Сервитут-бошқа шахсларнинг мулкидан чекланган ҳолда фойдаланиш ҳуқуқи

Сервитут белгилашни талаб қилаётган шахс билан ўзга ер участкасининг эгаси ўртасидаги битимга мувофиқ сервитут белгиланади ва у кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқларни рўйхатдан ўтказиш учун белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилиши лозим. Сервитутни белгилаш хусусида келиша олинмаса ёки унинг шартларида муросага келинмаса, баҳс сервитут белгилашни талаб қилаётган шахснинг даъвоси бўйича суд томонидан ҳал этилади.

Сервитут белгиланган участканинг эгаси, агар қонунда бошқа тартиб назарда тутилган бўлмаса, сервитут кимнинг фойдасини кўзлаб белгиланган бўлса, ўша шахсдан участкадан фойдаланганлик учун мутаносиб ҳақ талаб қилишга ҳақлидир.

Кўчмас мулк (ер участкаси, бошқа кўчмас мулк) эгаси қўшни ер участкасининг эгасидан, зарур ҳолларда эса — бошқа ер участкасининг эгасидан ҳам ўзганинг ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш (сервитут) ҳуқуқини беришни талаб қилишга ҳақлидир.

Ўзганинг ер участкасидан пиёда ва транспортда ўта олишни таъминлаш, электр узатгич, алоқа ва қувур линияларини ўтказиш ва улардан фойдаланиш, сув билан таъминлаш учун, шунингдек кўчмас
мулк эгасининг эҳтиёжларини сервитут белгиламай туриб таъминланиши мумкин бўлмаган бошқа эҳтиёжларини қондириш учун сервитут белгиланиши мумкин.

Ер участкасида сервитут белгиланиши ер участкаси эгасининг
ушбу участкага эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф
этиш ҳуқуқларидан маҳрум этмайди.

Участка мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи билан берилган ёки доимий эгалик қилиш ва фойдаланиш ҳуқуқи билан берилган шахснинг манфаатлари ва талаби бўйича ҳам ушбу модданинг биринчи, иккинчи, учинчи ва тўртинчи қисмларида назарда тутилган шартларда ва тартибда сервитут белгиланиши мумкин.

Ундирув гаровга қўйилган ер участкасига қаратилган тақдирда гаровга қўювчи ер участкаси унинг бино ёки иншоотдан ўз ўрнида фойдаланиш учун зарур бўлган қисмидан чекланган тарзда фойдаланиш (сервитут) ҳуқуқини сақлаб қолади. Участканинг бу қисмидан фойдаланиш шартлари гаровга қўювчининг гаровга олувчи билан келишуви асосида, низо чиққан тақдирда эса — суд томонидан белгиланади.

Агар ер участкасининг тегишли қисмидан фойдаланиш шартлари уни сотиш шартномаси билан белгиланган бўлмаса, сотувчи ер участкасининг кўчмас мулк жойлашган ва бу кўчмас мулкдан кўзланган мақсадларда фойдаланиш учун зарур бўлган қисмидан чекланган ҳолда фойдаланиш (сервитут) ҳуқуқини сақлаб қолади.

Ойбек Шомуродов,

Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро суди судьяси

Жавохир Толибов,

Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро суди девонхона мудири

Суд-ҳуқуқ ислоҳотлари одил судловга

эширишнинг муҳим шарти

Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» 2023 йил 16 январдаги ПФ–11-сон Фармони қабул қилинди.

Фармон билан 2023–2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси тасдиқланди.

Стратегия доирасида қуйидагилар одил судловни таъминлашнинг устувор вазифалари этиб белгиланди:

«Инсон қадри учун» ғояси асосида адолатли суд тизимини шакллантириш ҳамда унинг фаолиятини халқ манфаати ва инсон қадр-қимматини самарали ҳимоя қилишга йўналтириш;

адолатли суд қарорлари қабул қилинишига эришиш орқали халқнинг, тадбиркорларнинг суд тизимига бўлган ишончини мустаҳкамлаш;

фуқаролар ҳамда тадбиркорларга ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини судларда ҳимоя қила олиши учун барча имкониятларни яратиш;

судлар фаолиятини тўлиқ рақамлаштириш, сунъий интеллект технологияларини жорий этиш;

судьяларнинг мустақиллиги ва дахлсизлиги кафолатларини кучайтириш;

суд қарорларининг қатъий ижросини таъминлаш, бу борада давлат органлари ва маҳаллий ҳокимликларнинг масъулиятини ошириш;

судьялар ва суд ходимларида юксак муомала маданиятини шакллантириш орқали судга мурожаат қилган ҳар бир фуқаро ва тадбиркорда суддан, пировардида эса давлатдан розилик ҳиссини уйғотиш.

Қуйидаги тартибларни жорий этиш режалаштирилмоқда:

туманлараро, туман, шаҳар судлари томонидан биринчи инстанцияда кўрилган ишларни вилоят ва унга тенглаштирилган судларда апеллация ёки кассация тартибида қайта кўриб чиқиш;

вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан апеллация ёки кассация тартибида кўрилган ишларни мазкур судларда тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш;

вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида кўрилган ишларни Олий суднинг судлов ҳайъатларида тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш;

юқори инстанция судлари томонидан ишни янгидан кўриш учун қуйи судларга юбориш тартибини бекор қилиш ва уларга иш бўйича якуний қарор қабул қилиш масъулиятини юклаш.

Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш мақсадида уларнинг ишига ҳар қандай аралашув қатъий жазоланади, судьяларнинг хавотирсиз ишлаши учун давлат томонидан барча шароитлар яратилади.

Суднинг мустақиллиги ва судьялар дахлсизлигини таъминлашни кучайтириш бўйича қуйидаги чоралар белгиланди:

судга ҳурматсизлик учун маъмурий жавобгарликни кучайтириш ва жиноий жавобгарлик белгилаш;

суд ишларига аралашганлик ва суд ҳужжатини ижро этмаганлик учун жавобгарликни кучайтириш;

одил судловга аралашганликка оид ҳар бир жиноят бўйича жамоатчиликни мажбурий хабардор қилиш;

судьяга нисбатан тезкор-қидирув тадбирларининг ўтказилишига фақат Бош прокурорнинг санкцияси асосида йўл қўйилишини белгилаш;

процессуал характерга эга бўлмаган, ҳуқуқий тушунтириш бериш бўйича мурожаатларни адлия органлари томонидан кўриб чиқиш амалиётини йўлга қўйиш.

Одил судловни амалга оширишга кўмаклашиш бўйича ихтисослашган прокурорлар корпуси шакллантирилди ва унга қуйидагилар киради:

Бош прокуратуранинг жиноий, фуқаролик, иқтисодий, маъмурий суд ишларини юритишда прокурор ваколатини таъминлаш бошқармалари;

ҳудудий прокуратураларнинг жиноий, фуқаролик, иқтисодий, маъмурий суд ишларини юритишда прокурор ваколатини таъминлаш бўйича тегишли бўлим ва тармоқлари;

туман (шаҳар) прокурорларининг мазкур йўналишлар бўйича тегишли ўринбосари ва ёрдамчилари.

Ихтисослашган прокурорлар корпуси ходимлари ўз ваколатларини ҳар қандай орган ва мансабдор шахсдан мустақил равишда, фақат қонунга бўйсуниб амалга оширади улар фаолиятига аралашишга йўл қўйилмайди.

Фармон билан ихтисослашган прокурорлар корпуси фаолиятида
2023 йил 1-сентабргача «Судларда прокурор иштироки» ахборот тизими синов тарзида ишга туширилади ҳамда 2024 йилдан амалиётга тўлиқ жорий этилади.

Фармонга кўра, қуйидагилар жорий этилади:

айрим тоифадаги фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишларни кўриш ваколати маъмурий органларга ўтказилади;

айрим тоифадаги жиноят, фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишлар қуйи инстанция судларининг ўзида якунлаш тартиби белгиланади.

Айрим йўналишларда прокурор назорати қисқартирилади, Бош прокуратура ҳузуридаги ташкилотлар штат бирликлари мақбуллаштирилади ҳамда унинг ҳисобидан Ихтисослашган прокурорлар корпуси штат бирликлари сони кўпайтирилади. Ихтисослашган прокурорлар корпуси ходимлари суд биноларида ўтиради.

Миразиз Раджабов,

Фуқаролик ишлари бўйича Когон туманлараро суди раиси

Улуғбек Қаландаров,

Фуқаролик ишлари бўйича Когон туманлараро суди судьяси

Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги ишларни судда кўришнинг  процессуал жиҳатлари

Оила тушунчаси азал-азалдан жамиятимиз томонидан диққат – эътиборда бўлиб келган. Шу боис давлатимиз мустақилликка эришиши билан оилаларни ижтимоий ҳимоя қилиш ва қўллаб-қувватлаш билан боғлиқ бўлган ислоҳотлар сиёсат даражасига кўтарилиб, оила ва унинг муҳофазаси билан боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатлар қонун нормалари билан кафолатланди. Зеро оилаларнинг мустаҳкамлиги жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ҳамда миллий хавфсизлигини, унинг равнақи ва тараққиётини белгиловчи ҳал қилувчи омил ҳисобланади.

         Оила никоҳга асосланган ахлоқий маъсулият, ўзаро ҳурмат ва меҳр-муҳаббат умумийлиги билан боғланган кичик бир ижтимоий гуруҳ сифатида тавсифланади. Никоҳ эса эр-хотин ўртасидаги ўзаро муносабатларни чамбарчас боғловчи ришта ҳисобланади.  Ушбу ришта ўзаро розилик, меҳр-муҳаббат ва ишонч асосида тузилиб, қонуний расмийлаштирилсагина унинг пойдевори мустаҳкам бўлади.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти  томонидан 1948 йил 10 декабрда қабул қилинган “Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси”нинг 16-моддасида . Оила жамиятнинг табиий ва асосий ҳужайраси саналади ва жамият ҳамда давлат томонидан ҳимоя қилинишга ҳақли. эканлиги қайд этиб ўтилган[1]. 

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 63-моддасида “Оила жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга” деб белгиланган.[2].

  Оила жамиятнинг асосий бўғини сифатида қанчалик ҳимоя қилинмасин, оилавий муносабатлар қонун нормалари билан нечоғлик тартибга солинмасин, минг афсуски, бугунги кунда  оилавий низоларнинг сони ортиб бормоқда.  

  Хусусан, никоҳ тузиш тартиби ва шартларига амал қилмаслик, оила қуриш мақсадини кўзламай моддий манфаат йўлида ғайриқонуний мақсадларда сохта никоҳ тузиш никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш билан боғлиқ бўлган оилавий низоларни юзага келишига сабаб бўлмоқда.

Ҳозирги вақтда Ўзбекистон қонунчилигида, шунингдек, аксарият хорижий мамлакатлар қонунчилигида никоҳнинг ҳақиқийлиги презумцияси мустаҳкамланган. Бинобарин, буни фақат суд орқали рад этиш мумкин. Никоҳ суд томонидан бундай эътироф этилгунга қадар  унинг қонунни бузган ҳолда тузилганлиги тўғрисидаги далиллар мавжудлигидан қатъий назар ҳақиқий деб ҳисобланади.

Ҳуқуқ назариясида никоҳнинг ҳақиқий эмаслиги ҳақида турли фикрлар, тушунчалар мавжуд. Шундай қилиб, улардан бирига кўра, никоҳнинг ҳақиқий эмаслиги оилавий ҳуқуқий жавобгарликнинг қандайдир ўлчовидир. Булар никоҳнинг ҳақиқий эмаслиги қонун ҳужжатларининг никоҳни тузиш билан боғлиқ талабларига риоя қилмаслик учун қонуний жазо сифатида қаралади.

 А.И. Загоровский таъкидлаганидек, никоҳнинг ҳақиқий эмаслиги тўғрисидаги масала уни тузиш шартлари, гўё иккинчисининг тегишли санкцияси бўлганлиги масаласи билан энг яқин боғлиқдир.

 М.В. Антоколская ва И.М. Кузнецованинг таъкидлашича, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш никоҳни бекор қилиш ва бундай никоҳ тузилган пайтдан бошлаб унинг ҳуқуқий оқибатлари деб аташ мумкин.

Бироқ, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш учун асослар бўйича турли қарашлар ва бўлинишларга қарамай, қонунда бундай бўлиниш мавжуд эмас.

            Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш асослари Ўзбекистон Республикасининг Оила кодексида қатъий белгилаб қўйилган бўлиб, уларни кенгайтириб талқин этишга йўл қўйилмайди.

Жумладан, Оила кодексининг 49-моддасига кўра, никоҳ қуйидаги ҳолларда ҳақиқий эмас деб топилади:

ушбу Кодекснинг 14—16-моддаларида белгиланган шартлар бузилганда;

сохта никоҳ тузилганда, яъни эр-хотин ёки улардан бири оила қуриш мақсадини кўзламай никоҳ қайд қилдирганда;

никоҳланувчи шахслардан бири таносил касаллиги ёки одамнинг иммунитет танқислиги вируси (ОИВ касаллиги) борлигини иккинчисидан яширганда, агар иккинчиси судга шундай талаб билан мурожаат этса[3].

Маълумки, никоҳ тузишнинг биринчи шарти, Оила Кодексининг 14-моддасига кўра, никоҳ тузишнинг ихтиёрийлигидир.  Никоҳ тузиш учун бўлажак эр-хотин ўз розилигини эркин ифода этиш қобилиятига эга бўлиши керак, никоҳ тузишга мажбур қилиш тақиқланади.

Никоҳ тузишнинг иккинчи шарти – бу никоҳ ёшидир. Оила кодексининг 15-моддасига кўра, никоҳ ёши эркаклар ва аёллар учун ўн саккиз этиб белгиланган. Чунки бу ёшда эркак ва аёллар физиологик етилиб, маънавий ва жисмоний жиҳатдан ўсиб, ота-она бўлиш қобилиятига эга бўладилар.

Оила кодексининг 16-моддасига мувофиқ, никоҳ тузишга баъзи ҳолатлар монелик қилади, яъни:

лоақал биттаси рўйхатга олинган бошқа никоҳда турган шахслар ўртасида;

насл-насаб шажараси бўйича тўғри туташган қариндошлар ўртасида, туғишган ва ўгай ака-укалар билан опа-сингиллар ўртасида, шунингдек фарзандликка олувчилар билан фарзандликка олинганлар ўртасида;

лоақал биттаси руҳият бузилиши (руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги) сабабли суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган шахслар ўртасида никоҳ тузишга йўл қўйилмайди.

Агар никоҳланувчи шахслардан бири таносил касаллиги ёки одам иммунитети тақчиллиги вируси (ОИТС инфекцияси) борлигини бошқасидан яширган бўлса, бу шахс никоҳни ҳақиқий эмас деб топишини талаб қилиб судга мурожаат қилишга ҳақлидир.

Демак, Оила кодексининг 14-16 моддаларида белгиланган шартлар бузилган тақдирда, шунингдек сохта никоҳ, яъни эр-хотин ёки улардан бири оила қуриш мақсадини кўзламай тузган никоҳ ҳақиқий эмас деб топилади.

  Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш суд тартибида амалга оширилади. Ушбу низоларни ҳал қилишнинг ўзига хос процессуал жиҳатлари мавжуд. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш билан боғлиқ ишларни судда кўришнинг процессуал жиҳатлари хусусида тўхталишдан аввал, никоҳдан ажралиш масалалари ҳамда никоҳни ҳақиқий эмаслиги ўртасидаги фарқлар хусусида тўхталиб ўтамиз.

Никоҳдан ажралишни қонунда икки тартиби белгиланган:

1) эр-хотинлар ўртасидаги мулкий низолар мавжуд бўлган ҳолларда, суд тартибида (масалан, мулкни бўлиш, эр-хотинлар ўртасидаги ҳамда вояга етмаган болаларга моддий таъминот билан боғлиқ бўлган ҳолатлар юзасидан (алимент ундириш масаласида) ва бошқалар) ажратилинади;

 2) низо бўлмаган тақдирда маъмурий тартибда (ФҲДЁ органи орқали) жумладан агар:

а) эр-хотин ўртасида вояга етмаган фарзандлари бўлмаса ва улар ажралишга ўзаро рози бўлган тақдирда;

 б) тарафлар (эр ёки хотин) суд томонидан бедарак йўқолган, руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги сабабли муомалага лаёқатсиз деб топилган бўлса;

в) ОКнинг 42-43-моддаларида белгиланганидек, содир этган жинояти учун уч йилдан кам бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум қилинган бўлса.

Никоҳ, эр-хотиннинг вафоти ёки суд улардан бирини вафот этган деб эълон қилиши сабабли ҳамда эр- хотиндан бири ёки ҳар иккисининг аризасига мувофиқ, никоҳдан ажратиш йўли билан, шунингдек суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган эр-хотиннинг васийси берган аризасига мувофиқ тугатилиши мумкин.

Никоҳдан умумий тартибда ажратиш суд орқали ҳамда ОКнинг 42-43- моддаларида кўрсатилган ҳолларда маъмурий тартибда, яъни фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларида амалга оширилади.

Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш эса, юқорида қайд килинганидек, фақат суд тартибида амалга оширилади. Никоҳдан ажралишнинг ва никоҳни хақиқий эмас деб топишнинг юқоридаги белгилари аниқроғи, процессуал тартиби, уларнинг хусусиятлари бўлиб ҳисобланади[4].

ОКнинг 50-моддасида “никоҳни ҳақикий эмас деб топиш фақат суд тартибида амалга оширилади” деган қоидада “фақат” сўзига урғу берилишидан мақсад, суддан бошқа бирорта бир давлат органларига, жамоат ташкилотларига бу туркумдаги ишларнинг тааллуқли эмаслиги назарда тутилади. Юқорида баён этилганидек, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги даъво талабларини судья тайёрлов босқичида унинг хусусиятларини эътиборга олиб етарли даражада тайёрланган деб топгач, суд мажлисига тайинлаш тўғрисида ажрим чиқаради ҳамда тарафлар ва процесснинг бошқа иштирокчиларига ишни кўриш вақти ва жойи ҳақида маълум қилади.

 Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни суд мажлисида мазмунан кўришда ҳам унинг процессуал хусусиятларига эътибор бериш лозим. Никоҳдан ажратиш ҳақидаги ишлардан никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишлардан қуйидагилар билан фарқланади:

1) никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишларда қонун ажратиш учун тўлиқ асосларни белгиламаган, бунда суд эр ва хотиннинг бундан буён биргаликда яшашга ва оилани сақлаб қолишга имкони йўқ,- деган хулосага келса кифоя, никоҳдан ажратишга асос сифатида бошқа ҳолатларни аниқ, кўрсатиши шарт  эмас, никоҳни ҳақиқий эмас, – деб топиш тўғрисидаги ишлар бўйича эса ОКнинг 49-56-моддаларида асосий сабаблари кўрсатиб берилган, никоҳ шартларини бузиб тузилган никоҳни ҳақиқий эмаслиги юқорида баён этилган, шу сабабли бу асосларни яна қайтадан такрорлашга зарурат йўқ;

 2) суд мажлисида тарафларнинг никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишларда ўзларининг манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида иштирок этсалар, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларда эса эр-хотин, шунингдек шу никоҳнинг тузилиши натижасида ҳуқуқи бузилган шахслар, васийлик ва ҳомийлик органи иштироки ҳам лозим бўлади;

 3) никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишларни кўришда суд тарафларни яраштириш ва оилани сақлаб қолиш мақсадида иш кўришни бир неча маротаба қолдиришга, белгиланган олти ойлик муддатини узайтиришга ёки қисқартиришга, бунинг учун судьяда оилани сақлаб қолишга имкон борлиги аниқланган ҳолларда йўл қўйилса, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларда суд (судья) даъво аризасидаги талабларни тўплаган ҳужжатларни қанчалик асосли эканлигини текширади ва оилани сақлаб колишга қаратилган процессуал ҳаракатларни амалга оширмайди;

4) никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларда тарафлар суд процессида иштирок этишлари зарур, чунки эр-хотин талаблари ким томони берилганидан қатъи назар, ўзларининг ички ҳиссиётларини, айниқса жабрланувчини алдаш, зўрлаш, сохта тузилган никоҳлар бўйича ўз фикрларини изҳор этишда қатнашишлари лозим. Никоҳдан ажратишда эса, булар қатъи талаб бўлиб кўрилмайди;

5) қонун қайси ҳолларда бошқа шахслар томонидан берилган аризаларни судда кўриш мумкинлигини кўрсатиб ўтади. Масалан, муомалага лаёқатсиз деб топилган эр(хотин)нинг васийси берган аризасига асосан ҳам никоҳни тугатишга, ишни кўришда унинг иштирок этиши юқорида кўрсатилганидек, процессуал қонунда ўз ифодасини топган. Демак, никоҳ муносабатлари шахсий ҳуқуқларни амалга ошириш эканлигини инобатга олиб, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги низоларда, тарафларнинг суд процессида иштирокини зарур деб ҳисоблаш керак;

6) агар никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишларни кўришда суд у билан боғлиқ мулкий низолар, болалар кимнинг тарбиясида қолиши, алимент ундириш тўғрисидаги талабларни ҳам шу процесснинг ўзида ҳал этиши мумкин бўлса, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларда эса, бундай талаблар бир вақтда кўрилмайди, ғайриқонуний тарзда тузилган никоҳ билан боғлиқ юқоридаги ҳолатлар бундан мустаснодир. ОКда тузган никоҳи ҳақиқий эмас деб топилган шахсларнинг мулкий ҳуқуқига оид муносабатлар оила қонунчилиги билан эмас, балки ФК билан тартибга солинади.

Суд никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни кўришда нафақа ундириш, эр- хотиннинг ўзаро муносабати бўйича ОКнинг 56- моддада кўрсатилган бошқа масалаларни ишни мазмунан кўриш жараёнида муҳокама қилиши лозим. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни судда кўришда судья суд мажлисининг қисмларига риоя қилган ҳолда иш юритиши лозим. Процесснинг тайёрлов қисмида бажариладиган процессуал ҳаракатларни, ишни мазмунан кўриш қисмида қандай масалалар ҳал қилинишига, суд музокараларида даъвогар, жавобгар бўлган эр (хотин) баёнотлари, даъвони асослаши, эътирозлари ёритилади.

Россия Федерацияси Гражданлик процессуал кодексининг 5-моддасига асосан агар никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида прокурор, васийлик, ҳомийлик органлари ёки шу никоҳнинг тузилишида ҳуқуқи бузилган бошқа шахсларнинг талаби асосида иш бошланган бўлса, суд музокараларида шу шахслар биринчи бўлиб сўзлайдилар[5].

 Процессда қатнашган прокурор ўз сўзида суд мажлисида текширилган далилларни янада таҳлил қилиб, қандай ҳолатлар аниқланганлиги, иш бўйича қайси қонунга асосланиш лозимлиги, даъво талабларини қаноатлантириш ёки рад этиш тўғрисидаги масалаларни ечишда судга кўмаклашади.

Суд томонидан процессда иштирок этиш учун жалб этилган ёки ўз ташаббуси билан киришган давлат бошқаруви органлари шу жумладан васийлик, ҳомийлик органлари ҳам иш юзасидан хулоса берадилар.

 Агар никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисида васийлик ва ҳомийлик органи томонидан талаб қўйилган бўлса, васийлик ва ҳомийлик органлари иш юзасидан хулоса бермайди, балки манфаатдор шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда қонунда белгиланган процессуал ҳаракатларни бажаришлари лозим бўлади.

Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни суд мажлисида кўришнинг охирги қисми ҳал қилув қарорини чиқариш бўлиб, иш кўришнинг бу босқичида суд далилларга баҳо беради, иш бўйича қандай ҳолатлар аниқланганлиги, қайси ҳолатлар аниқланмаганлиги, қайси қонун ҳужжатини тадбиқ этиш лозимлиги ва даъво талаблари қанчалик асосли эканлиги ва бошқа масалалар ҳал қилув қарорида ўз ифодасини топган бўлиши лозим.

 Демак, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни мазмунан судда кўриш билан боғлиқ бўлган талабларнинг энг асосийси иш бўйича даъвогар ва жавобгарлар ўртасидаги мавжуд ҳуқуқий муносабатда никоҳнинг қонуний бўлганлиги тўғрисидаги талаб бўлади.

Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида суднинг ҳал қилув қарори ушбу талаб асосида чиқарилади. Фуқаролик ишлари судда мазмунан ҳал этилган бўлса, биринчи инстанция суди ҳал қилув қарорини қабул қилади. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги ишлар юзасидан қабул қилинадиган ҳал қилув қарорлари кўрилган иш юзасидан ечим тариқасида қабул қилинади. Суднинг ҳал қилув қарори одил судловнинг муҳим ҳужжатидир. Даъво талаблари асосида суднинг никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида чиқарадиган ҳал қилув қарори даъвогар, жавобгарнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган бўлса, шу билан бир қаторда, муҳим тарбиявий таъсир чораларини кўрсатувчи юридик ҳаракат бўлиб ҳисобланади.

Агар суднинг ҳал қилув қарорини судда ҳозир бўлганлар мамнуният билан қабул қилсалар, қарорнинг тўғрилигини тушунсалар, унинг қонуний, асосли, адолатли эканлиги ҳақида фуқароларда шубҳа туғилмаса, шундагина суд ўз олдига қўйган мақсадга эришган ҳисобланади. Фуқаролик процессуал кодексининг янги жиҳатларидан бири бўлиб, бошқа фуқаролик ишлари каби бундай ишларни ҳам биринчи инстанция судида якка тартибда кўриш ҳисобланади.

 Суд ҳал қилув қарорини асослаш қисмида ишнинг суд томонидан аниқланган ҳолатлар ва унга асос бўладиган далиллар, суд у ёки бу далилни рад қилишга асос бўлган хулосалар, суд амал қилган моддий ва процессуал ҳуқуқ нормалари кўрсатилмоғи лозим. Агар жавобгар арз қилинган талабни тан олса, асослантириш қисмида фақат арз қилинган талабнинг тан олинганлиги ва унинг суд томонидан қабул қилинганлиги кўрсатилади[6].

Суд ишни мазмунан кўриш ниҳоясига етди, – деган хулосага келса, ҳал қилув қарорини чиқариши учун алоҳида хонага киради.

Суд ҳал килув қарорини чиқараётганида никоҳни ҳақиқий эмас, – деб топиш ҳақидаги даъво талабларини таҳлил қилади, никоҳ, тузиш тартибига қанчалик риоя қилган- қилмаганлигига аҳамият беради, никоҳ тузишга монелик қиладиган ҳолатлар қонунда назарда тутилган-тутилмаганлиги ва улар қай даражада тузилганлигини аниқлайди, ушбу никоҳни тузиш натижасида шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатлари қай даражада бўлганлиги, ушбу никоҳдан туғилган болаларнинг тақдири, уларга моддий ёрдам кўрсатиш, тарафларга етказилган моддий ва маънавий зарарни қоплаш масаласи, таъминот олиш ҳуқуқига эга бўлган эр-хотиннинг талаблари, никоҳни ҳақикий эмас деб топишга биргаликда орттирилган мол-мулкка нисбатан бўлган ҳуқуқлар ва никоҳдаги шахсларни никоҳ ҳақиқий эмас, – деб топилгандан кейин фамилиясини сақлаб қолиш масалалари кўриб чиқилади. Суд, шунингдек суд харажатларини тақсимлайди, ҳал қилув қарорини ижро этиш тартиби, қарор устидан шикоят бериш муддатини белгилайди ва қонунда кўрсатилган бошқа масалаларни ҳал этади.

Қарорнинг шу қисмида суд тарафларга аниқ бўлиши учун “никоҳ ҳақиқий эмас деб топилсин ва никоҳ тузиш ҳақидаги ёзув бекор қилинсин” деб кўрсатиши лозим[7].

Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги даъво талабларини қаноатлантириб чиқарилган суднинг ҳал қилув қарори мазкур никоҳнинг қайд қилиниши факти — ҳуқуқий муносабатни (никоҳни) вужудга келтирмаганлигини, эр ва хотин учун ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар туғдирмаганлигини тасдиқлайди.

ОКнинг 50-моддаси 2-қисмига кўра, “никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қароридан нусха берилаётганида, паспорт ёки шахсини тасдиқловчи бошқа ҳужжатга тегишли белги қўйилади”.

Бундай чора ғайриқонуний, ноҳуш ҳаракатлардан жамоатчиликни хабардор қилиш ва ғайриқонуний тартибда тузиладиган никоҳнинг олдини олишга қаратилган тадбир ҳисобланади. ОКнинг 50-моддаси 3-қисмида никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида суд чиқарган ҳал қилув қарори қонуний кучга киргач, ўн кун ичида ундан кўчирма никоҳ тузилганлигини рўйхатга олинган жойдаги Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органига юборилиши кўрсатилган. Ҳал қилув қарори қонуний кучга киргач, ўн кун ичида ундан кўчирма юбориш лозимлиги қонуний кучга кирмаган суднинг ҳал қилув қароридан кўчирма талаб қилиш ҳолларини олдини олишга қаратилган бўлса, иккинчидан суд ходимларини қонунда белгиланган муддатда ҳал қилув қароридан кўчирма юборишга риоя қилиш интизомига чақиришни назарда тутади. Тегишли ҳал қилув қарорининг ижроси никоҳни қайд қилиш идораларида расмийлаштирилади.

Бундан ташқари, Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш идораси ҳам ўз вақтида никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги қарор асосида тегишли ёзувларга ўзгартириш киритиши шарт. Демак, белгиланган қоидаларга риоя этмаслик суд фаолиятини бу ишдаги сусткашлиги, охир оқибатда фуқаролик ишидаги тарафларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларининг бузилишига олиб келиши мумкин[8].

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, судлар томонидан никоҳни ҳақиқий эмас деб топишнинг процессуал тартибига риоя қилиш, иш юзасидан қонуний, асосли ва адолатли қарор қабул қилиш судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлашга, судларга бўлган ишончни янада оширишга, судларнинг нуфузини оширишга ва бир сўз билан айтганда одил судловни таъминлашга хизмат қилади.

Ойбек Шомуродов,

По гражданским делам

Бухоро туманлараро суди судьяси

Феруз Комилжонов,

По гражданским делам

Бухоро туманлараро суди судьяси

.

.

.

.

 

.

 

 

Мулкдорлар ва инвесторлар иқтисодиётимизнинг асосий устунлари

Давлат фуқаро ва мулкдорларнинг ҳуқуқини ҳимоя қилиш муносабати билан вужудга келувчи низолар судга тааллуқлидир.

Алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳар қандай мамлакатнинг бугунги ва келажаги унда хусусий мулкка бўлган муносабат билан чамбарчас боғлиқдир. Мустақиллик йилларида Бош қомусимизга хусусий мулк ва унинг дахлсизлигини таъминлашга қаратилган қоидалар киритилиши баробарида қатор тарихий қонун ҳужжатлари қабул қилиндики, улар нафақат хусусий мулкчиликка асосланган хўжалик юритиш механизимини такомиллаштириш ҳамда иқтисодиёт рақобатбардошлигини таъминлаш, балки мулкдорлар синфини шакиллантириш ва ривожлантиришнинг мустаҳкам ҳуқуқий
асосини ташкил этди.

Шу билан бирга, сўнгги йилларда хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва мулкдорлар ҳуқуқларининг Конституцияда кафолатланган дахилсизлигини таъминлаш борасида бир қатор норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинмоқда. Бироқ шунга қарамай, айрим жойларда мазкур норматив-
ҳуқуқий ҳужжатларнинг ижроси амалда кутилган натижаларни
бермаётганини кўришимиз мумкин.

Мулк ҳуқуқи моҳиятан қараганда, ҳуқуқ тизими ва тарихидаги энг динамик ҳуқуқий ҳодисалардан бири ҳисобланади. Давлат сиёсати ҳамда ижтимоий муносабатлардаги  доимий ўзгаришлар субъектив мулк ҳуқуқини тартибга солувчи нормаларга бевосита таъсир кўрсатади. Мустақил давлатда қонун устуворлигини таъминлаш чораларидан бири фуқароларнинг табиий ҳуқуқлари ва эркинликлари билан бир қаторда мулкдорларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини кафолатлаш ва уларни самарали равишда ҳимоя қилишда намоён бўлади.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасига биноан, хусусий мулк бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясидадир. Мулкдор фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина
мулкидан маҳрум этилиши мумкин.

Илғор ривожланган хорижий мамлакатларнинг тарихига назар
ташланса, улар ўзининг иқтисодий юксалиш даражасига, аввало, хусусий
мулк дахлсизлиги ва мулкдорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари
ишончли ҳимоясини таъминлаш орқали эришганлигини кўриш мумкин.

Мулкдорлар ҳуқуқларини асоссиз равишда маҳрум этишдан ҳимоя қилиш, хусусий мулк ҳимояси кафолати, мулкдорлар синфини рағбатлантириш, пировардида эса аҳоли турмуш даражаси ва сифатини ошириш ҳамда иқтисодиётда хусусий мулкнинг ўрни ҳамда аҳамиятини янада оширишга хизмат қилади.

Умумий улушли мулк иштирокчисининг уйга бўлган улушини асл ҳолида ажратиб беришнинг имконияти бўлмаган тақдирда, уйнинг унга тегишли қисми ўрнига, Фуқаролик кодекси 223-моддасининг олтинчи қисмига кўра, бошқа мулкдорлар томонидан пул суммасини тўлаш ёки бошқача компенсация тўланишига унинг розилиги билан йўл қўйилади.

Мазкур ишларни амалга ошириш учун қилинган харажатлар Фуқаролик кодексининг 221-моддасига кўра, умумий улушли мулкнинг ҳар бир иштирокчиси мол-мулкни сақлаш чиқимларида улушига қараб қатнашиши шарт эканлиги сабабли суд томонидан тарафлар ўртасида уларнинг улушини инобатга олган ҳолда тақсимланиши керак. Шу билан биргаликда мулкдорларнинг моддий аҳволини ва эътиборга лойиқ бошқа ҳолатларини эътиборга олган ҳолда суд ушбу қоидадан чекиниши мумкин.

Агар улушни ажратиб бериш техник жиҳатдан мумкин бўлса-ю, ҳар бир мулкдорга тўғри келадиган улуш миқдоридан чекинишга тўғри келса, суд ажратиб берилаётган улуш миқдорини муайян ҳолатларни инобатга олган ҳолда кўпайтириши ёки камайтириши мумкин. Бунга ажралиб чиқаётган мулкдорнинг улушига қўшилган уй қисми учун ёки ажралиб чиқаётган мулкдор улушининг бошқа мулкдорларда қолдирилаётган қисми учун пул компенсацияси тўлаш шарти билан йўл қўйилади.

Айрим ҳолларда, суд уйга бўлган умумий улушли мулкнинг бошқа иштирокчилари зиммасига ажралиб чиқаётган мулкдорнинг розилиги бўлмаган тақдирда ҳам унга тегишли улуш учун юқорида кўрсатилган моддий ҳуқуқ нормасига мувофиқ пул суммаси ёки бошқача компенсация тўлаш мажбуриятини юклаши мумкин бўлиб, суд бу ҳолатни ўзининг қарорида асослантирмоғи лозим.

Пул компенсацияси, хусусан уйга бўлган умумий мулкда мулкдорнинг улуши арзимас бўлса ва амалда уни ажратиб бериш мумкин бўлмаса ҳамда мазкур мулкдор умумий мулкдан фойдаланишдан катта манфаатга эга бўлмаса (масалан, ажралиб чиқаётган мулкдор бу уйда яшамайдиган ва бошқа уй-жой майдони билан таъминланган бўлса), тўланиши мумкин.

Суд уйдан фойдаланишнинг амалда шаклланган ва умумий мулкдаги улушларга батамом мутаносиб келмаслиги ҳам мумкин бўлган тартибини, мулкдорлардан ҳар бирининг уйдан фойдаланишга бўлган эҳтиёжини ҳамда биргаликда фойдаланишнинг реал имкониятини инобатга олишлари зарур.

Амалда уйдан биргаликда фойдаланишнинг имконияти бўлмаса
суд мулкдорга компенсация тўлаш тўғрисидаги масалани ҳал қилиши мумкин.

Мулкдорга фойдаланиши учун кириш-чиқиш йўли алоҳида, шунингдек алоҳида бўлмаган яшаш хоналари ажратиб берилиши мумкин. Бундай ҳолда, умумий мулк бўлган уйга нисбатан мулк ҳуқуқи бекор бўлмайди.

Мулкдорларнинг мақсад ва вазифаларини инобатга олган ҳолда,
мулк билан боғлиқ иқтисодий муносабатларга ҳуқуқий такомил бериш мулк ҳуқуқини амалга ошириш кафолатларини қонунчилик даражасида мустаҳкамлаш орқали амалга оширилади. Мулк ҳуқуқи фуқаролик ҳуқуқида чуқур ва тўлиқ ўрганиб, таҳлил қилинган, аммо амалиёт шуни кўрсатадики, мазкур институтни ўрганишда давом этиш орқали йўқ қилиниши ва
бартараф этилиши лозим бўлган кўплаб ноаниқликлар ва низоли вазиятлар мавжуд.

Ойбек Шомуродов,

Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро суди судьяси

Файзулло Кадиров,

Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро суди судьяси

Меросхўрлар доирасига кимлар киради? Кимлар нолойиқ меросхўр ҳисобланади? Меросдан четлаштиришни расмийлаштириш тартиби

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1118-моддасига асосан мерос очилган пайтда ҳаёт бўлган фуқаролар, шунингдек мерос қолдирувчининг ҳаётлик пайтида ҳомила ҳолида бўлган ва мерос очилгандан кейин тирик туғилган болалари васият ва қонун бўйича меросхўр бўлишлари мумкин. Қолаверса, мерос очилган пайтда тузилиб бўлган юридик шахслар, шунингдек давлат ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳам васият бўйича меросхўр бўлишлари мумкин.

Демак, марҳумнинг васиятномасида кўрсатилган шахс (жисмоний ва юридик шахс)лар, ҳамда давлат ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари васият бўйича меросхўр бўлиши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг 1135-1139-моддаларига асосан қонун бўйича меросхўрларнинг 5 та навбати мавжуд.

1.Мерос қолдирувчининг болалари (шу жумладан фарзандликка олинган болалари), эри (хотини) ва ота-онаси (фарзандликка олувчилар) тенг улушларда қонун бўйича биринчи навбатдаги ворислик ҳуқуқига эга бўладилар. Мерос қолдирувчининг вафотидан кейин туғилган болалари ҳам биринчи навбатдаги ворислар жумласига кирадилар.

2.Мерос қолдирувчининг туғишган ҳамда она (ота) бир ота (она) бошқа ака-укалари ва опа-сингиллари, шунингдек унинг ҳам ота, ҳам она тарафдан бобоси ва бувиси тенг улушларда қонун бўйича иккинчи навбатдаги ворислик ҳуқуқига эга бўладилар.

3.Мерос қолдирувчининг туғишган амакиси, тоғаси, аммаси ва холаси тенг улушларда қонун бўйича учинчи навбатдаги ворислик ҳуқуқига эга бўладилар.

4.Мерос қолдирувчининг олтинчи даражагача (олтинчи даража ҳам шунга киради) бўлган бошқа қариндошлари қонун бўйича тўртинчи навбатдаги ворислик ҳуқуқига эга бўладилар, бунда яқинроқ қариндошлар узоқроқ қариндошларга нисбатан мерос олишда имтиёзли ҳуқуққа эга бўладилар.

Ворисликка чақириладиган тўртинчи навбатдаги ворислар тенг улушларда мерос оладилар.

5.Мерос қолдирувчининг меҳнатга қобилиятсиз боқимлари, агар улар ушбу Кодекснинг 1141-моддаси асосида мерос олмасалар, қонун бўйича бешинчи навбатдаги ворислик ҳуқуқига эга бўладилар.

Бундан ташқари, мазкур Кодекснинг 1140-моддасида “Тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича ворислик” белгиланган.

Жумладан, тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича ворислик қонун бўйича меросхўр мерос очилгунга қадар вафот этган тақдирда, унга тегишли улуш унинг авлодларига ўтишини назарда тутади, бунда улуш тақдим қилинаётган қонун бўйича меросхўр билан бир хил даражада қариндош бўлган авлодлар ўртасида тенг тақсимланади.

Бола, невара, чевара, эвара меросхўрлигида тақдим қилиш ҳуқуқи қариндошлик даражаси чекланмаган ҳолда амал қилади, ён қариндошлик бўйича меросхўрликда тақдим қилиш ҳуқуқига мерос қолдирувчининг туғишган ака-укалари (опа-сингиллари) номидан унинг жиянлари ёхуд мерос қолдирувчининг туғишган амакиси (тоғаси) ёки аммаси (холаси) номидан унинг амакиваччалари (тоғаваччалари) ва аммаваччалари (холаваччалари) эга бўладилар.

Меросни қабул қилиб олиш ҳуқуқининг ўтиши (мерос трансмиссияси) Кодекснинг 11401-моддаси тартиби асосида амалга оширилади.

Хусусан, васиятнома бўйича ёки қонун бўйича ворисликка чақирилган меросхўр мерос очилганидан кейин уни қабул қилиб олишга улгурмасдан вафот этган бўлса, унга тегиши керак бўлган меросни қабул қилиб олиш ҳуқуқи унинг қонун бўйича меросхўрларига, агар барча мерос мол-мулк васият қилинган бўлса, унинг васият бўйича меросхўрларига ўтади (мерос трансмиссияси). Мерос трансмиссияси тартибида меросни қабул қилиб олиш ҳуқуқи бундай меросхўрнинг вафотидан кейин очилган мерос таркибига кирмайди.

Вафот этган меросхўрга тегишли меросни қабул қилиб олиш ҳуқуқи унинг меросхўрлари томонидан умумий асосларда амалга оширилиши мумкин.

Мерос қолдирувчи ўзининг охирги хоҳиш-иродасини амалга оширишига қасддан тўсқинлик қилган ва шу орқали ўзларининг ёки ўзларига яқин шахсларнинг ворисликка чақирилишига ёхуд мероснинг ўзларига ёки ўзларига яқин шахсларга тегишли улуши кўпайтирилишига имкон яратган шахслар васиятнома бўйича ҳам, қонун бўйича ҳам мерос олиш ҳуқуқига эга эмаслар.

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1119-моддаси қоидалари васият мажбуриятига нисбатан ҳам қўлланилади. Шунингдек, ушбу қоидалар ҳар қандай меросхўрларга, шу жумладан мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқига эга бўлган меросхўрларга ҳам тааллуқлидир.

Давлат Ҳакимов,

         По гражданским делам

         Ромитан туманлараро суди судьяси

Зубайда Курбанова,

         По гражданским делам

         Ромитан туманлараро суди судьяси

МЕДИАЦИЯ – низони судгача олиб бормасдан, муқобил йўл билан ҳал қилишга қаратилган институт

Сўнгги йилларда суд-ҳуқуқ соҳасини ислоҳ этиш борасида дадил қадамлар қўйилди. Бу йўналишдаги устувор масалалар юзасидан кўплаб қонун, Фармон ва қарорлар қабул қилинган бўлиб, уларда судларнинг халқчиллиги ва очиқлиги, инсон ҳуқуқларининг устуворлигини таъминлаш каби чоралар белгиланиб, бир қатор ишлар амалга оширилди.

Алоҳида таъкидлаш жоизки, ўтган қисқа даврда судларнинг ҳақиқий мустақиллигини таъминлаш, суд кадрларини танлаб олишнинг очиқ ҳамда шаффоф механизмини яратиш бўйича ҳам комплекс чора-тадбирлар олиб борилди.

Барчамизга аёнки, низоларни муқобил ҳал қилиш институтини ривожлантириш, яъни айрим тоифадаги ишларни судгача ва суддан ташқари ҳал қилиш механизмларини янада кенгайтириш суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотларнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади.

Хорижий давлатлар ҳуқуқий тизимида низони судгача олиб бормасдан, муқобил йўл билан ҳал қилишга қаратилган медиация институти билан низони ўзаро ҳал этиш жараёни алоҳида аҳамият касб этмоқда.

Юритимизда ҳам низоларни тинч йўл билан бартараф этиш йўлида бир қатор ишлар амалга оширилган бўлиб, “Медиация тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонун мазкур институтнинг кенг ривожланишига замин яратди.

Мазкур Қонун 2018 йил 3 июлда қабул қилинди ва у 2019 йил 1 январдан кучга кирди.

Қонуннинг 15-моддаси 2-қисмида медиация низони суд тартибида кўриш жараёнида ҳам қўллаш мумкинлиги назарда тутилган ва шу муносабат билан Ўзбекистон Республикадиинг Фуқаролик кодекси, Солиқ қодекси, Фуқаролик процессуал кодекси ва Иқтисодий процессуал кодекси нормаларини Қонун нормаларига мувофиқлаштириш мақсадида ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.

Суд иш юритувининг ҳар қандай босқичида, жумладан суд ҳужжати ижроси босқичида ҳам тузилиши мумкин бўлган келишув битимидан фарқли равишда, “Медиация тўғрисида”ги Қонуннинг 15-моддаси медиация низони кўриш жараёнида суд ҳужжатини қабул қилиш учун суд алоҳида хонага (маслаҳатхонага) киргунига қадар татбиқ қилиниши мумкинлигини назарда тутади. Шу муносабат билан, ФПК ва ИПКда тарафлар биринчи инстанция судида даъво тартибидаги иш юритувда суд ҳужжатини қабул қилиш учун суд алоҳида хонага (маслаҳатхонага) киргунига қадар медиатив келишув тузиш билан иш юритишни якунлашга ҳақлилиги белгиланди.

Куйида медиация тўғрисидаги зарурий ва ҳамма билиши шарт бўлган қоидалар ҳақида тўхталишни жоиз топдим.

*даъвогар ва мустақил талаблар билан арз қилмайдиган учинчи шахс ўртасида фақат келишув битими эмас, медиатив келишув ҳам тузилишига йўл қўйилади (ФПК 49-модда ва ИПК 48-модда);

*ариза (даъво ариза) берган прокурор, давлат органлари ва бошқа шахслар барча процессуал ҳуқуқларидан фойдаланади, бундан келишув битими ёки медиатив келишув тузиш ҳуқуқи мустасно (ФПК 51-модда ва ИПК 49, 50-моддалари);

*медиаторлар ўзларининг мажбуриятларини бажариш билан боғлиқ бўлган ҳолатлар тўғрисида гувоҳ сифатида чақирилиши ва сўроқ қилиниши мумкин эмас (ФПК 56-модда ва ИПК 53-модда);

*шартнома бўйича вакиллик қилувчининг медиатив келишув тузиш ваколатлари ваколат берувчи томонидан берилган ишончномада махсус кўрсатилган бўлиши керак (ФПК 69-модда ва ИПК 63-модда);

*суд тарафлар медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тўғрисида келишув тузган тақдирда иш юритишни тўхтатиб туриши шарт ва бу ҳолда иш юритиш медиация тартиб-таомилини амалга ошириш тугагунгача, лекин олтмиш кундан кўп бўлмаган муддатга тўхтатилади (ФПК 116 ва 118-моддалари, ИПК 101 ва 103-моддалари);

*суд мазкур тоифадаги низолар учун қонунда ёки шартномада назарда тутилган ҳолларда жавобгар билан медиация тартиб-таомилини амалга ошириш билан низони ҳал этиш тартибига даъвогар риоя этмаган бўлса, даъво аризани кўрмасдан қолдирилади (ФПК 122-модда ва ИПК 107-модда);

*тарафлар медиатив келишув тузган бўлса, суд даъво аризани кўрмасдан қолдирилади (ФПК 122-модда ва ИПК 107-модда);

* низо медиатив келишув билан медиация тартибида ҳал қилинган тақдирда, тўланган давлат божи қайтариб берилади (Қонун 17-моддаси)

Демак, медиация институти низони судгача олиб бормасдан, муқобил йўл билан ҳал қилишга қаратилган бўлиб, ортиқча овворагарчиликлар ва чиқимларсиз фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашга хизмат қилади.

      Баходир Эргашев,

      Бухоро вилоят суди судьяси

      Феруз Комилжонов,

      Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро суди судьяси

Конституциявий одил судлов, хорижий ва Ўзбекистон республикалари мисолида

Ўзбекистон Республикаси Конституциясида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар, сиёсий партиялар ва бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш юритиши, судьяларнинг мустақиллиги, фақат қонунга бўйсуниши, уларнинг одил судловни
амалга ошириш борасидаги фаолиятига бирон-бир тарзда аралашишга йўл қўймаслиги ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлиши қатъий белгилаб қўйилган.

Президентимизнинг 2020 йил 7 декабрдаги “Судьяларнинг
чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳамда суд тизимида коррупциянинг олдини олиш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-6127-сонли Фармонига кўра, судьяларнинг юридик жавобгарлиги масаласини ҳал этиш пайтида уларнинг одил судлов билан боғлиқ фаолиятига ҳар қандай аралашувнинг олдини олиш мақсадида шундай тартиб ўрнатилди-ки, унга мувофиқ 2021 йилдан бошлаб, судьяларнинг дахлсизлигини бузганлик ва одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига аралашганлик ҳолатлари юзасидан Судьялар олий кенгаши раиси томонидан киритилган тақдимнома прокуратура органлари томонидан бир ой муддатда кўриб чиқилиб, жиноят иши қўзғатилганлиги ёки қўзғатиш рад этилганлиги ҳақида Кенгашга Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси томонидан хабар берилади.

Судьяларни ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга гувоҳ ёки гумон қилинувчи сифатида сўроқ қилиш учун чақиришга тегишли малака ҳайъатлари розилиги билан йўл қўйилади.

Суд ҳокимияти мустақиллигини ва судьялар дахлсизлигини таъминлаш, одил судловни амалга оширига тўсқинлик қилаётган
омиллар ва тизимда коррупцияга қарши курашиш ҳолати юзасидан Кенгаш раиси томонидан Ўзбекистон Республикаси Президентига йил якуни бўйича ахборот тақдим этиб борилади.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ этиш ҳамда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ ислоҳотларнинг бош мезони ва қонуннинг асосларини яратиш ҳамда такомиллаштиришнинг бошланғич нуқтаси бўлиб хизмат қилмоқда.

Икром Тошов,

Бухоро вилоят суди судьяси

Шавкат Зиядуллаев,

Бухоро вилоят суди судьяси

Коррупцияга қарши маърифат

Коррупцияга қарши маърифат

Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгашининг 2018 йил
29 январдаги 490-сонли қарори билан “Судьялар одоб-ахлоқ кодекси” тасдиқланган бўлиб, мазкур Қоидалар судьялар учун касбий фаолиятда
ва хизматдан ташқари вақтда мажбурий одоб-ахлоқ қоидаларини белгилайди. Унга кўра судья учун одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолият бошқа мажбуриятларга нисбатан устун ҳисобланади. Суднинг фаолияти қонун устунлигини, ижтимоий адолатни, фуқаролар тинчлиги ва тотувлигини таъминлашга қаратилган, судья одил судловни амалга оширишда унинг холислиги, мустақиллиги ва беғаразлигига шубҳа туғдириши, судьянинг шаъни, қадр-қиммати ва ишчанлик обрўси ҳамда суднинг нуфузига путур етказиши мумкин бўлган фаолиятдан ўзини тийишга мажбур.

Коррупция ва таъмагирликка қарши курашиш ҳақида такрор-такрор айтиб келинаётганлигига қарамасдан минг афсуски ханузгача судларда коррупция билан боғлиқ нохуш холатлар содир этилмоқда.

Коррупция деганда фақат пора олиш ёки бериш эмас, судья ёки суд ходимининг юриш-туриши, хатти-ҳаракати ҳам коррупция сифатида баҳоланиши мумкин.

Судья ва суд аппарати ходими фуқародан таъмагирлик қилишга ҳаққи йўқ. Шунингдек, шахсий, оилавий, ижтимоий ёки бошқа муносабатлар унинг хизматдаги хулқ-атворига, у томонидан қабул қилинаётган қарорларга таъсир этишига йўл қўймаслиги керак.

Суд ходими ўз хизмат мавқеидан шахсий фойда олиш ёки бошқа шахслар манфаатини қаноатлантириш мақсадида фойдаланиши мумкин эмас.

Сўнгги йилларда амалга оширилган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари суд ҳокимияти мустақиллигини ҳамда судлар фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш билан бир қаторда судья ва суд ходимларининг ойлик иш ҳақилари оширилганлигини, шу сабабли ҳар бир судья ва суд ходими ўз ишига виждонан ёндошиши, фуқаролар билан ҳушмуомалада бўлиши, фуқароларни ортиқча овора қилмаслик лозим.

Бинобарин, пора олиш, пора бериш, пора олиш-беришда воситачилик қилиш, порахўрлик, таъмагирлик тушунчаларининг маъносини тушунтириб, судья одил судловни амалга ошириш билан боғлиқ фаолиятига ўтказилган тазйиқ ва аралашувлар, муайян ҳаракатларни бажариш ёки бажармаслик учун ҳақ (пора) таклиф қилинган тақдирда, Судьяларнинг олий малака ҳайъатига хабар бериши  шартлигини, суд ходими бу ҳақда тегишли суд раисига хабар беришга  мажбурлигини, хабарномага қўйилган талабларни, прокуратура  органларига хабарнома нусхасини юбориш тартиби, пора таклиф қилган шахслар тўғрисида хабар берганлик учун мукофот бериш тартиби жорий қилинган.

Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 3 январда қабул
қилинган “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги қонунига кўра, коррупция шахснинг ўз мансаб ёки хизмат мавқеидан шахсий манфаатларини ёхуд ўзга шахсларнинг манфаатларини кўзлаб моддий
ёки номоддий наф олиш мақсадида қонунга хилоф равишда
фойдаланиши, худди шунингдек бундай нафни қонунга хилоф равишда тақдим этишдир.

Мазкур қонунга мувофиқ, коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:

  • Аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини
    юксалтириш, жамиятда коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни
    шакиллантириш;
  • Давлат ва жамият ҳаётининг барча соҳаларида коррупциянинг
    олдини олишга доир чора-тадбирларни амалга ошириш;
  • Коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни ўз вақтида аниқлаш, уларга чек қўйиш, уларнинг оқибатларини, уларга имкон берувчи сабаблар ва шарт  шароитларни бартараф этиш, коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни содир этганлик учун жавобгарликнинг
    муқаррарлиги принципини таъминлаш.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг ҳужжатлари коррупцияга қарши курашишда давлат сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, коррупцияга қарши курашишнинг муҳим масалаларини белгилашни назарда тутади.

Мазкур ҳужжатларнинг алоҳида хусусиятлари шундан иборатки,
уларда коррупцияга қарши курашиш бўйича давлат сиёсатининг
устувор йўналишлари ва уларни амалга ошириш механизмлари, коррупциянинг олдини олиш, унга қарши курашиш бўйича янги тартиботлар ва чоралар, шунингдек бу борада давлат органларининг устувор вазифалари белгиланган.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 12 январдаги “Коррупцияга қарши курашишларининг самарадорлигини рейтинг баҳолаш тизимини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори билан давлат органлари ва ташкилотлари, шу жумладан, маҳаллий
давлат ҳокимияти органларида коррупцияга қарши курашиш бўйича
чора-тадбирларнинг самарадорлигини таҳлил қилиш, баҳолаш ва камчиликларни бартараф этишга қаратилган Коррупцияга қарши курашишнинг самарадорлигини рейтинг баҳолаш тизими жорий этилди.

Шу билан бирга кетма кет икки йил давомида коррупцияга қарши курашиш самарадорлиги қониқарсиз деб топилган давлат ташкилотлари раҳбарларига белгиланган тартибда интизомий жавобгарлик
чораларини қўллаш масаласи кўриб чиқилиши белгиланди.

Хусусан, Коррупцияга қарши курашиш агентлиги, Судьялар дахлсизлигини таъминлаш ва коррупцияянинг олдини олиш бўйича суд инспекцияси, Жамоатчилик назоратини ривожлантириш жамғармаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларида коррупцияга қарши
ички назорат тузилмалари кабилар ва уларнинг коррупцияга қарши курашишдаги ваколатлари белгиланган.

Хулоса сифатида шуни қайд этиш жоизки, коррупцияга қарши курашишда президентлик институти алоҳида ўрин тутмоқда. Шу боис, бугунги кунда давлатимизда коррупцияга қарши курашиш сиёсатининг асосий ташаббускори давлатимиз раҳбари эканлиги ҳамда бу борадаги хорижий тажрибадан келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг коррупцияга қарши курашишдаги ваколатларини
қонун даражасида белгилаб қўйиш мақсадга мувофиқ бўлади.

                Баходир Эргашев,

            Бухоро вилоят суди судьяси

Озоджон Новрузов,

            Фуқаролик ишлари бўйича Бухоро туманлараро суди раиси

Мамлакатимизда қонун устуворлигини таъминлашга, аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтиришга, инсоннинг қадр-қиммати устуворлигини таъминлашга қаратилган муҳим ислоҳотлар амалга оширилиши

Суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳуқуқий  демократик давлат ва кучли фуқаролик жамиятини барпо этишнинг муҳим шартларидан биридир.

Чунки, инсон шаъни, қадр-қимати, ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатлари айнан адолатли ва мустақил суд томонидан ҳимоя қилинади.

Кейинги йилларда суд-ҳуқуқ соҳасини янада демократлаштириш, Конституция устуворлиги, қонун олдида тенглик, инсонпарварлик, адолатлилик, суд ҳокимятининг мустақиллигини таъминлаш, суд жараёнида тортишув тамойилларини татбиқ этиш, аҳолининг одил судловга бўлган ишончини ошириш бўйича чора-тадбирлар мажмуи қабул қилинди.

Хусусан, Президентимиз Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон мустақиллигини 32 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқида суд тизими мустақил бўлмас экан, жамиятимизда ривожланиш бўлмайди. Суд идорасига иши тушган ҳар бир шахс ушбу даргоҳда қонун ва адолат устувор эканига
ишонч ҳосил қилиши лозим. Янги Ўзбекистонда ҳар қандай баҳсли масалага адолатли ечим фақат одил суд томонидан топилиши керак. Судьялар ишига
ҳар қандай аралашув кескин жазоланади, уларнинг хавотирсиз ишлаши учун барча зарур шароитлар яратилади. Қанчалик қийин бўлмасин, суд тизимидаги ислоҳотларимизни, албатта, давом эттирамиз”, деб таъкидлаб ўтди.

Шу билан бирга, Президентимиз 2022 йил 20 декабрда Олий Мажлис ва Ўзбекистон халқига йўллаган Мурожаатномасида ҳам мазкур масалага тўхтатилиб, ўтиб қисқа муддатда ҳуқуқ-тартибот идораларини янгича
ишлашга ўргатадиган, одил судлов сифатини оширадиган тизим яратилишини қайд этди.

Шу муносабат билан 2023 йил 16 январь Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ва “Одил судлов фаолиятини амалга оширишни самарали ташкил этиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармонлари қабул қилинди.

Мазкур тарихий ҳужжатларда суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, судлар фаолияти самарадорлиги ва одил судлов сифатини оширишга қаратилган кенг қамровли чора-тадбирлар белгиланди. Жумладан, Президентимизнинг “Одил судловга эришиш имкониятларини
янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармонига мувофиқ 2023-2026 йилларда суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг
қисқа муддатли Стратегияси ва уни амалга ошириш бўйича Ҳаракатлар
дастури тасдиқланди.

Стратегия Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимиятини ривожлантиришнинг асосий мақсадлари, устувор йўналишлари ҳамда истиқболли вазифаларини белгилайди, шунингдек соҳага илғор халқаро стандартларни янада кенг жорий этиш учун асос бўлиб хизмат қилади.

Шунингдек, ушбу Стратегияни амалга ошириш бўйича Ҳаракатлар дастурида суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишнинг 10 та йўналиши бўйича 28 та чора-тадбирлари белгилаб қўйилди.

Жумладан, уларга кўра, тергов устидан суд назоратини кучайтириш мақсадида “Хабеас корпус” институти амалиётга янада кенгроқ жорий
этилмоқда.

Кези келганда шуни айтиш керакки, тараққий этган давлатларда
жиноий таъқибга учраган, ҳибсга олинган ёки қамоқда сақланаётган фуқаронинг адолатли суд орқали ҳимояланишга бўлган ҳуқуқини “Хабеас-корпус” деб номлаш одат тусига кирган. “Хабеас-корпус” атамаси лотинчадан олинган бўлиб, “шахсни (судга) келтириш” деган маънони англатади. 1679 йил 26 май куни инглиз Парламенти томонидан қабул қилинган қонун – “Хабеас-Корпус Акт” атамасидан олинган.

Таъкидлаш жоизки, низоларни муқобил ҳал қилиш институтини ривожлантириш, яъни айрим тоифадаги ишларни судгача ва суддан ташқари ҳал қилиш механизмларини янада кенгайтириш суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳтларнинг муҳим таркибий қисмидир.

Ҳозирги кунда ривожланган хорижий давлатлар ҳуқуқий тизимида низони судгача олиб бормасдан, муқобил йўл билан ҳал қилишга қаратилган медиация-тарафлар ихтиёрий розилиги билан низони ўзаро ҳал этиш
жараёни алоҳида аҳамият касб этмоқда.

Шу ўринда, 2019 йил 1 январдан кучга кирган “Медиация тўғрисда”ги қонун ушбу институтни амалиётга кенгроқ жорий этишга замин яратганини алоҳида таъкидлаш жоиз.

Таҳлилларга кўра, сўнги 3 йилда фуқаролик судлари томонидан медиация тартиб-таомили  қўлланилиб ва медиатив келишув бўйича кўрмасдан қолдирилган ишлар сони ошганлигини кўришимиз мумкин.

Баходир Эргашев,

            Бухоро вилоят суди судьяси

Феруз Комилжонов,

            По гражданским делам

            Бухоро туманлараро суди судьяси 

Болаларнинг таъминоти учун қилинадиган қўшимча харажатлар

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 77-моддасида ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчи шахслар ўз фарзандларини вояга етгунига қадар боқиши, уларнинг тарбияси, таълим олиши, соғлом, тўлақонли ва ҳар томонлама камол топиши хусусида ғамхўрлик қилишга мажбурлиги белгмилаб қўйилган. Мазкур раҳбарий қоида асосида фарзандларнинг ота-она томонидан таъминоти хусусидаги  ҳуқуқий нормалар ишлаб чиқилган бўлиб, улар Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 5-бўлимида ўз аксини топган.

Шулар жумласида кичик бир норма мавжудки, унга кўра, яъни Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 103-моддасида болаларнинг таъминоти учун қилинадиган қўшимча харажатлар тўғрисидаги қоидалар мустаҳкамланган.

Ота-она нафақат болаларни моддий таъминланиши ёки бунинг учун алимент бериши лозим, балки болалар таъминоти учун зарур бўлган қўшимча харажатларни амалга ошириши лозим бўлади. Бундай ҳолатлар қонунчиликда “фавқулодда ҳолатлар” сифатида баҳоланади. Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 103-моддасида ота-она фавқулодда ҳолатларда боланинг таъминоти учун зарур бўлган қўшимча харидларда иштирок этиши шартлиги белгиланган. Бунда фавқулодда ҳолатлар жумласига боланиннг оғир шикастланиши, касал бўлиши ва бошқалар киритилган. Масалан, бола касал бўлиб қолганда унинг соғлиғини тиклаш ва парвариш қилиш учун кетган сумма ҳамда боланинг даволаниши учун зарур бўлган дори-дармон харажатлари ота-она ўртасида тенг тақсимланиши зарур.

Қоидага кўра, болаларнинг таъминоти учун қўшимча харажатлар ота-она томонидан ихтиёрий равишда амалга оширилиши зарур. Агар ота ёки она бундай харажатларни амалга оширишдан бош тортса, суд уларнинг оилавий ва моддий аҳволини ҳисобга олиб, қўшимча харажатларни қисман пул билан тўланадиган қатъий суммада ундириш ҳақида ҳал қилув қарори чиқаради. Пул билан тўланадиган қатъий сумма миқдори суд томонидан иш материаллари ўрганиб чиқилиб, боланинг соғлиғини тиклаш учун қилиниши лозим бўлган харажатлар, махсус парваришда бўлиши ва дори-дармонлар учун кетадиган суммадан келиб чиқиб белгиланади.

Шохида Бозорова,

         По гражданским делам

         Ромитан туманлараро суди раиси

Зубайда Курбанова,

         По гражданским делам

         Ромитан туманлараро суди судьяси

Перейти к содержимому