Янгиликлар Archives - Бухоро вилоят суди

“Гиёҳвандлик – давр вабоси”

Бугун давр муамосига айланиб улгурган гиёҳвандлик иллати ўзининг жирканч кўринишлари билан дунё ҳамжамиятини ташвишга солмоқда. Биз яшаб турган кўҳна дунёда инсонга, оилага, жамиятга қаратилган таҳдидлардан мудҳиши бу гиёҳвандлик саналади. Бу борада неча йилларким тарғибот ташвиқот ишлари гиёҳвандликни олдини олиш борасида амалий тадбирлар кенг кўламдаги сай ҳаракатлар олиб борилаётган бўлса-да, заҳри қотилнинг домига ёшлар, ҳаттоки вояга етмаганлар ҳам тушиб қолаётгани ачинарли ҳол.
Биз мамлакатимизда аввал бошқа минтақаларга қараганда яхши деб хотиржамликка берилмаслигимиз керак. Таниқли адиб Абдулла Қаххор «Микроб қанчалик хавфли бўлса уни шунчалик катталаштириб кўрсатадиган заррабин зарур» деган эдилар. Демак гиёҳвандлик яраси катталашиб кетмасидан унинг аянчли оқибатини борича бутун даҳшати билан кўрсата олишимиз зарур. Токи кишилар гиёҳвандликдан ҳазар килишсин.
Гиёҳвандлик ижтимоий касаллик бўлиб, у нафақат инсоннинг жисмоний ва руҳий ҳолатини издан чиқаради, балки унинг оиласига, атрофдагиларга, жамиятга зарарли таъсир кўрсатади, турли ижтимоий муаммоларни келтириб чиқаради.
Ҳозирги кунда ёшлар орасида гиёҳванд моддалар ва психотроп воситаларининг тарқалишини олдини олишга қаратилган
чора-тадбирларга қарамасдан, бу муаммо ёшлар орасида кенг тарқалмоқда. Гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш ақл-идрокнинг бузилишига, кучли ҳаяжонланиш, ғазабланиш, шафқатсизлик, бефарқлик ва қизиқишлар доирасининг қисқаришига олиб келади, ёш организмни издан чиқаради.
Гиёҳвандликнинг салбий таъсири қуйидагиларда намоён бўлади. Биринчидан, наркотик моддаларнинг истеъмоли одам организмига кучли салбий таъсир кўрсатади, жумладан, иммун тизими, юрак-қон томир тизими, асаб тизими ва бошқа органларга зиён етказади. Уларнинг узоқ муддатли истеъмоли ўлимгача олиб бориши мумкин.
Иккинчидан, гиёҳвандлик инсон маънавиятини йўқотиши, шахсий ҳаётини бузиши ва оилавий муносабатларга салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Учинчидан, наркотик моддаларнинг тарқалиши билан боғлиқ жиноятлар кўпайиб, жамиятда қонунбузарлик ҳолатлари ортади.
Наркотик моддаларнинг тарқалишига ёшлар ўртасидаги эътиборсизлик ва билимсизлик, ижтимоий тармоқларда наркотик моддаларнинг тарғиб қилиниши ҳамда иқтисодий қийинчиликлар ва ишсизлик сабаб бўлмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида гиёвандлик воситалари, уларнинг аналоглари ва психотроп моддалар билан боғлиқ жиноятлар учун қатъий жавобгарлик белгиланган. Бу қонун нормалари жамиятнинг соғлом турмуш тарзини асраш, ёшларни турли иллатлардан ҳимоя қилиш ва гиёвандликка қарши курашишда муҳим аҳамиятга эга.
Гиёвандлик воситалари билан боғлиқ жиноятлар турли шаклларда намоён бўлади: уларни етиштириш, тайёрлаш, сақлаш, сотиш ёки тарғиб қилишдан тортиб, Интернет орқали тарқатишгача. Қонун ҳар бир ҳолат учун аниқ санкциялар мавжуд.
Гиёҳвандликка қарши курашиш, аниқроғи, унинг келиб чиқиш сабаб ва омилларига қарши кураш олиб бориш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан ҳисобланади.
Гиёҳвандлик муаммосига қарши курашиш фақат давлат органларининг эмас, балки бутун жамиятнинг вазифасидир. Бу борада оила, маҳалла, таълим муассасалари ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг ҳамкорлиги муҳим аҳамият касб этади. Фақат биргаликдаги саъй-ҳаракатлар орқали бу глобал муаммога қарши самарали кураш олиб бориш мумкин.
Шу боис ҳар биримиз бу каби иллатлардан узоқ бўлиб, соғлом турмуш тарзини тарғиб қилишимиз зарур.

Нурбек Рахимов,
Жиноят ишлари бўйича
Вобкент туман суди раиси

Sud sohasida korrupsiyaga qarshi kurash

Har qanday demokratik jamiyatda sud hokimiyati adolatni qaror toptirish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishda asosiy tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Ammo sud tizimida korrupsiya ildiz otgan taqdirda, adolat mezonlari buziladi, jamiyatning davlatga bo‘lgan ishonchi pasayadi. Shu bois sud sohasida korrupsiyaga qarshi kurash bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biridir.

Sud hokimiyatidagi korrupsiya nafaqat alohida fuqarolarning manfaatlariga, balki butun jamiyat taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan:

Adolat prinsiplarining buzilishi – haqiqiy aybdorlar jazodan qutulishi, begunoh shaxslar esa nohaq jazolanishi mumkin.

Fuqarolarning davlatga ishonchi susayishi – odil sudlov kafolatlanmagan jamiyatda huquqiy davlat qurish mushkul.

Iqtisodiy rivojlanishga ta’siri – investitsiya muhiti yomonlashadi, tadbirkorlar o‘z biznes faoliyatida xavfsizlikni sezmaydilar.

Quyidagilarni korrupsiyaga qarshi kurashning asosiy yo‘nalishlari sifatida baholash mumkin.

1. Sud tizimini chinakam mustaqil qilish.

Sudlarning ijro va qonun chiqaruvchi hokimiyatlardan mustaqil faoliyat yuritishi korrupsiyani kamaytirishda asosiy shartdir. Sudyalar faoliyatini siyosiy va ma’muriy bosimlardan himoya qilish zarur.

2. Sudyalarning moddiy va ijtimoiy ta’minotini yaxshilash.

Sudyalarga munosib ish haqi va ijtimoiy kafolatlar yaratilsa, ularning noqonuniy yo‘llar bilan daromad orttirishga moyilligi pasayadi.

3. Ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash

Sud qarorlarini e’lon qilish, sud majlislarini ommaviy axborot vositalarida yoritish, jarayonlarni onlayn kuzatish imkoniyatlari korrupsion kelishuvlarga qarshi kuchli mexanizm hisoblanadi.

4. Axborot texnologiyalaridan foydalanish.

Sud hujjatlarini elektron shaklda yuritish, sud jarayonlarini masofadan turib boshqarish, elektron sud tizimlarini keng joriy etish inson omilini kamaytirib, korrupsion xavflarni cheklaydi.

5. Sudyalarning javobgarligini kuchaytirish.

Sudyalarning noqonuniy qarorlari uchun intizomiy, ma’muriy va jinoiy javobgarlik aniq belgilanishi lozim. Bu ularning mas’uliyatini oshiradi.

6. Jamiyat va OAV nazoratini kengaytirish.

Fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat tashkilotlar hamda ommaviy axborot vositalarining faol ishtiroki sud tizimidagi korrupsiya holatlarini fosh etishda muhim omildir.

Xulosa qilib aytganda, sud tizimida korrupsiyaga qarshi kurash – faqat davlat organlarining vazifasi emas, balki butun jamiyatning burchidir. Adolatli va mustaqil sud hokimiyati jamiyatda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishning kafolati sanaladi. Shu bois korrupsiyaga qarshi kurashni tizimli ravishda davom ettirish, xalqaro tajribani o‘rganish va innovatsion yondashuvlarni joriy etish zarurdir.

Buxoro viloyat sudi

iqtisodiy ishlar bo‘yicha

sudlov hay’ati sudyasi X.Abdullayev

Жиноят процессида жабрланувчиларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш институтининг шаклланиш тарихи

Миллий давлатчилигимизнинг деярлик уч минг йиллик тарихидан маълумки, жиноят-процессуал ҳуқуқи тарихида жабрланувчиларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилинишини тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар ривожланишининг илк кўринишларини шартли равишда тўрт босқичга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайман.

Биринчи босқич. Давлатимиз ҳудудида мавжуд бўлган қадимги давлатларда жиноят ва жазо тизими милоддан аввалги V асрдан милодий VII асрларигача бўлган даврда одат ҳуқуқи ҳамда зардуштийлик динининг асосий манбаси “Авесто” китоби асосида тартибга солинган. Авестодаги “Эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал” шиори бугун ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган десак хато бўлмайди. Мазкур китобда инсоннинг муқаддаслиги ҳақида сўз боради. Унга кўра, “кимда-ким ғазаб билан бировни урмоққа қасд қилса, унинг гуноҳи аридуш”, яъни инсоннинг бошқа бир кишига жабр-зулм етказиши оғир гуноҳ эканлиги таъкидланган. Бизгача “Авесто”нинг 4 дона китоби етиб келган бўлиб, улар ичида 22 бобдан иборат “Видэвдат” 3-китоби ҳуқуқ манбаси бўлиб, турли соҳадаги муносабатларни тартибга солган қонунлардан иборат. “Авесто” китобида ҳам жиноятдан жабрланганларнинг ҳуқуқ ва манфаатларининг оммалашганлиги кузатилади. “Авесто”да жиноятлар: 1) динга; 2) шахсга; 3) ҳайвонотга; 4) мулкка; 5) ахлоққа; 6) табиатга қарши жиноятлар каби турларга бўлинган.

Эрамизнинг VII асрида Турк хоқонлиги давридаги ҳуқуқ манбаларига оид камроқ маълумотлар етиб келган. Бироқ ўша вақтда ҳукмронлик қилган туркий халқлар ичида қайси динга эътиқод қилишига қараб, зардуштийлик, будда, манехейлик динларининг муқаддас китоблари, одат ҳуқуқлари, хоқон ва жабғуларнинг буйруқ, фармон ва бошқа ҳужжатлари бўлганлиги, улар асосида турли ҳуқуқий муносабатлар тартибга солинганлиги тўғрисидаги маълумотлар учрайди. Турк хоқонлигидаги қадимий туркларнинг одатига кўра, аёл киши – она ниҳоятда қадрланган. Турк одат ҳуқуқларига кўра, хотин- қизлар тўла ворислик ҳуқуқига эга бўлганлар. Қонун аёлларни қаттиқ ҳимоя қилган. Агар бирор эркак аёлнинг номусига тегса, эркак ўлимга маҳкум қилинган ёки эркак ёш қизнинг номусини поймол қилса, унга уйланиши шарт бўлган. Номусга тегиш энг оғир жиноятлар (қўзғолон, хоинлик, одам ўлдириш, йўлга шайлаб қўйилган отни ўғирлаш) билан бир қаторга қўйилган.

Безорилик оқибатида тана аъзоларига шикаст етказишга мулкий жазо – зарарни тўлатиш (қоплаш) жазоси берилган. Бунда келтирилган зарарнинг даражаси эътиборга олинган. Масалан, безорилик орқасида бирор кишининг кўзига жароҳат етказилса, жабрланувчига қизини эрга бериши, қизи бўлмаса, уйланиши учун зарур мулкни тақдим этиши лозим эди. Аъзоларининг бирортасини ишдан чиқарса, бу зарар ишга яроқли от билан қопланган. От ёки бошқа ашёларни ўғирлаганлик учун ўғирланган ашё қийматининг ўн баробарини ундириб олиш билан чекланилган.

Ана шу маълумотларга таянган ҳолда, кўпгина тарихий асарларда Турк хоқонлиги давридаги махсус “Жиноят ва жазо” қонунлари тўплами ҳақида маълумот келтирилади. Демак, хулоса қилиш мумкинки, Турк хоқонлиги ўзининг ёзма тўплам ҳолига келтирилган қонунчилигига эга бўлиб, у ўша даврда ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ манбаини ташкил қилган, шунингдек, жазо тизимида қабила, уруғ ёки жамоа жавобгарлиги VII асрда ҳам сақланиб қолган. Жазо сифатида келтирилган зарарни қоплаш, тўлатиш ёки жиноят содир этган шахсни жазолашдан иборат бўлган.

Иккинчи босқич. Маълумкиўрта асрлар даври VIII асрдан то XIX асрнинг биринчи ярмигача бўлган даврни ўз ичига олган. VIII асрда Марказий Осиё ҳудуди араб ҳукмронлиги остига ўтди ва унинг ҳудудида яшовчи халқлар эътиқоди ислом динига мослаштирилди. Ислом динининг жамиятдаги барча соҳаларга кириб келиши эски ижтимоий-ҳуқуқий одат, анъаналарнинг сиқиб чиқарилиши ва мусулмон ҳуқуқига асосланган қадриятларнинг жорий этилишига олиб келди. Ўзбекистон ҳудудида деярли ўн уч аср давомида фаолият кўрсатган қозилик ва бий судлари шариатга асосланган ҳолда халқ одатлари ва анъаналарига таяниб қарорлар қабул қилган.

Абу Ҳомид Ғаззолийнинг «Мукашафатул қулб» (Қалблар кашфиёти) номли рисоласида қайд этилганидек, Пайғамбаримиз (с.а.в): “Кучлилардан заифларнинг ҳаққини олиб бермаган миллатни Оллоҳ ҳеч қачон азиз қилмагай” деганлар.

Буюк бобоколонимиз Амир Темур ўзининг “Темур тузукларида”: «Кимки бировнинг молини зўрлик билан тортиб олган бўлса, мазлумнинг молини золимдан қайтариб олиб, эгасига топширсинлар. Агарда, кимда-ким кўзни кўр қилса, қулоқ, бурун кесса, шароб ичса, зино ишлар қилса, девондаги шариат қозиси ёки аҳдос қозисига олиб бориб топширсинлар» деб буюрган.

Юқоридаги манбалар таҳлили шуни кўрсатадики, мусулмон ҳуқуқи бўйича жабрланувчи мақоми ўша даврларда ҳам мавжуд бўлиб, «хусусий даъво» мазмунида намоён бўлган. Лекин жиноятдан жабрланган шахс айнан «жабрланувчи» мақомига эга бўлмаган. Жиноят иши юритувида жабрланувчилар томонидан айблов юритуви бошланиб, бу ҳолат унинг ўзи ва айрим ҳолларда қариндошлари томонидан ҳам амалга оширилган. Айбланувчи ва арз қилувчи – жабрланувчи жавобгар ва даъвогар, деб номланиб, улар бир хил ҳуқуқларга эга бўлиб, ўз мавқеларини ўзлари ҳимоя қилганлар.

Бухоро амирлигида, агарда одам ўлдириш ёки тан жароҳати етказиш содир этилган бўлса, оталиқ айбдорни тутиб ўлдирган ёки ярадор қилинган одамни қариндошларига ушлаб берган. Улар эса айбдорни мусулмон ҳуқуқидаги «тишга-тиш» қоидасига кўра ярадор қилган бўлса, ярадор, ўлдирган бўлса, ўлдиришган.

Қўқон хонлигида Қуръондаги: «Биз жонга-жон, кўзга-кўз, бурунга-бурун, тишга-тиш жароҳатларини буюрдик», деган кўрсатмалари асос қилиб олинган. Аммо Қўқон хонлигида қонунсизлик илдиз отган эди. Тарихий манбаларда ёзилишича, қароқчилик авж олган бир вақтда, кўплаб фуқаролар жабрланган ҳолатларни олдини олиш учун 1843 йилги воқеалар баёнида Бухоро амири Амир Насруллоҳ ва Хива хони Оллоқулихоннинг ўғли Муҳаммад Амин иноқ ўзаро элчилик орқали ҳар иккала давлат ҳудудида қароқчиларнинг талончилигидан жабрланганларни қайси ҳудудларига яқин масофада бўлса, ихтиёрий равишда ҳимоясига олиши иккала давлат келишувга асосан етказилган зарарни хонлик ёки амирлик томонидан тўлаб беришга эришган».

XX асрнинг бошларида Чор Россияси ҳарбий ҳокимияти ўрнатилишига қарамасдан, Бухоро амирлиги ва Хива хонликлари ҳуқуқий тизими (шариат қонунлари) 1917 йилги давлат тўнтаришига қадар жиддий ўзгаришсиз сақланиб қолган.

Учинчи босқич. Ўзбекистоннинг бир асрлик ўтмишининг ижтимоий хусусиятларини сиёсий-ҳуқуқий тизим нуқтаи назардан баҳолайдиган бўлсак, уларни мустамлакачилик даври, мустабидлик даври ва мустақиллик даври каби уч даврга ажратсак бўлади:

Мазкур тарихий даврларнинг ижтимоий-ҳуқуқий тавсифи, уларнинг бошқарув хусусиятлари бир-биридан кескин фарқ қилиб, уларни шахс ва жамиятнинг мақсад ҳамда манфаатларига қай даражада мос ёки йўқлигидан ажратиб олиш мумкиндир.

Россия империяси Туркистон ўлкасида ўз ҳуқуқий анъаналарини жорий қилишдан бир неча йил олдин ўзининг суд-ҳуқуқ ислоҳотларини бошидан кечирган эди. Дастлаб XVIII асрда Европа, сўнгра АҚШда рўй берган ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар замонавий судлов фаолиятини вужудга келтирди. Ғарбда рўй берган ўзгаришлар таъсирида 1864 йилда Россияда ҳам янги, яъни шахс, жамият, давлат муносабатларини ҳуқуқий жиҳатдан тенглик ва ўзаро манфаатдорлик асосида тартибга солиш ғоясини ўзида мужассам этган Судлов Устави қабул қилинди. Судлов юритув амалиётига баҳс юритаётган тарафларни яраштиришга уринувчи «келиштирувчи судьялар» (мировой судья) шакли жорий этилди ҳамда «жабрланувчи» институти уставда ўз аксини топди. Унга кўра, «жабрланувчи» тушунчаси «жабр кўрмоқ» феълидан олинган бўлиб, илк маротаба айнан шу ҳужжатда қайд этилган. Уставда жабрланувчи тушунчасига таъриф берилмасада, мазкур тушунча қонунан киритилган. Бу тоифадаги шахслар «жиноятдан жабрланган шахс», «жисмоний ва моддий зарар кўрган» ва «ранжиган» деб ҳисобланган.

Туркистон ўлкаси Чор Россияси томонидан босиб олинганидан кейин бир томондан дунёвий судлов тизими ҳамда иккинчи томондан диний-ақидавий ва одатга асосланган судлов юритуви вужудга келган. Бу ҳолат Чор Россиясининг ўлка халқларининг миллий анъаналарини сақлаб қолишга ён босганлигидан далолат беради.

И.В.Мисник: «Совет даврида жабрланувчи фақат иккита ҳолатдагина –хусусий айблов ва фуқаровий даъвогар сифатида жиноят процессининг мустақил иштирокчиси бўлган. У, одатда, гувоҳ билан тенглаштирилган эди» деб таърифлаган.

1867 йилда «Туркистон ўлкасида судлов юритуви қисмини ташкил қилиш тўғрисидаги Низом лойиҳаси» жорий қилинди ва судлов юритуви соҳасидаги муносабатларни тартибга солиб келди. Ушбу ҳужжатга асосан жиноят процесси иштирокчиларининг процессуал мақоми билан боғлиқ икки муҳим хусусиятни англаш мумкин:

биринчиси, бу жиноят қилмишни содир этган шахснинг «айбланувчи» эмас, балки «гумон қилинувчи» мақомида бўлиши (мазкур ечим формал тарзда айбсизлик презумпцияси принципининг ғоясига мос келади);

иккинчиси, бу жиноий қилмишдан жабр кўрган шахснинг «жабрланувчи» мақомида эмас, «фуқаровий даъвогар», деб эътироф этилиши (яна формал процессуал қоидалардан келиб чиқадиган бўлсак, фуқаровий даъвогардан даъвони исбот қилиб бериш вазифасини фаол амалга ошириш талаб этилади. Бу хусусият ҳам айбсизлик презумпцияси принципига мос процессуал ечимдир).

В.Случевский, ушбу ҳолатни шарҳлаб: «Шахсни жабрланувчи тариқасида эътироф этиш мураккаб масала ҳисобланишини» таъкидлаб ўтган. Бироқ ушбу тамойил асосида маҳаллий аҳоли ва рус миллатига мансуб шахс жиноят содир қилса ёки жиноятдан жабрланса уларни судлов тартиби бир хил бўлмаган. Мисол учун, агар рус миллати ёки насроний динига мансуб шахслар томонидан жиноий қилмиш содир этилганида, уларнинг ишлари рус судларига топширилган бўлса, мабодо жиноий қилмишдан жабрланган шахс – рус ёки насроний динига мансуб бўлганда, маҳаллий миллатга мансуб шахснинг жиноят иши «сиёсий агент»нинг ихтиёрига топширилган.

Ўз навбатида Чор Россиясининг Туркистонда амалга оширган суд ислоҳотлари қози (бий) судларининг функциявий ва ташкилий тизимининг ислоҳ этилишига олиб келди. Қози судлари соф диний-ақидавий суддан ўлкада рус ҳукуматининг иштирокида таркиб топган маҳаллий анъана ва одатлар, турмушдаги хусусиятларга мослаштирилган судга айлантирилди.

Қозилик (бий) судларини ислоҳ этишдан Чор ҳукумати кўзлаган асосий мақсад ҳам, айнан маҳаллий аҳоли онгига диний-мафкуравий таъсирни камайтиришга йўналтирилган бўлиб, унинг ижобий жиҳати ўлкамиз тарихида илк марта дунёвий мафкурага асосланган суд-ҳуқуқини жамият ижтимоий турмушига олиб кирди ҳамда дунёвий судлов юритувидаги дастлабки ислоҳотларни бошлаб берди. Бу эса жабрланувчининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш тизими такомиллашиши ҳамда ривожланишига туртки берган ижтимоий омилга айланди.

1919 йил 10 июлда қабул қилинган «Революция трибунали ҳақида»ги декретга мувофиқ жабрланувчи жиноят ишларининг барча босқичларидан ҳеч қандай чекловсиз иштирок этиши, жиноят процессининг мустақил иштирокчиси сифатида айбловни қўллаб-қувватлаши, келтирилган далилларни текшириш жараёнида иштирок этиш, суд ҳукми юзасидан шикоят келтириш ҳуқуқи қатъий белгилаб қўйилган эди.

1922 йилги Иттифоқнинг Жиноят-процессуал кодексида жабрланувчи иштирокчи сифатида ўрин олган бўлсада, лекин унинг процессуал мақоми белгиланмаган. 1926 йилги Жиноят-процессуал кодекси қабул қилингандан кейин ҳам ўзгармаган. Бироқ 1929 йилда қабул қилинган Жиноят процессуал кодексининг 86-моддасига мувофиқ агар терговчи, прокурор жиноят иши юзасидан давлат айбловини қўллаб-қувватламаса ёки айбловдан воз кечса, жабрланувчи шу Кодекснинг 3-моддасига мувофиқ ўзи айбловни қувватлаш ҳуқуқи берилган.

Ўзбекистон ССРнинг 1959 йил 21 майда қабул қилинган ЖПКда жабрланувчи жиноят процессининг мустақил иштирокчиси сифатида белгиланиши инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга туб бурилиш сифатида намоён бўлди ва биринчи марта жабрланувчининг мақоми ва жиноят процессининг мустақил иштирокчиси, хусусий айбловчи ва фуқаровий даъвогар сифатида вужудга келди. Унда «Суд ва процесс иштирокчилари» деб номланган 2-боб
36-моддасида жабрланувчининг, 37-моддада эса фуқаровий даъвогарнинг таърифи белгиланган.

Жабрланувчининг ҳуқуқларининг кенгайиши фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини муҳофаза қилишнинг асосидир.

Ҳақиқатдан ҳам ҳар қандай қонун инсоннинг ҳуқуқ ва манфаатларини кўзлайдиган, муҳофаза қиладиган шаклда яратилиши зарур.

Тўртинчи босқич. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришганидан сўнг биринчилардан бўлиб жиноят-процессуал муносабатларни тартибга солувчи демократик ва инсонпарвар ғояларни ўзида мужассам этган янги Жиноят-процессуал кодексини қабул қилганини қайд этиш ўринлидир. Ушбу норматив-ҳуқуқий ҳужжатда жабрланувчининг ҳуқуқий мақомини белгилаш, унинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини янада кенг таъминлаш мақсадида хусусий айблов институти жорий этилди. Бу эса жиноят ишини қўзғатиш ёки қўзғатмаслик масаласини бевосита жабрланувчининг аризасидан келиб чиққан ҳолда ҳал этиш тартибини вужудга келтириши билан бирга, жиноят процессида шахс ҳуқуқий мақомининг янада мустаҳкамланишига хизмат қилади.

Мустақиллик йилларида суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари тизими ташкил этилди. Жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилик тизими ишлаб чиқилди. Жиноят процессида фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини муҳофаза қилиш бўйича янги институтлар фаолияти йўлга қўйилди. Суд жараёнида айблов ва ҳимоянинг тенглигини таъминлашнинг таъсирчан ҳуқуқий механизмлари, суд-ҳуқуқ тизимининг конституциявий ва жиноят-процессуал кафолатлари яратилди.

Хулоса қилиб айтганда, жабрланувчиларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш мамлакатимиз ҳудудида давлат ва ҳуқуқ ривожланишининг умумий қонуниятларидан келиб чиққан ҳолда ўзига хос ривожланиш йўлини босиб ўтган бўлиб, жабрланувчиларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари қонунда белгиланган бўлса-да, жиноят процессида доимий равишда такомиллашиб бормоқда.

Ўзбекистон Республикасида суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш, аввало, инсон манфаатларини олий қадрият сифатида тан олиниши асосида шахснинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишнинг мустаҳкам тизими шаклланди, десак муболаға бўлмайди.

Шунингдек, хулоса ўрнида жиноят қонунчилигида жабрланувчига етказилган зарарни тез ва тўла бартараф этиш мақсадида жабрланувчининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилувчи алоҳида қонун лойиҳаси ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқдир деб ҳисоблайман.

Жиноят ишлари бўйича

Бухоро шаҳар суди раиси У.Жўраев

Жиноят ишлари бўйича

Бухоро шаҳар суди судьяси Ж.Авезов

Тадбиркорлик субъектларига божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилиши мумкинми?

Амалдаги Ўзбекистон Республикаси Божхона Кодексининг 329-моддасига асосан божхона органининг қарорига асосан тўловчига божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилиши мумкин.

Божхона тўловларини тўлаш муддатининг қўшимча даврга узайтирилиши божхона тўловларини кечиктириб тўлашдир.

Божхона тўловларини тўлаш муддатини қўшимча даврга узайтириб, тўланиши лозим бўлган божхона тўловлари суммасини шу давр ичида қисмларга бўлиб тўлаш божхона тўловларини бўлиб-бўлиб тўлашдир.

Божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш божхона декларацияси қабул қилинган кундан эътиборан олтмиш календарь кундан ошмаслиги, лекин ўн тўрт календарь кундан кам бўлмаслиги керак, бундан ушбу модданинг бешинчи ва ўн биринчи қисмларида назарда тутилган ҳоллар мустасно.

Божхона декларацияси қабул қилинган кундан эътиборан бир юз йигирма календарь кун муддатга кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти қуйидагилар бўйича берилади:

ишлаб чиқарувчи корхоналарга маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун фойдаланиладиган, божхона ҳудудига олиб кириладиган товарлар учун божхона тўловларини тўлаш бўйича;

моддий ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш соҳасидаги микрофирмалар ҳамда кичик корхоналарга, фермер хўжаликларига, шунингдек юридик шахс ташкил этган ҳолдаги деҳқон хўжаликларига ўз эҳтиёжлари учун олиб кирилаётган товарлар учун божхона божини тўлаш бўйича.

Божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти божхона тўловларининг битта ёки бир нечта турига, шунингдек тўланиши лозим бўлган бутун суммага ёки унинг бир қисмига нисбатан берилиши мумкин.

Божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имкониятини бериш тўғрисидаги қарор ушбу Кодекснинг 330-моддасида назарда тутилган зарур ҳужжатлар тақдим этилган кундан эътиборан беш иш кунидан ортиқ бўлмаган муддатда божхона органи томонидан қабул қилинади.

Божхона органининг қарорида божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти берилаётган муддат, бундай имконият бериш рад этилган тақдирда эса рад этиш сабаблари кўрсатилади.

Божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти ушбу Кодекснинг 47-бобида назарда тутилган тартибда божхона тўловлари тўланишини таъминлаш шарти билан берилади.

Товарларни импорт қилиш билан уч йилдан ортиқ вақтдан буён шуғулланаётган, божхона тўловлари бўйича мажбуриятларини яхши (ёки ўз вақтида) бажариб келган, лекин молиявий аҳволига кўра тўловларни белгиланган муддатда тўлаш имкониятига эга бўлмаган ташқи иқтисодий фаолият иштирокчиларига божхона тўловларини бўлиб-бўлиб тўлаш ҳуқуқи берилади. Бунда божхона тўловларини бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти охирги уч йил давомида тўланган божхона тўловлари суммасининг эллик фоизидан ошмайдиган сумма миқдорида, олти ой муддатга божхона тўловларини таъминлаш қўлланилмаган ҳолда берилиши мумкин.

Божхона тўловларини кечиктириб ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти Ўзбекистон Республикаси Президентининг ёхуд Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорига биноан узоқроқ муддатларга ва божхона тўловлари тўланиши таъминланмаган ҳолда берилиши мумкин.

Когон туманлараро

иқтисодий судининг раиси Ф.Муродов

Иқтисодий суд ишларини юритишда прокурорнинг иштироки

Кейинги йилларда мамлакатимизда суд ҳокимияти мустақиллигини, судлар фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш бўйича изчил ислоҳотлар амалга оширилмоқда, бу эса ўз навбатида фуқаролар ҳамда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтиришга хизмат қилмоқда.

Шу билан бирга суд ишларини юритишда тарафларнинг тортишуви принципини, давлат манфаатлари самарали ҳимоя қилинишини таъминлаш судлар томонидан фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишларни кўришда прокурорнинг иштирокига, шунингдек ишларни кўриб чиқиш натижалари бўйича қабул қилинган суд ҳужжатлари устидан шикоят қилишга тааллуқли процессуал нормалар янада аниқлаштирилди.

Шу билан бирга Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодексига прокурорнинг ерга оид ҳуқуқий муносабатлар, давлат мулки билан боғлиқ ишларда, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунчиликни бузиш, давлат бюджетидан ундирувлар, ўзбошимчалик билан қурилган иморатга бўлган мулк ҳуқуқини эътироф этиш, хусусий мулк сифатида эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш фактини аниқлаш, божхона тўловларини ундириш билан боғлиқ ишларда иштирок этишини назарда тутувчи ўзгартиришлар киритилди.

Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодексининг 49-моддасига кўра, туманлараро, туман, шаҳар иқтисодий судларига даъво аризасини (аризани) — Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар, туманлар (шаҳарлар) прокурорлари ва уларга тенглаштирилган прокурорлар ёки уларнинг ўринбосарлари, Қорақалпоғистон Республикаси судига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судларига эса — Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар прокурорлари ёки уларнинг ўринбосарлари тақдим этади.

Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ёки унинг ўринбосари Ўзбекистон Республикасининг барча иқтисодий судларига даъво аризаси (ариза) тақдим этишга ҳақли.

Прокурор ўзининг даъво аризаси (аризаси) асосида қўзғатилган ишларда, шунингдек давлатнинг қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида ерга оид ҳуқуқий муносабатлар, давлат мулки билан боғлиқ ишларда, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунчиликни бузиш, давлат бюджетидан ундирувлар, ўзбошимчалик билан қурилган иморатга бўлган мулк ҳуқуқини эътироф этиш, хусусий мулк сифатида эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш фактини аниқлаш, божхона тўловларини ундириш билан боғлиқ ишларда иштирок этиши мумкин.

Прокурор бошқа шахсларнинг аризаси билан қўзғатилган ишнинг муҳокамасида ўз ташаббуси билан иштирок этиши мумкин эмас, бундан ушбу модданинг учинчи қисмида назарда тутилган ишлар мустасно.

Ишда иштирок этувчи прокурор ишнинг мазмуни бўйича фикрини баён этади, бундан унинг бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишга доир даъво аризаси (аризаси) бўйича қўзғатилган ишлар мустасно.

Фуқаронинг, юридик шахснинг ва давлатнинг манфаатларини кўзлаб даъво аризаси (ариза) тақдим этган прокурор даъвогарнинг ҳуқуқларидан фойдаланади ва унинг мажбуриятларини ўз зиммасига олади, бундан келишув битими ёки медиатив келишув тузиш ҳуқуқи мустасно.

Прокурорнинг ўз даъво аризасидан (аризасидан) воз кечиши даъвогарни (аризачини) ишни мазмунан кўриб чиқишни талаб қилиш ҳуқуқидан маҳрум этмайди.

Прокурор томонидан даъвогарнинг ҳуқуқини ҳимоя қилиш мақсадида тақдим этилган даъводан даъвогарнинг воз кечиши даъво аризасини (аризани) кўрмасдан қолдиришга олиб келади.

Ғиждувон туманлараро

иқтисодий суди раиси М.Набиев

Мулк ижараси шартномасидан келиб чиқадиган низоларни судда кўриб чиқишнинг айрим жиҳатлари

Маълумки, мамлакатимиз иқтисодиётининг негизини турли шакллардаги мулк ташкил қилади ва қонунда мулкдор ўзига тегишли бўлган мол-мулкдан ўз хоҳишига кўра фойдаланиш, даромад олиш ва тасарруф қилиш кафолатлари белгиланган.

Шунга кўра фуқаролик ҳуқуқи муомаласи иштирокчилари бўлган фуқаролар, тадбиркорлар субъектлари ва давлат мулкдор сифатида ўзига тегишли мулкни ижара шартномаси асосида бошқа тарафга ҳақ эвазига даромад олиш мақсадида вақтинча фойдаланишга беришлари мумкин.

Сўнгги йилларда мамлакатимиз иқтисодиёти жадал ривожланаётган бир пайтда турли субъектлар ўртасида мулк ижарасига оид ҳуқуқий муносабатлар ҳам сезиларли ошганлигини кузатиш мумкин. Шу билан бирга ижара шартномаси тарафлари ўртасида турли низолар пайдо бўлиб, судларда мазкур тоифадаги ишлар кўпайиб бормоқда.

Маълумки, иқтисодий судлар томонидан мулк ижараси шартномаларидан келиб чиқадиган низоларни ҳал қилишда Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, Ер кодекси, «Ижара тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Давлат мулкини ижарага бериш тартибини янада такомиллаштириш тўғрисида» 2023 йил 14 декабрдаги 660-сонли қарори билан тасдиқланган Давлат мулкини ижарага бериш тартиби тўғрисидаги низом ва бошқа қонунчиликни қўллаб келмоқдалар. Бундан ташқари, мазкур тоифадаги низоларни ҳал қилишда амалиётда Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди Пленумининг 2011 йил 1 декабрдаги “Мулк ижараси шартномасига оид фуқаролик қонун ҳужжатлари нормаларини иқтисодий судлар томонидан қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида”ги 234-сонли Қарори тушунтиришларидан фойдаланиб келинмоқда.

Шуни эътиборга олиш керакки, ижарага берувчининг ижарага олувчи билан муносабатларини тартибга солувчи асосий ҳужжат бўлиб ижара шартномаси ҳисобланади. Ижара шартномаси бир йилдан ортиқ муддатга мўлжалланган бўлса, тарафлардан биронтаси юридик шахс бўлган ҳолларда эса муддатидан қатъи назар, ёзма шаклда тузилиши шарт. Мулкнинг эгаси ёхуд қонун ёки мулкдор томонидан мулкни ижарага бериш ваколати берилган бошқа шахслар ижарага берувчи бўлиши мумкин. Ижарага олувчининг ижара ҳақини тўлаш мажбурияти ижарага берилган мулк унга топширилган пайтдан бошлаб вужудга келади.

Бир йилдан ортиқ муддатга тузилган кўчмас мулк ижараси шартномаларини давлат рўйхатидан ўтказиш мажбурий ҳисобланади. Кўчмас мулк ижараси шартномасини давлат рўйхатидан ўтказиш талабига риоя қилмаслик ФКнинг 112-моддасига асосан унинг ҳақиқий эмаслигига олиб келади. Бунда ФКнинг 114-моддасида назарда тутилган битимларнинг ҳақиқий эмаслигининг оқибатлари қўлланилади.

Қайд этилганлардан келиб чиқиб, иқтисодий судлар бундай низоларни қонуний ҳал қилиш учун ижара шартномаси шартларини, ижара берувчининг мулкдор эканлигини тасдиқловчи ҳужжатларни (олди-сотди шартномаси, кадастр ҳужжатлари, транспорт воситасига техник паспорт ва бошқа ҳужжатлар) пухта ўрганишлари, ижара шартномаси қонунга мувофиқ тузилган ёки тузилмаганлигига, ҳақиқий ёки ҳақиқий эмаслигига атрофлича ҳуқуқий баҳо беришлари, ижара ҳақини ҳисоб-китоб қилишда ижарага берилган мулкни топширилганлиги пайтини аниқлашлари лозим.

Суд томонидан ижара шартномаси ҳақиқий эмас ёки ўз-ўзидан ҳақиқий эмас деб топилганда, битимнинг ҳақиқий эмаслиги оқибатлари қўлланилади (рестутиция), яъни тарафлар битим тузилишидан олдинги ҳолатга келтирилиши лозим. Бунда шартнома тарафлари ҳар бири бошқасига шартнома бўйича олган ҳамма нарсани қайтариб беришга мажбур ҳисобланади. Хусусан, ижарага берилган мулкдан фойдаланганлик учун тўлов ижара шартномасида белгиланган ижара ҳақининг миқдоридан келиб чиқиб аниқланади ва ижарага берилган мулк мулкдорга қайтарилиши лозим.

Таъкидлаш керакки, иқтисодий судларда мазкур тоифадаги низоларни суд мажлисида кўриб чиқишда ишда иштирок этувчи шахслар, хусусан давлат мулки билан боғлиқ ишларда прокурор иштирокини таъминлаш, ишда тўпланган далиллар ва тарафларнинг важларини тўлиқ ўрганиб, ҳар томонлама ва тўғри ҳуқуқий баҳо бериш лозим. Зеро, ушбу талаб судларда мазкур тоифадаги низолар юзасидан қонуний ва асослантирилган суд ҳужжати қабул қилишнинг муҳим шарти ҳисобланади.

Бухоро туманлараро

иқтисодий суди раиси

И.Юлдашев

Бухоро туманлараро

иқтисодий суди судьяси

М.Махсудова

ИҚТИСОДИЙ СУДЛАРДА ТЎЛОВГА ҚОБИЛИЯТСИЗЛИК ТЎҒРИСИДАГИ ИШЛАРНИ КЎРИБ ЧИҚИШ: ҚОНУН НОРМАЛАРИ ВА ПЛЕНУМ ҚАРОРИ АСОСИДАГИ ТАҲЛИЛ

«Тўловга қобилиятсизлик тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг иқтисодий судларда қўлланилиши замонавий ҳуқуқий тизимда долзарб масалалардан бири бўлиб ҳисобланади. Қонун 2021 йилда қабул қилинган бўлиб, у орқали юридик ва жисмоний шахслар, шу жумладан якка тартибдаги тадбиркорларнинг тўловга қобилиятсизлик ҳолатларини ҳуқуқий тартибга солиш белгиланган. Бироқ, Қонунни амалиётга татбиқ қилишда иқтисодий судлар бир қатор ҳуқуқий ва амалий муаммоларга дуч келган. Шу муносабат билан 2025 йил 23 июнда Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми махсус қарор қабул қилди. Ушбу қарор қонун нормаларининг тўғри ва бир хилда қўлланилишини таъминлаш, суд амалиётида ягона ёндашувни шакллантириш ҳамда ҳуқуқий аниқликни оширишга қаратилган.

Ушбу Пленум қарорида биринчи навбатда Қонунни татбиқ этиш доираси аниқ белгилаб берилган. Жумладан, Қонун давлат муассасаларига ва нотижорат ташкилотларга нисбатан қўлланилмайди. Лекин ижтимоий фондлар ва матлубот кооперативлари шаклидаги юридик шахслар бундан мустасно қилиб белгиланган. Бу Қонун амалиётидаги кенг қамровли ёндашувларни қисқартириб, судлар учун юрисдикция масаласини аниқлашга ёрдам беради. Шунингдек, Қонун фақат тижорат характерига эга бўлган иқтисодий муносабатлар учун амал қилади, яъни бюджет ташкилотлари ва нотижорат фаолияти юритувчи субъектлар ундан мустасно этилади.

Қонунни татбиқ этишда ишни қайси суд кўриб чиқиши масаласи ҳам муҳим аҳамиятга эга. Қарздор юридик шахслар учун — уларнинг давлат рўйхатидан ўтган жойи, жисмоний шахслар ёки якка тартибдаги тадбиркорлар учун — яшаш жойи юрисдикция ҳисобланади. Пленум қарорида чет эллик шахсларга тегишли масалалар ҳам ёритилган. Жумладан, агар қарздор чет эл фуқароси бўлса, у яшаш жойига мувофиқ Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ёки Тошкент шаҳар иқтисодий судига мурожаат қилиши лозим. Агар ариза нотўғри юрисдикцияга берилган бўлса, у қайтарилади. Суд томонидан иш қўзғатилгандан кейин қарздор яшаш жойини ўзгартирса, мазкур ҳолат ишни бошқа судга ўтказиш учун асос бўлади.

Қарздор, кредитор ёки манфаатдор шахслар тўловга қобилиятсизлик бўйича судга ариза бериш ҳуқуқига эгадир. Пленум қарорида қайд этилишича, солиқ ва божхона органлари, давлат бюджетига пул мажбуриятлари мавжуд бўлган корхоналар юзасидан Ўзбекистон Республикаси Давлат активларини бошқариш агентлиги ариза бериши мумкин. Лекин прокурор, нодавлат ташкилотлар ва бошқа шахслар ариза бериш ҳуқуқига эга эмас, бунга Қонун йўл қўймайди. Бундай ҳолатда ариза қайтарилиши ёки иш юритишга қабул қилинган ҳолда кўрмасдан қолдирилиши мумкин. Судлар, шунингдек, почта харажатларини ҳам ҳисобга олиши керак. Давлат органлари давлат божини тўлашдан озод этилган бўлса-да, почта харажатларини тўлаш мажбурияти улар учун ҳам сақланиб қолган.

Суд аризани қабул қилишда у билан бирга тақдим этилган ҳужжатларга эътибор қаратади. Уларнинг рўйхати Қонун ва Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодексида кўрсатилган. Масалан, молиявий ҳисоботлар, қарздор муассисларининг йиғилиш баённомалари, кредиторлар рўйхати ва бошқалар. Агар ушбу ҳужжатлар етмаса, ариза қайтарилади. Агар ариза қарздор раҳбари томонидан берилаётган бўлса ва у Қонун билан мажбур қилинган бўлса, етишмаётган ҳужжатлар кейинчалик талаб қилиб олинади.

Кузатув таомили Қонунда белгиланган асосий босқичлардан биридир. У иш қўзғатилгандан кейин тўловга қобилиятсизлик масаласини таҳлил қилиш ва кейинги босқичлар — реабилитация ёки банкротликни белгилаш учун хизмат қилади. Судлар ариза билан бирга муваққат бошқарувчининг номзодини ҳам кўриб чиқади. Агар номзод кўрсатилмаган бўлса, суд аризачидан ёки бошқа манбалардан номзод таклиф этишни сўрайди. Бироқ, кузатув таомили жисмоний шахсларга нисбатан қўлланилмайди.

Суд аризани иш юритишга қабул қилгандан кейин кредиторлар қарздорга нисбатан даъво билан алоҳида тартибда мурожаат қилишга ҳақли эмас. Бунда истиснолар бор — мулкий даъволар, маънавий зарар ёки жорий тўловлар бўйича даъволар. Бу кредиторлар ҳуқуқларини тизимлаштиришга ёрдам беради. Пленум қарорида шунингдек, кредиторлар йиғилиши ва унинг қарорларига нисбатан шикоят қилиш тартиби, уларнинг ҳақиқий эмас деб топилиши ҳолатлари ҳам баён этилган.

Пленум қарорида суд бошқарувчиси институти алоҳида ўрин эгаллайди. Суд бошқарувчиси бўлиб фақат махсус аттестациядан ўтган, тегишли лицензияга эга бўлган, камида икки йил тажрибаси бор шахслар тайинланиши мумкин. Суд бу маълумотларни Ўзбекистон Республикаси Давлат активларини бошқариш агентлиги юритадиган реестр орқали олади. Суд бошқарувчиси нотўғри ҳаракат қилган тақдирда, у моддий жавобгарликка тортилиши мумкин. Шунингдек, агар у сохта тўловга қобилиятсизлик ҳолатларини яширган бўлса, у жавобгарликка тортилади ва бу ҳақда суд прокурорга хабарнома юборади.

Суд бошқарувчисининг вазифаларидан бири — сохта, яширин ёки қасддан тўловга қобилиятсизлик ҳолатларини аниқлашдан иборат. Бундай ҳолатлар бўйича Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган алоҳида қоидалар мавжуд. Мазкур қоидаларга кўра, қарздорнинг аризаси бўйича кузатув таомили вақтида муваққат бошқарувчи ушбу ҳолатлар мавжуд ёки мавжуд эмаслиги ҳақида судга хулоса тақдим этиши керак. Агар жиноий аломатлар аниқланса, суд материалларни прокурорга юбориш орқали жиноят иши қўзғатилишини таъминлайди.

Суд ишни кўриб чиқишда унинг муддатларига ҳам эътибор қаратади. Қонунга кўра, ариза қабул қилинган кундан бошлаб икки ойдан ошмаган муддатда иш муҳокама қилинади. Алоҳида ҳолларда ушбу муддат бир ойгача узайтирилиши мумкин. Аммо мазкур муддатлар қарздор ҳозир бўлмаган ҳолларда банкрот деб эътироф этиш тўғрисидаги ишларга татбиқ этилмайди. Бу ҳолатларда бошқа процессуал қоидалар амал қилади.

Мақсад тўловга қобилиятсизлик тўғрисидаги муносабатларни шаффоф ва самарали тартибга солиш экан, ушбу соҳадаги ишларни судьялар томонидан тўғри ва адолатли кўриб чиқилиши муҳим аҳамиятга эгадир. Пленум қарорида батафсил баён этилган ҳар бир қоида судларнинг иш тажрибасини умумлаштиришга, нотўғри ёндашувларни бартараф этишга хизмат қилади. Шу билан бирга, бу қарор қарздорлар ва кредиторлар учун бир хил ҳуқуқий стандартларни белгилаб, судлар томонидан бир хилда талқин этилишини кафолатлайди.

Пленум қарори асосида суд амалиётида янги ёндашувлар шаклланиши кутилмоқда. Масалан, тўловга қобилиятсизлик жараёнида қарздорнинг ходимлари, муассислари ёки мулк эгалари ҳам ишда иштирок этувчи шахслар сифатида эътироф этилмоқда. Бу уларнинг манфаатларини ҳимоя қилади ва тўловга қобилиятсизлик жараёнидаги ҳуқуқий муносабатларда фаол иштирокини таъминлайди. Шунингдек, суд бошқарувчисини тайинлаш ва уни вазифасидан озод этиш масалаларида ҳам илгаригига нисбатан аниқроқ мезонлар белгиланмоқда.

Хулоса қилиб айтганда, Пленум қарори амалдаги Қонунни қўллашдаги ноаниқликларни бартараф этиш, судлар фаолиятини мувофиқлаштириш ва барқарор ҳуқуқий муҳитни шакллантиришга қаратилган. Бу нафақат иқтисодий судлар, балки тадбиркорлар, инвесторлар ва кредиторлар учун ҳам муҳим ҳуқуқий кафолат ҳисобланади. Келгусида ушбу институтни ривожлантириш учун судьялар, суд бошқарувчилари ва манфаатдор шахсларнинг малакали тайёргарлиги, қонунчилик базасининг такомиллашуви ва рақамли технологиялардан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади.

Когон туманлараро

иқтисодий суди раиси Ф.Муродов

“Суд ислоҳотлари янги босқичда”

Сўнгги йилларда Ўзбекистон Республикасида суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш борасида кенг кўламли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Бу ислоҳотлар мамлакатда қонунийликни мустаҳкамлаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, адолатли ва шаффоф суд тизимини яратиш мақсадида йўлга қўйилган.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан бошланган бу жараён янги босқичга кўтарилди.

Суд ислоҳотларининг янги босқичи қуйидаги асосий йўналишларни қамраб олади.

1. Судлар мустақиллигини таъминлаш Судьяларни танлаш ва тайинлаш жараёнлари шаффофлаштирилди. Судьялар селекция комиссияси фаолиятини кучайтириш орқали профессионал ва ҳалол кадрлар танлаб олинмоқда.

2. Судлар фаолиятида очиқлик ва шаффофлик Суд мажлисларининг онлайн тарзда эфирга узатилиши, суд қарорларининг электрон базаларда очиқ жойлаштирилиши жамоатчилик назоратини кучайтирди.

3. Фуқароларнинг ҳуқуқий ҳимоясини кучайтириш Судга мурожаат қилиш имкониятлари кенгайтирилди. Аризаларни онлайн қабул қилиш, электрон одил судлов тизими жорий этилди.

4. Суд-тергов фаолиятида инсон ҳуқуқлари устуворлиги Конституциявий ислоҳотлар доирасида “ҳибсга олиш” фақат суд орқали амалга оширилиши белгиланди. Айбловсиз жазолаш амалиётига чек қўйилди.

5. Мамлакатда халқаро стандартларга мос тизим шаклланмоқда Ўзбекистон Халқаро ҳуқуқ ташкилотлари билан ҳамкорликни кенгайтириб, инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро талабларга жавоб берадиган суд тизимини шакллантирмоқда. Амалдаги ютуқлар ва натижалар Сўнгги беш йилда суд тизимидаги ислоҳотлар туфайли қатор ижобий ўзгаришлар кузатилди:

2023 йилда фуқароларнинг судларга мурожаатлари 1,5 баробарга ошгани — одамлар судларга ишонч билдиришини кўрсатади. Судларда қарорларни бекор қилиш ҳолатлари камайди — бу эса судьялар малакаси ошганини англатади. Янги суд бинолари ва замонавий ахборот технологиялари жорий этилди. Жиноят ишлари бўйича судлар адолатли қарор қабул қилишга катта эътибор қаратаётгани кузатилмоқда.

Хулоса қилиб айтганда суд ислоҳотлари Ўзбекистонда фуқароларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш, жамиятда адолатлиликни таъминлаш, демократик давлат қуришнинг асосий шартларидан бири сифатида намоён бўлмоқда. Янги босқичда бу ислоҳотлар фақат шаклан эмас, мазмунан ҳам чуқурлашмоқда. Ислоҳотларнинг узвий ва тизимли амалга оширилиши мамлакатнинг тараққиётига хизмат қилмоқда ва “Адолат — жамият таянчи” эканини амалда исботлаб бермоқда.

Бухоро вилоят суди

иқтисодий ишлар бўйича

судлов ҳайъати судьяси О.Қўлдошов

Iqtisodiy sudlarda muayyan moddiy-huquqiy nizo

Ma’lumki, iqtisodiy sudlarga ish bo‘yicha taraflar muayyan moddiy-huquqiy nizo yuzasidan murojaat qiladi va ayni shu nizo bo‘yicha taraflar bir-birlariga nisbatan sudda o‘z huquq va manfaatlarini himoya qiladi. Mavjud nizo bo‘yicha iqtisodiy ish sud tomonidan hal qiluv qarorini qabul qilish bilan yakunlanishi yoki taraflar o‘rtasida kelishuvga erishish munosabati bilan o‘z nihoyasiga yetishi mumkin.

Tadbirkorlik sub’ektlari uchun nizolarning sudlar tomonidan qanchalik tez qonuniy va adolatli hal etib berilishi ular uchun har tomonlama manfaatli hisoblanishi hech kimga sir emas. Xuddi shu maqsadda bugungi kunga kelib amaldagi protsessual qonunchiligimizda nizolarni sud tomonidan hal etishning tezkor jarayonlaridan biri sifatida taraflar o‘zaro kelishuv bitimini tuzishga imkoniyat yaratilganini ta’kidlashimiz joiz.

Darhaqiqat, kelishuv bitimi yoki mediativ kelishuvni tuzish sud jarayonini soddalashtirish, uni tezroq yakunlash orqali muammolarni hal etishning samarali usuli sifatida namoyon bo‘lmoqda.

Iqtisodiy sudlarda muayyan iqtisodiy ishni ko‘rib chiqish jarayonida har doim taraflarning huquq va manfaatlaridan kelib chiqib, sud tomonidan ularga nizolarni o‘zaro kelishuv yo‘li bilan hal etishlariga imkoniyat yaratib beriladi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy protsessual kodeksining 163-moddasining birinchi qismi 8-bandida sudya ishni sud muhokamasiga tayyorlash chog‘ida taraflarni kelishtirish choralarini ko‘rishi belgilangan.

Taraflar o‘zaro kelishuvga erishishlarining hosilasi sifatida kelishuv bitimi tuzishlari mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy protsessual kodeksining 131-moddasi mazmuniga ko‘ra kelishuv bitimi iqtisodiy sud ishlarini yuritishning har qanday bosqichida tuzilishiga imkoniyat yaratilgan. Sud ish yurituvining har qanday bosqichida kelishuv bitimi tuzilishiga yo‘l qo‘yilishi yuqorida ta’kidlaganimizdek taraflar nizolarni o‘zaro kelishish orqali hal etishlariga imkoniyat yaratilganligi deb tushunish mumkin.

Eng asosiysi, yarashtirish tartib-taomili har qanday iqtisodiy nizoni hal qilishning taraflar uchun samarali mexanizmi ekanligi o‘z isbotini topgan. Yarashtirish-tartib-taomili qo‘llanganda taraflar o‘rtasidagi hamkorlik munosabatlari, kelgusida yana birgalikda iqtisodiy munosabatlarni davom ettirish imkoniyatlari hamda boshqa motivlar asosida kelishuvga erishish imkoniyatlari saqlanib qoladi.

Iqtisodiy sudlar tomonidan hal etiladigan iqtisodiy ish sifatida to‘lovga qobiliyatsizlik bilan bog‘liq ishlar alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday nizolarni hal etishda asosiy e’tibor protsessual qonun talablari bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risida”gi qonuniga ham qaratiladi. Alohida toifa sifatida e’tirof etiladigan to‘lovga qobiliyatsizlik ishlari doirasida ham ishni kelishuv bitimi tuzish orqali hal etilishi mumkinmi degan masalaga to‘xtalsak.

To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishlarda ham taraflar kelishuv bitimini tuzish orqali nizoni hal etishlari mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risida”gi qonunining 161-moddasida qarzdor va kreditorlar sud tomonidan to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiqishning har qanday bosqichida kelishuv bitimini tuzishga haqli ekanligi belgilangan. Kreditorlar nomidan kelishuv bitimini tuzish haqidagi qaror kreditorlar yig‘ilishi tomonidan qabul qilinadi. Kelishuv bitimi qarzdor nomidan tegishincha qarzdor yakka tartibdagi tadbirkor yoki qarzdorning rahbari, tashqi boshqaruvchi, tugatish boshqaruvchisi yoxud moliyaviy boshqaruvchi tomonidan tuziladi.

To‘lovga qobiliyatsizlik ishi doirasida kelishuv bitimini tuzishda da’vo tartibidagi boshqa ishlarda kelishuv bitimining tuzilishida bir qator jihatlari bilan farqlanadi. Xususan, to‘lovga qobiliyatsizlik ishi doirasida kelishuv bitimini tuzish uchun sud xarajatlari, sud boshqaruvchilariga haq to‘lash bilan bog‘liq xarajatlar, joriy kommunal va foydalanish to‘lovlari, qarzdorning mol-mulkini sug‘urta qilish xarajatlari, shuningdek, qarzdorning to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risida ish qo‘zg‘atilganidan keyin yuzaga kelgan joriy to‘lov majburiyatlari bo‘yicha talablar hamda fuqaroning hayotiga yoki sog‘lig‘iga zarar yetkazilganligi uchun shu fuqaroning talablari qanoatlantirilishi hamda ish haqini to‘lash uchun pul mablag‘lari berilishini nazarda tutuvchi to‘lov hujjatlariga doir talablar qanoatlantirilganidan keyin sud tomonidan tasdiqlanishi mumkin.

Mazkur talablarning bajarilmasligi sud tomonidan kelishuv bitimini tasdiqlashni rad etilishiga olib kelishi mumkin.
Lekin, iqtisodiy sudlar tomonidan ko‘riladigan boshqa da’vo tartibidagi ishlar bo‘yicha tuziladigan kelishuv bitimlaridan oldindan ma’lum bir xarajatlarni qoplanishi talab etilmaydi va u qonun hujjatlari talablariga zid bo‘lmasa, boshqa shaxslarning huquq va manfaatlariga daxl etmasa hamda shart asosida tuzilgan bo‘lmasa kelishuv bitimi tasdiqlanishi mumkin.

To‘lovga qobiliyatsizlik ishi doirasida kelishuv bitimi tuzilishini o‘ziga xos jihatlaridan biri sifatida demak, yuqorida ta’kidlangan ma’lum bir xarajatlar oldindan to‘lanishi bilan bog‘liq talablarning mavjudligi deb e’tirof etishimiz mumkin.

To‘lovga qobiliyatsizlik ishi doirasida kelishuv bitimini tasdiqlashning yana bir o‘ziga xos jihati, bu uning sudga taqdim etish muddati bilan bog‘liqdir. Ya’ni qarzdor, tashqi boshqaruvchi yoki tugatish boshqaruvchisi kelishuv bitimi imzolangan paytdan e’tiboran besh kun ichida sudga kelishuv bitimini tasdiqlash to‘g‘risidagi arizani taqdim etishi kerak.

Qonunchilik bu turdagi kelishuv bitimini tasdiqlash uchun arizaga ilova qilinadigan hujjatlar ro‘yxatini ham qat’iy qilib belgilagan. Bu ham mazkur toifadagi ishlar bo‘yicha kelishuv bitimini tuzishning yana bir o‘ziga xos xususiyatini anglatadi.

Bu toifadagi ishlar bo‘yicha kelishuv bitimining yana bir o‘ziga xos xususiyati kelishuv bitimining sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi bilan bog‘liq protsessual jihatlaridir. Agar kelishuv bitimi ayrim kreditorlar uchun afzalliklar berilishini yoki ayrim kreditorlarning huquqlari va qonuniy manfaatlari kamsitilishini nazarda tutuvchi shartlarni o‘z ichiga olgan bo‘lsa yoki bitimlar haqiqiy emasligining qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa asoslari mavjud bo‘lganda sud tomonidan tuzilgan kelishuv bitimi haqiqiy emas deb topilishi mumkin.

Tadbirkorlik sub’ekti o‘zining faoliyati jarayonida iqtisodiy jihatdan ma’lum bir qiyinchiliklarga duch kelib, natijada bankrotlik darajasigacha yetib kelsa, bu holat mazkur sub’ekt uchun faoliyatining o‘z nihoyasiga yetganini anglatmaydi. Aksincha, amaldagi “To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risida”gi qonunda qarzdor korxonani to‘lovga qobiliyatliligini tiklash uchun barcha huquqiy asoslar mustahkamlangan. To‘g‘ri tanlangan biznes reja va faoliyatini qayta tiklash bilan bog‘liq maqsadli rejalarning amalga oshirilishi natijasida kreditorlar oldidagi majburiyatlar to‘liq bajarilsa, qonun bunday holatda kelishuv bitimini tuzish orqali nizoning hal etilishiga har tomonlama huquqiy kafolat bo‘lib xizmat qiladi.

Н.Зоиров

Ромитан туманлараро иқтисодий суди раиси

Фуқаролик қонунчилигида контрактация шартномасининг аҳамияти

Амалдаги Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 465-моддасига асосан контрактация шартномасига мувофиқ қишлоқ хўжалиги маҳсулотини етиштирувчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қайта ишлаш ёки сотиш учун бундай маҳсулотни харид қиладиган шахсга –– тайёрловчига шартлашилган муддатда топшириш (топшириб туриш) мажбуриятини олади, тайёрловчи эса бу маҳсулотни қабул қилиш (қабул қилиб туриш), унинг ҳақини шартлашилган муддатда муайян баҳода тўлаш (тўлаб туриш) мажбуриятини олади.

Ушбу Кодекснинг 466-моддасига кўра, қишлоқ хўжалиги маҳсулотини етиштирувчи ўстирилган (ишлаб чиқарилган) қишлоқ хўжалиги маҳсулотини тайёрловчига контрактация шартномасида назарда тутилган миқдор ва ассортиментда топшириши шарт.

Агар маҳсулот етиштирувчи ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган мажбуриятларини бажармаганлиги оқибатида қишлоқ хўжалиги маҳсулоти контрактация шартномасида назарда тутилган миқдор ва ассортиментда олинмаслиги олдиндан маълум бўлиб қолса, тайёрловчи шартномани бекор қилишни ёки ўзгартиришни ва зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли.

Агар контрактация шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, тайёрловчи етиштирувчи жойлашган ерда ундан қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қабул қилиши (қабул қилиб туриши) ва олиб кетишни таъминлаши (таъминлаб туриши) шарт.

Агар қишлоқ хўжалиги маҳсулоти тайёрловчи жойлашган ерда ёки у кўрсатган бошқа ерда қабул қилинса, тайёрловчи етиштирувчи томонидан контрактация шартномасига мувофиқ ва шартлашилган муддатда келтирилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қабул қилишдан бош тортишга ҳақли эмас.

Тайёрловчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотини олиб кетишни ёки қабул қилиб олишни таъминламаган тақдирда етиштирувчига қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг қийматини ва уни келтириш харажатларини тўлайди.

Контрактация шартномасига мувофиқ олинган қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қайта ишлайдиган тайёрловчи етиштирувчининг талабига кўра қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қайта ишлаш чиқиндиларини тарафлар келишган нархда етиштирувчига қайтариши шарт.

Иқтисодий ишлар бўйича

судлов ҳайъати раиси С.Абдурасулов

Когон туманлараро иқтисодий

судининг раиси Ф.Муродов

Category Archives: Янгиликлар