасида ҳали эр билан хотин бир-бирини тушуниб етмасидан, улар ўртасидаги муносабатлар тўлиқ шаклланмасидан четдан аралашув туфайли турли келишмовчиликлар, қўполлик, келинга (келин томонидан ҳам) нисбатан инсоний қадр-қимматни камситувчи муомалалар, ҳақоратлаш ёки баъзи ҳолатларда таҳқирлашлар, айрим ҳолларда зўравонликлар, куч ишлатишлар натижасида жуда қисқа муддатларда никоҳдан ажралишларгача бориб етмоқда. Тўғри Оила кодексида қариндошлик (57 – модда), ёт аралашмаган ва ёт аралашган қариндошлик (58 – модда), қайин – бўйинчилик ва қуда – андачиликка (59 – модда) бағишланган алоҳида нормалар ҳам мавжуд. Лекин юқорида кўрсатилган шахслар ёш оиладаги муносабатларнинг бевосита иштирокиси ҳисобланмаслиги кодекс мазмунидан очиқ-ойдин кўринади. Оиладаги муносабатлар эр-у хотиннинг ўзаро хотиржамлик, ҳамжиҳатлиги, келишуви асосида йўлга қуйилиши лозим.
Фикримизча, ўғлини уйлантиришидан илгари ота-оналар қонун ҳужжатидаги оила тушунчасидан воқиф бўлиши даркор. Уларни бунга тайёрлашда маҳалла, хотин-қизлар масалалари билан шуғулланувчи мутахассислар тушунтириш ишларини олиб бориш йўли билан кўмаклашишлари зарур. Бунинг учун эса ижтимоий сўровлар, таҳлиллар ва аниқ мисоллар асосида ихчам ва содда матнлар тайёрланиб тарқатилиши ёки ижтимоий тармоқлар орқали аҳоли билан мулоқатлар олиб борилиши мақсадга мувофиқ.
Дарвоқе, оила тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг вазифаларидан бири бирон-бир шахснинг оила масалаларига ўзбошимчалик билан аралашишига йўл қўйилмасликдан иборат эканлигини алоҳида қайд этиш жоиздир. Яна бир муҳим жиҳати жойларда, яъни маҳалла ёки туман кесимида ўтказилиши мўлжалланган оила ёхуд аёллар масалаларига оид тадбирларни илгаридан пухта тайёргарлик кўриб, унинг иштирокчиларини тўғри танлаб мақсадли ўтиши таъминлаш жуда муҳим аҳамиятга эга бўлади. Сир эмаски айрим тадбирлар ҳисоботлар учунгина ташкил этилади. Муҳокама қилинган масалалар юзасидан маърузалар жуда саёз. Тегишли қонун ҳужжатлардан иқтибос келтирмай тушунтириш ёки чуқур таҳлиллар мавжуд эмаслиги тадбирларни кутилган натижа бермаслигига сабаб бўлмоқда. Яна бир янгилик кейинги икки йил давомида юртимизда Президент Шавкат Мирзиёевнинг ташаббуси билан оила институтининг жамиятдаги нуфузини ошириш ва мустаҳкамлаш мақсадида вазирлик мақомига эга тузилма ташкил этилди. Унинг жойларда бўлинмалари ташкил этилиб, фаолияти йўлга қўйилганидан оилаларни жамият ҳаётида ўрни нақадар муҳим эканини тушуниш қийин эмас. Шу нуқтаи назардан мазкур тузилманинг ўтган давридаги амалга оширган ишлари таҳлили асосида Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг нормаларини янада чуқур ўрганиб, ижтимоий ҳаётдаги аниқ мисоллардан хулоса чиқарган ҳолда Оила кодексини такомиллаштириш зарурати мавжудлигига эътиборни кучайтириш лозим. Бунинг сабабларидан бири Оила кодексида нормаларда оилавий муносабатлар бирликда, яъни битта оиланинг ҳуқуқий муносабатлардаги иштироки ечимини топган, айнан битта оилани ташкил этиш ва уларнинг ўзаро муносабатлари билан боғлиқ қоидалар, тартиб таомиллар етарлича ифодаланган. Албатта, бу ҳолатни ижобий деб ҳисоблаймиз. Аммо юқорида қайд этилганидек бир ҳовлида ёки том остида бир неча оилалар биргаликда яшаётган, айниқса қайнона, қайнота ва бошқалар билан умр гузаронлик қилган бир неча оилаларнинг ўзаро муносабатларини тартибга солувчи аниқ ва тиниқ қоидаларни ишлаб чиқиб, қонун ҳужжатларда акс эттиришимиз керак. Биргина мисол бир неча йиллардан буён фарзандлари билан турар жойсиз қолаётган оналарга қай тарзда қайси қонун билан турар жой ажратилиши лозим деган саволга жавоб топа олмаймиз. Фикримизча, Оила кодексида кенг маънодаги оила аъзоларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари акс эттиши зарур. Қонун ҳужжатларининг янада тўлиқ ва бекаму кўст бўлиши эса бирга яшовчи оиладагиларнинг нафақат тураржойга бўлган ҳуқуқлари, балки Конституцияда белгилаб қўйилган бошқа барча ҳуқуқларини янада ҳимоя қилиш кафолатлайди.
Хулоса ўрнида айтиш жоизки, юртимизда оила институти замонавий давлатчиликка мос тарзда ривожланиши учун барча шарт-шароитлар, жумладан қонунлар ва қонун ҳужжатлари яратилган. Ҳозирда амалга оширилаётган ислоҳотлар давомида оилага оид қонунчилик базасини жаҳондаги айрим давлатларнинг қонунчилик тажрибасини чуқур таҳлил қилган ҳолда жамиятимизга мос ва хос жиҳатларини ҳисобга олиб, янада такомиллаштиришимиз эртанги кунимизга мустаҳкам замин яратади.
Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатнинг муҳим субъектлари даъвогар ва жавобгар ҳисобланиб, улар тенг ҳуқуқий мақомга эга.
Фуқаролик процессуал кодексининг 8-моддасига биноан Фуқаролик ишлари бўйича одил судлов фуқароларнинг жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеидан, ташкилотларнинг эса ташкилий-ҳуқуқий шаклидан, мулкчилик шаклидан, жойлашган ери, шунингдек бошқа ҳолатлардан қатъи назар, қонун ва суд олдида тенглиги асосида амалга оширилади.
Ушбу кодекснинг 40-моддасига биноан, ишда иштирок этувчи шахслар иш материаллари билан танишиш, улардан кўчирмалар олиш, нусхалар кўчириш, рад этиш тўғрисида арз қилиш, далиллар тақдим этиш, далилларни текширишда иштирок этиш, ишда иштирок этувчи бошқа шахсларга ва одил судловни амалга оширишга кўмаклашаётган шахсларга саволлар бериш, арз қилиш, илтимосномалар тақдим этиш, судга оғзаки ва ёзма тушунтиришлар бериш, суд муҳокамаси давомида юзага келадиган барча масалалар бўйича ўзларининг важларини баён қилиш, бошқа шахсларнинг арзлари, илтимосномалари, важларига қарши эътирозлар билдириш, суд ҳужжатлари устидан шикоят қилиш (протест келтириш), суд ҳужжатларининг мажбурий ижросини талаб қилиш, давлат ижрочиси томонидан ҳаракатлар содир этилишида ҳозир бўлиш ва ўз ҳуқуқларини амалга ошириш ҳуқуқига эгадир.
Тарафларнинг тенг ҳуқуқлилиги принципи жавобгарнинг берилган даъводан ҳимояланиш ҳуқуқини кафолатлайди. Ушбу принцип судда иштирок этаётган бир неча даъвогарлар ва бир неча жавобгарларга нисбатан татбиқ этилади. Мазкур кафолатлар даъвога қарши эътироз билдириш ва қарши даъво бериш воситалари орқали амалга оширилади.
Умуман суд жараёнида даъвогар ҳам, жавобгар ҳам келтирилган талаблар, тақдим этилган далилларга нисбатан моддий ёки процессуал ҳуқуқий эътироз билдириши мумкин.
Айнан даъвога қарши ҳимояланишнинг субъекти фақат жавобгар ва унинг вакили бўла олиши назарда тутилган бўлиб, «даъвога қарши эътироз билдириш» тушунчаси мазмунида даъво талаби, унинг ҳажми ва доираси, даъво асосига нисбатан эътирозлар мавжуд деб баҳолаш мумкин.
Даъвога қарши эътироз билдиришнинг моддий-ҳуқуқий ва процессуал-ҳуқуқий турлари мавжуд. Эътирознинг мақсади суд томонидан даъвони тўлиқ ёки қисман қаноатлантиришни рад этишга қаратилган бўлади.
Моддий-ҳуқуқий маънодаги эътироз – низоли талаб вужудга келган моддий-ҳуқуқий муносабатга тегишли бўлиб, айнан даъво талабларига қарши йўналтирилган бўлади ва бундай эътирозлар моддий ҳуқуқ нормаларига ҳавола бериш орқали асослантирилади.
Процессуал-ҳуқуқий маънодаги эътироз – низоли талабни ҳал қилишга қаратилган, процессуал қонун ҳужжатларида кўрсатилган процессуал ҳаракатларга нисбатан вужудга келиб, суд жараёнининг бориши ва амалга оширилаётган процессуал ҳаракатларга қарши йўналтирилган бўлади.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ишда иштирок этувчи шахслар иш материаллари билан танишиш, улардан кўчирмалар олиш, нусхалар кўчириш, рад этиш тўғрисида арз қилиш, далиллар тақдим этиш, далилларни текширишда иштирок этиш, ишда иштирок этувчи бошқа шахсларга ва одил судловни амалга оширишга кўмаклашаётган шахсларга саволлар бериш, арз қилиш, илтимосномалар тақдим этиш, судга оғзаки ва ёзма тушунтиришлар бериш, суд муҳокамаси давомида юзага келадиган барча масалалар бўйича ўзларининг важларини баён қилиш, бошқа шахсларнинг арзлари, илтимосномалари, важларига қарши эътирозлар билдириш ҳуқуқларига эга бўлиб, суд ишларини юритишнинг муҳим элементларидан бири саналади. Ушбу процессуал ҳаракатлар айнан суд иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва манфаатлари билан боғлиқдир.
Лукмон Кадиров, Бухоро вилоят суди раиси
Файзулло Кадиров, Фуқаролик ишлари бўйича Қоракўл туманлараро судининг судьяси
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 63-моддасига кўра, оила жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга. Никоҳ томонларнинг ихтиёрий розилиги ва тенг ҳуқуқлилигига асосланади.
Никоҳ тегишли туман (шаҳар) Фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш бўлими томонидан қайд этилади. Никоҳдан ажратиш Фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш бўлими ва фуқаролик ишлари бўйича суди томонидан кўриб чиқилади. Фуқаролар никоҳдан ажратиш масаласида фуқаролик судига мурожаат қилишда қонунда белгиланган тартибда давлат божи ва почта харажатларини тўлаши лозим.
Суд никоҳдан ажратишда Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 40-моддаси 2-кисмига кўра, эр-хотинга ярашиш учун олти ойгача муҳлат тайинлашга ҳақли.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2011 йил 20 июлдаги “Судлар томонидан никоҳдан ажратиш ҳақидаги ишларни кўришда қонунларни қўллаш амалиёти тўғрисида”ги Қарорининг 15-бандида ярашиш учун бериладиган муддат уч ойдан кам бўлмаслиги белгиланган.
Ажрим нусхаси тарафлар яшайдиган туман Маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш бўлимига ва маҳалла фуқаролар йиғини ҳузуридаги Оилавий қадриятларни мустаҳкамлаш комиссияси зиммасига тарафларни яраштириш чораларини кўриш учун юборилади.
Барча чоралар кўрилиб, Оила ва хотин-қизлар бўлими ва маҳалла фуқаролар йиғини ҳузуридаги Оилавий қадриятларни мустаҳкамлаш комиссияси ўрганиб чиқилиб ва Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 41-моддасига кўра, агар суд эр ва хотиннинг бундан буён биргаликда яшашига ва оилани сақлаб қолишга имконият йўқ деб топса, уларни никоҳдан ажратади.
Статистик маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, биргина, Фуқаролик ишлари бўйича Қоракўл туманлараро суди томонидан 2021 йил 01 январдан 30 мартга қадар жами 89 та никоҳдан ажратиш ҳақидаги даъво аризалари кўрилган бўлиб, шундан 45 таси қаноатирилган, 7 таси тугатилган, 7 таси кўрмасдан қолдирилган ва 30 таси рад этилган бўлсада, 2022 йил 01 январдан 30 мартга қадар жами 103 та никоҳдан ажратиш ҳақидаги даъво аризалари кўрилган бўлиб, шундан 58 таси қаноатирилган, 16 таси тугатилган, 8 таси кўрмасдан қолдирилган ва 21 таси рад этилган. Бундан фуқаролик ишлари бўйича судларда никоҳдан ажратиш ҳақидаги даъво аризалар 2021 йилга нисбатан 14,6 % ошганлиги кўринади.
Хулоса қилиб айтганда, бу борада фуқаролик ишлари бўйича судлари энг аввало, Оила ва хотин-қизлар бўлими, Маҳалла фуқаролар йиғини ҳузуридаги Оилавий қадриятларни мустаҳкамлаш комиссияси ва Ички ишлар органлари билан ўзаро ҳамкорликни янада кучайтиришга қаратилган чора-тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир.
Миразиз Раджабов, Фуқаролик ишлари бўйича Когонтуманлараро судининг раиси
Улуғбек Қаландаров, Фуқаролик ишлари бўйича Когон туманлараро судининг судьяси
Мамлакатимизда сўнгги йилларда амалга оширилаётган ислоҳотлар халқимиз фаравонлиги йўлида эканлиги яққол намоён бўлмоқда. Жумладан, тадбиркорлик фаолиятини юритиш, тадбиркорларга кенг имкониятлар яратиб бериш, уларга давлат ҳисобидан имтиёзли кредитлар ажратиш шунингдек, соҳани ривожлантириш мақсадида чет эл инвестицияларини жалб қилиш ислоҳотларимиз йўналтирилган соҳа бўлиб қолмоқда. Унутмаслик керакки, тадбиркорлик фаолиятининг ҳам қонун талаблари доирасида амалга оширилиши, тадбиркорларнинг белгиланган солиқларни ўз вақтида тўлаб боришлари, банкдан олинган имтиёзли кредитларнинг эса муддатида қоплаб берилиши иқтисодий ривожланишнинг янги босқичини ташкил этади.
Бугунги кунда аксарият тадбиркорларимиз бозор ҳудудларида жойлашган объектлардан ҳамда бозор ифратузилмасига қарашли хизматлардан фойдаланишмоқда, бу эса маълум меъёр ва талаблар асосида амалга оширилади. Икки тараф ўртасида тузилган шартномалар ёхуд ўзгача мазмундаги келишувлар ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларини вужудга келтиради.
Ўбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 апрелдаги ПҚ-1326-сонли “Деҳқон бозорлари ва савдо комплекслари фаолиятини ташкил қилишни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарорининг 3-бандига кўра, бозорларнинг ҳудудида ер участкалари ажратиб берилишига, шунингдек бозорга тегишли кўчмас мулк объектларини жисмоний ва юридик шахсларга мулк қилиб топширилишига йўл қўйилмайди.
Ушбу қарорнинг 4-бандига кўра, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари:
ҳудудий молия ва солиқ органлари билан келишилган ҳолда бозорлар ва савдо комплексларининг маъмурияти томонидан ундириб олинадиган бир марталик йиғимлар, ижара тўлови ва кўрсатиладиган хизматлар қиймати миқдорларини ҳар йили тасдиқлаш;
Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси билан биргаликда бозорлар ва савдо комплексларининг раҳбарлари бир марталик йиғим, ижара тўлови миқдорлари тўғрисидаги маълумотларни, шунингдек кўрсатиладиган мажбурий хизматлар рўйхати ва қийматини тасдиқлаш ҳамда бозорлар ва савдо комплексларига кириладиган жойда осиб қўйиш топширилган.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 234-моддасининг биринчи ва иккинчи қисмларига мувофиқ, мажбурият — фуқаролик ҳуқуқий муносабати бўлиб, унга асосан бир шахс (қарздор) бошқа шахс (кредитор) фойдасига муайян ҳаракатни амалга оширишга, чунончи: мол-мулкни топшириш, ишни бажариш, хизматлар кўрсатиш, пул тўлаш ва ҳоказо ёки муайян ҳаракатдан ўзини сақлашга мажбур бўлади, кредитор эса — қарздордан ўзининг мажбуриятларини бажаришни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади.
Юқоридагилар асосида таъкидлаш жоизки, бозор инфратузилмаси хизматларини тегишли бозор маъмурияти томонидан таъминланиб берилиши ва фойдаланувчи томонидан инфратузилма билан боғлиқ тўловларни ўз муддатида тўлаб борилиши нафақат улар ўртасидаги ўзаро тадбиркорлик муносабатларининг қонун асосида ташкил этилишини, балки ушбу масалага доир низоларнинг камайиши ва қонуний тадбиркорлик фаолиятини юритиш гарови бўлиб ҳисобланади.
Маълумки жадал ривожлатниб бораётган Ўзбекистон Республикасида бир қанча қонун ва қонун ости ҳужатларига қабул қилинмоқда. Бу эса албатта халқ келажаги, ватан тараққиёти йўлида муҳим аҳамият касб этади. Жумладан Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг қонуни билан тартибга солинадиган сайлов қонунчилигидаги ўзгаришлар яъни Қонунчилик палатаси томонидан 2021 йил 29 январда қабул қилинган Сенат томонидан 2021 йил 5 февралда маъқулланган “Сайлов қонунчилиги такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида” қонуни шулар жумласиндандир. Қонунинг биринчи моддасида констутитуция 117-моддасининг иккинчи қисмидаги «декабрь» деган сўз «октябрь» деган сўз билан алмаштирилди.
Ўзбекистон Республикасининг 2004 йил 30 апрелда қабул қилинган «Сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисида»ги 617-II-сонли Қонунига «8-моддаси. Сиёсий партияларнинг сайловда иштирок этишини молиялаштириш»;
«Сиёсий партияларнинг сайловда иштирок этишини молиялаштириш учун ажратиладиган давлат маблағларининг бир номзод ҳисобига тўғри келадиган миқдори Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланиши;
Сиёсий партиянинг сайловда иштирок этишини молиялаштириш учун ажратиладиган давлат маблағлари шу партиядан кўрсатилган номзодлар рўйхатга олинганидан кейин рўйхатга олинган номзодлар сонига мувофиқ ҳажмда сиёсий партиянинг ҳисоб-китоб варағига белгиланган тартибда ўтказилиши;
Сайловда сиёсий партияларнинг иштирок этишини молиялаштириш учун ажратилган маблағлар сиёсий партия томонидан:
ташвиқот олиб боришга;
номзодларнинг ишончли вакиллари ва ташвиқот ўтказиш учун жалб қилинадиган бошқа фаоллар ишини ташкил этишга;
Қонунинг 16-модда: 2 қисмига кўра «Сиёсий партия ҳар йили қонунчиликда белгиланган муддатларда ҳамда тартибда молия органларига, давлат солиқ хизмати органларига, Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси ва Адлия вазирлигига ҳисобот даврида олинган ҳамда сарфланган молиявий ва бошқа маблағлар тўғрисида молиявий ҳисобот тақдим этиши шарт. Сиёсий партия сайловда иштирок этишини молиялаштириш учун ўзига ажратилган давлат маблағлари юзасидан сайлов кунида оралиқ ҳисоботни, сайлов натижалари эълон қилинганидан кейин эса якуний ҳисоботни Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясига тақдим этиши» белгиланди.
Ўзбекистон Республикасининг 2019 йил 25 июнда қабул қилинган ЎРҚ-544-сонли Қонуни билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикасининг Сайлов Кодексининг 10-моддасига кўра «Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини, Қонунчилик палатаси депутатлари, вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашлари депутатлари сайловини ўтказиш бўйича сайлов участкалари туманлар ва шаҳарлар ҳокимликларининг тақдимномасига биноан округ сайлов комиссиялари томонидан, туман, шаҳар Кенгашлари депутатлари сайловини ўтказиш бўйича сайлов участкалари эса туман, шаҳар сайлов комиссиялари томонидан тузилиши» белгиланди.
Шу ва шу каби сайлов олди амалга оширилаётган муҳим қонунлар Ўзбекистон Республикасининг демократик давлатни қуришда муҳим қадам ҳисобланади. Мазкур қонун сайловолди ташвиқоти вақтида ҳар қандай инсонни сайловга қизиқиб ўз фикр ва мулоҳазаларини баён этишга чорлайди.
Ҳаммамизга маълумки, Конституциямизнинг XIV боби (63-66-моддалар) жамиятнинг ажралмас бўғини ҳисобланган “Оила”га бағишланган бўлиб, унинг жамиятдаги муҳим ўрни ва давлат муҳофазасида эканлигига урғу берилган. Бунда, оила жамиятнинг асосий бўғини ҳамда жамият ва давлат муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга бўлиши, никоҳ томонларнинг ихтиёрий розилиги ва тенг ҳуқуқлилигига асосланиши, ота-оналар ўз фарзандларини вояга етгунларига қадар боқиш ва тарбиялашга мажбур эканликлари, давлат ва жамият етим болаларни ва ота-оналарининг васийлигидан маҳрум бўлган болаларни боқиш, тарбиялаш ва ўқитишни таъминлаб, болаларга бағишланган хайрия фаолиятларни рағбатлантириши, фарзандлар ота-оналарнинг насл-насабидан ва фуқаролик ҳолатидан қатъи назар, қонун олдида тенглиги, оналик ва болалик давлат томонидан муҳофаза қилиниши, вояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбур эканликлари ҳақидаги ибратли нормалар ўзининг аниқ ифодасини топган.
Дарҳақиқат, оила – муқаддас қўрғон, ҳаёт абадийлиги ва авлодлар давомийлигини таъминловчи қадриятлар бешигидир. Зеро, халқнинг, миллатнинг келажаги айнан оила билан чамбарчас боғлиқ. Чунки ҳар бир инсон оилада туғилади ва вояга етади. Ҳар бир боланинг келажакда ким ва қандай инсон бўлиб камол топишида оила муҳим ўрин тутади.
Бироқ, афсус надоматлар бўлсинки баъзи фуқароларимиз томонидан муқаддас ҳисобланган оила қадрига етмасдан, ҳаёт синовларига бардош беролмасдан ва буларга сабр қилмасдан судларга ҳали ҳануз никоҳдан ажрашиш борасидаги мурожаатлар қилиб келинаётганлигини кузатиш мумкин.
Суд амалиётига яна бир назар соладиган бўлсак, асосан никоҳдан ажрашиш ҳақидаги даъволарда тарафларнинг бир бировининг характери тўғри келмаганлиги, оилага қайнона ёки опа-сингил ёхуд ака-укалар (учинчи шахслар)нинг аралашуви, бир томоннинг бошқа чет элларда узоқ вақт кетиб қолиши, ишсизлик, хиёнаткорлик каби иллатларнинг важ қилиниши кўпроқ учрайди.
Бундан кўринадики, никоҳдан ажрашишларнинг келиб чиқиш сабабларини ҳар икки томоннинг оила қуришга тайёр эмаслиги, ўз меҳнати ва машаққатисиз ота-оналар орзуси билан осонгина оила қуришга эришиш, оиладаги арзимас келишмовчиликлар яъни қилдан қийиқ қидириш, оила қурган ёш келинларни ёлғиз қолдириб, куёвларнинг Россия ёки бошқа чет элларга ишлаш учун кетиб қолиши, ҳуқуқий онг ва маданиятнинг пастлиги, қўл телефонлар орқали интернет ижтимоий тармоқларидан мақсадсиз фойдаланиш, бегона шахслар билан ёзишмалар қилиниши, натижада эр-хотин ўртасидаги ишончга путур етиб, хиёнатларнинг юзага келиши, оиладаги тақчиллик, шунингдек қайнона-келин муносабатларининг кескинлашиши кабилар ташкил қилмоқда.
Натижада эса, муқаддас оила қўрғонига путур етиб, болалар тирик етимга айланиб қолмоқда. Бундан ташқари, жамиятда янги муаммолар вужудга келиб, болаларнинг таъминоти ва аёлларнинг турар жойсиз сарсон саргардон бўлишига сабаб бўлмоқда.
Маълумки, 2018 йил 20 июлда Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Ўзбекистон Республикаси хотин-қизлар қўмитаси ўртасида имзоланган Меморандум талабларига асосан Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, қонунлари ҳамда халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган меъёр ва тамойилларига таянган ҳолда, аёлларни мамлакатимизда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлари билан яқиндан таништириб бориш, уларнинг ҳуқуқий онги ва маданиятини янада ошириш, никоҳдан ажратиш ва эрта никоҳга киришиш ҳолатларини олдини олиш, улар томонидан содир этилаётган ҳуқуқбузарлик ва жиноятларни олдини олиш, биринчи марта жиноят содир қилиш йўлига кириб қолганларга, жиноят ёки ҳуқуқбузарлик оқибатида жабрланганларга ҳуқуқий кўмак бериш, мулкий муносабатдаги муаммоларни ҳал этиш, уларни тадбиркорлик соҳасида яратилаётган имкониятлардан яқиндан хабардор қилиб бориш каби ишларни ўзаро ҳамкорликда амалга ошириш вазифалари белгилаб олинган.
Бугунги кунда айнан юқоридаги меморандум асосида мутасаддилар ҳамкорлигида оилаларни яраштириш чораларини кўриш ишлари жадал давом этмоқда. Шунга қарамай, никоҳдан ажрашиш ҳолатларига узил кесил барҳам берилмаётганлиги кишини ташвишга солмоқда.
Шу ўринда биз ҳам никоҳдан ажрашишни олдини олиш борасида ўзимизнинг қуйидаги таклиф ва мулоҳазаларимизни беришни жоиз деб билдик, жумладан:
Жамиятда ишсизликка барҳам бериш;
Эрта никоҳга йўл қўймаслик;
Никоҳ шартномасини оммалаштириш, чунки никоҳ шартномаси тузиш оила мустаҳкамлигининг гарови ва кафолати сифатида тавсия этилади. Зеро, никоҳ шартномаси эр-хотин ўртасида ишончсизлик эмас, балки бир-бирига ва оилага нисбатан масъулият ҳиссини уйғотади;
Йигит ва қизларни оила қуришга олдиндан тайёрлаш механизмини жорий қилиш;
Дабдабабозлик ва ким ўзарликка чек қўйиш;
Оилавий тадбиркорликни янада ривожлантириш;
Оила қуришда ҳуқуқий онг ва маданиятни ошириш яъни оиладаги ҳуқуқий-ахлоқий тарбия борасида мактаб, лицей ва олий таълим муассасаларида алоҳида дарсларни жорий қилиш. Бу орқали оиланинг чинакам муқаддас қўрғон эканлигини ёшлар онгига сингдириш.
Халқимизда «Онасини кўриб, қизини ол», деган мақол бор. Бу пурҳикмат сўзларнинг асл маъносига эътибор қаратадиган бўлсак, уларнинг замирида – она тарбияли бўлса, қизи ҳам тарбияли бўлади, деган оддий ҳақиқат, аниқ маъно мужассамдир.
Қайсики оилада ўзаро ҳурмат, ишонч ва садоқат, тартиб-интизом мавжуд бўлса, шу оила фарзандлари тарбияли бўлиши, оила қургач, яхши яшаб кетиши табиий. «Қуш уясида кўрганини қилади», деб бежиз айтилмаган. Шунга кўра, фарзандни оилавий ҳаётга тайёрлашда аввало ота-она шахсий намуна бўлиши жуда муҳимдир.
Зеро, Президентимиз таъбири билан айтганда, авлодлар давомийлигини таъминлайдиган маънавият қўрғони бўлмиш оилани мустаҳкамлаш бугунги кунда барчамизнинг наинки асосий вазифамиз, балки инсоний бурчимиз ҳам ҳисобланади.
Ушбу мақолада меҳнат ҳуқуқининг моҳияти ва вазифалари борасидаги қарашлар, фикр ва мулоҳазалар, шунингдек унга оид қонунлар ўрганилган.
Бозор иқтисодиёти соҳасидаги муносабатлар ривожланаётган даврда ижтимоий меҳнат муносабатларини эскича, бюрократик усуллар билан тартибга солиш мумкин эмаслиги сабабли ҳуқуқий ислоҳотлар натижасида янги, тез ўзгариб бораётган шароитларни ўзида акс эттирувчи меҳнат қонун ҳужжатлари юзага кела бошлади ва унда янги тамойиллар, янгича қарашлар ифода этилади.
Меҳнат ҳуқуқи – ҳуқуқ соҳалари орасида етакчи ўрин тутади. Меҳнат ҳуқуқи меҳнат бозори фаолияти натижасида юзага келувчи, ёлланма меҳнатни қўллаш ва ундан фойдаланишни ташкил этиш оқибатида пайдо бўладиган ижтимоий муносабатларни тартибга солади.
Моддий ва маьнавий бойликлар яратиш жараёнидаги ижтимоий муносабатлар объектив хусусиятга эга ва барча шаклда меҳнат фаолиятига тааллуқли. Бунда биргаликдаги меҳнат фаолияти ижтимоий ишлаб чиқариш жараёнидаги кишилар томонидан ишлаб чиқариш қуроллари ва воситаларига таьсир этишга оид алоқалар сифатида баҳоланиши лозим. Бундай алоқалар ҳар доим ташкилий тусга эга ва жамоа бўлиб ишлашнинг муайян қоидаларини ўз ичига олади. Меҳнат ҳуқуқи билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар орасида меҳнат муносабатлари, яъни ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, бошқарув жараёнидаги меҳнат кооперацияси асосида ташкил қилинган меҳнатга оид ижтимоий муносабатлар етакчи ўринни эгаллайди.
Меҳнат ҳуқуқининг энг муҳим қонунияти вазифаларнинг гармоник уйғунлигидан, уларнинг бирлигидан иборат. Умуман олганда, меҳнат ҳуқуқи иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, ғоявий-тарбиявий вазифаларни бажаради. Жумладан:
1) иқтисодий вазифаси – ишлаб чиқаришга таьсир ўтказиш орқали;
2) сиёсий вазифаси – ишлаб чиқариш жараёнида ходимларнинг ижтимоий – сиёсий фаоллигининг ошишида;
3) ижтимоий вазифаси – меҳнат қилиш ҳуқуқининг эркинлигини таъминлашда;
4) ғоявий-тарбиявий вазифаси – ижтимоий меҳнатнинг такомиллашуви ҳамда ходимларни маънавий-маърифий тарбиялаш кабиларда намоён бўлади.
Меҳнат қонунчилигининг вазифалари Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 2-моддасида назарда тутилган бўлиб, унга мувофиқ: «Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ходимлар, иш берувчилар, давлат манфаатларини эьтиборга олган ҳолда, меҳнат бозорининг самарали амал қилишини, ҳаққоний ва хавфсиз меҳнат шарт-шароитларини, ходимларнинг меҳнат ҳуқуқлари ва соғлиғи ҳимоя қилинишини таьминлайди, меҳнат унумдорлигининг ўсишига, иш сифати яхшиланишига, шу асосда барча аҳолининг моддий ва маданий турмуш даражаси юксалишига кўмаклашади.
Юқоридагилардан хулоса қилиб шуни айтишимиз мумкинки, Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг, инсон ҳуқуқларини таьминлаш соҳасида халқаро андозалар даражасига эришиш асосий вазифалардан бири қилиб белгилади, зероки тараққиётимиз ва ислоҳотларимизнинг бош мақсади фуқароларимиз учун муносиб турмуш шароитини таъминлашдан иборат.
Лукмон Кадиров, Бухоро вилоят судининг раиси
Илхом Джураев, Фуқаролик ишлари бўйича Қоракўл туманлараро судининг раиси
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2024 | Buxoro viloyat sudi
