Global jamoatchilik tashabbusi: Plastiksiz hudud (Plastic Freezones) yaratish
So‘nggi yillarda global miqyosda yuzaga kelayotgan ekologik tahdidlar orasida plastik chiqindilar muammosi jahonda eng keskin masalalardan biriga aylandi. Aslida, zamonaviy texnologiyalar rivoji bilan plastik mahsulotlar inson hayotini yengillatdi, iqtisodiy jarayonlarni tezlashtirdi. Ammo bu qulaylik ortida ekologik xavf omili yashirin bo‘lib, bugungi kunda ushbu xavf jiddiy global muammoga aylandi. Okeanlarga, daryolarga va quruqlik hududlariga har yili tushadigan millionlab tonna plastik chiqindilar hayvonot dunyosining genetik zanjirlarini izdan chiqaribgina qolmay, inson sog‘lig‘iga ham bevosita zarar yetkazmoqda. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, mikroplastiklar nafaqat suv organizmlarida, balki inson qonida, nafas yo‘llarida, hattoki homilador ayollar organizmida ham uchramoqda. Bu esa ekologiya endi faqat tabiat muammosi emas, balki insonning mavjudligiga tahdid soluvchi antropogen xavf ekanligini ko‘rsatadi. Plastik chiqindilarning ko‘payib borishi — bu texnologiya taraqqiyoti emas, balki insoniyatning tabiatga bo‘lgan mas’uliyatini yo‘qotayotganidan dalolatdir. Biz texnologik rivojlanishni ekologik ong bilan uyg‘unlashtira olmasak, jamiyat taraqqiyoti o‘zining ma’naviy va axloqiy mezonlarini yo‘qotadi. Zero, Bir necha avloddan keyin odamlar toza havo, sof suv, tabiiy oziq-ovqat haqida faqat tarixiy manbalardan bilib qolishi ehtimoli bor. Ana shunday jiddiy vaziyatda “Plastic Free” [i]tashabbusining paydo bo‘lishi — jamiyatning ekologik ongining uyg‘onayotganidan dalolatdir. Bu tashabbus aslida birgina plastik mahsulotlardan voz kechish emas, balki insoniyatning tabiatga qaytish jarayoni, ekologik mas’uliyatning tiklanishi, atrof-muhit bilan uyg‘un yashash madaniyatining shakllanishidir.
Ushbu maqola insonning ekologik barqarorlik va atrof-muhitni muhofaza qilishdagi o‘rni, plastiksiz hududlar yaratish tashabbusi va jamiyat taraqqiyotidagi ekologik mas’uliyat mazmunini chuqur tahlil qilishga qaratilgan. Shuningdek maqolada plastik chiqindilar miqdori, ularning ekologik ta’siri[ii] va “Plastic Free” hududlari bo‘yicha jahon tajribasi o‘rganildi. Shu bilan birga, jamoatchilik tashabbusining samaradorligini oshirish va uni innovatsion texnologiyalar bilan qo‘llash yo‘llari ham tahlil qilindi.
Plastik chiqindilar dunyo bo‘ylab jiddiy muammo tug‘dirmoqda. Zamonaviy insoniyatning katta fojialaridan biri – sayyoraning plastik bilan ifloslanishi. So‘nggi yetmish yil ichida deyarli 6,3 milliard tonna plastik buyumlari ishlab chiqarildi. Biroq juda oz qismigina qayta ishlangan: to‘qqiz foizdan ortiq emas. Biroz ko‘proq qismi, 12 foizga yaqini yoqib yuborilgan. Axir u ertami-kechmi organizmimizga tushadi, kichik qismlari hayvon va qushlarning ozuqasiga aylanadi. Olimlar deyarli barcha dengiz qushlarining tanasida plastik mavjudligini aniqlashgan. Dengiz mavjudotlari ham bundan mustasno emas[iii]. Har yili okeanlar va daryolarga millionlab tonna plastik tushadi, bu esa dengiz hayoti uchun katta xavf yaratadi. Shu sababli ko‘plab dengiz hayvonlari, shu jumladan baliqlar, dengiz qushlari va sutemizuvchilar plastikka chalınib o‘ladi. Plastik asta-sekin kichik mikrozarralarga aylanadi va u oziq-ovqat zanjiri orqali odam tanasiga ham kirib boradi, natijada sog‘liq uchun zararli ta’sirlar yuzaga keladi. Afsuski, an’anaviy chiqindilarni qayta ishlash tizimi yetarli darajada samarali emas va plastik chiqindilar soni kundan-kunga oshib bormoqda. Shu sababli yangi, innovatsion usullar va plastiksiz hududlar yaratish tashabbuslari muhim ahamiyat kasb etadi. “Plastic Free” hududlar yaratish tashabbusi — ekologik barqarorlikni ta’minlash va plastik ifloslanishni kamaytirish bo‘yicha kompleks yondashuvdir. Ushbu konsepsiya bir nechta asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
1. Hudud tanlash va monitoring: Shahar, qishloq, maktablar, ofislar, savdo markazlari va jamoat parklari kabi hududlarda plastik ishlatilmasligi maqsad qilinadi. Har bir hududda plastik ishlatilish holati muntazam ravishda monitoring qilinadi, muammoli nuqtalar aniqlanadi va tegishli choralar ko‘riladi. Shu yo‘l bilan, plastiksiz hududlar samaradorligi va ularning kengaytirish imkoniyati baholanadi.
2. Alternativ materiallar joriy etish: Plastmassani qayta ishlash-bu plastik chiqindilarni boshqa mahsulotlarga qayta ishlash, chiqindixonalarida qaramligini kamaytirish resurslarni tejash va plastik ifloslanishi va issiqxona gazlari chiqindilaridan atrof-muhitni himoya mumkin.[iv]Qayta ishlash stavkalari alyuminiy, shisha va qog’oz kabi boshqa tiklanadigan materiallardan orqada qolmoqda. Plastik idishlar, paketlar va qadoqlash o‘rniga ekologik va qayta ishlatiladigan materiallar qo‘llaniladi. Masalan, biologik parchalanadigan idishlar, metall yoki shisha suyuqlik idishlari, mato sumkalar va qayta ishlatiladigan qadoqlash vositalari joriy qilinadi. Bu chora hududlarda plastik ishlatilishini sezilarli darajada kamaytiradi.
3. Jamoatchilik ishtiroki: Tashabbus faqat hukumat qarorlari bilan cheklanmaydi. Fuqarolar, maktablar, korxonalar va nodavlat tashkilotlar ham faol jalb qilinadi. Jamoatchilik ishtiroki orqali plastiksiz hududlarni qo‘llab-quvvatlash, ekologik ongni oshirish va odatlarni o‘zgartirish asosiy va eng muhim maqsad qilinadi[v].
4. Monitoring tizimi: Hududlarda plastik ishlatilish holati real holat rejimida kuzatiladi. Buning uchun sun’iy intellekt, sensorlar va mobil ilovalar qo‘llaniladi. Shuningdek, foydalanuvchilarni plastik ishlatmaslik bo‘yicha rag‘batlantirish tizimi ham ishlab chiqiladi — masalan, ekologik ball berish, onlayn reyting va sertifikatlash. Chunki rag’batlantirish orqali natijaga kutlgandan ham tezroq erishsa bo’ladi.
5. Ta’lim va targ‘ibot: Hudud aholisiga va tashrif buyuruvchilarga plastiksiz yashashning ijtimoiy va ekologik ahamiyati tushuntiriladi. Maktablarda, ofislar va jamoat markazlarida ekologik ta’lim tadbirlari, seminarlar va targ‘ibot[vi] kampaniyalari tashkil qilinadi. Shu orqali jamiyatda plastiksiz hayot tarzini shakllantirish asosiy g’oya sifatida ilgari suriladi.
6. Innovatsion takliflar: Mobil ilovalar orqali monitoring: Hududdagi plastik ishlatilishini onlayn kuzatish va foydalanuvchilarga ekologik ball berish orqali rag‘batlantirish. Biznes va jamoatchilikni rag‘batlantirish: Plastiksiz hududlarda sertifikatlash tizimi, ekologik imtiyozlar va e’tirof etish tizimlari joriy etish. Shu yo‘l bilan “Plastic Free” konsepsiyasi nafaqat plastik ifloslanishni kamaytiradi, balki ekologik barqarorlikni ta’minlaydi, jamoatchilikni mas’uliyatli qilish va inson hayoti uchun sog‘lom muhit yaratishda muhim rol o‘ynaydi.
“Plastic Free” tashabbusi global miqyosda plastik ifloslanish muammosini kamaytirishning samarali va zamonaviy usuli sifatida namoyon bo‘ladi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, hududlarda plastik ishlatilmasligini rag‘batlantirish orqali ekologik barqarorlikni ta’minlash, tabiiy resurslarni tejash va kelajak avlodlar uchun toza muhit yaratish mumkin. Innovatsion yechimlar, jumladan qayta ishlatiladigan va biologik parchalanadigan materiallar, avtomatlashtirilgan monitoring tizimlari va mobil ilovalar yordamida hududlardagi plastik ishlatilish holati real vaqt rejimida nazorat qilinadi va foydalanuvchilar ekologik ball bilan rag‘batlantiriladi. Jamoatchilik ishtiroki va ekologik ta’limning rolini e’tiborga olgan holda, fuqarolar, korxonalar, maktablar va nodavlat tashkilotlar tashabbusga jalb qilinadi, shuningdek, plastiksiz hayot tarzining ijtimoiy va sog‘lom ahamiyati keng jamoatchilikka yetkaziladi. Shu orqali nafaqat odamlarning kundalik odatlari o‘zgaradi, balki jamiyat darajasida ekologik mas’uliyat hissi shakllanadi. Shuningdek, “Plastic Free” tashabbusi milliy darajada samarali bo‘libgina qolmay, xalqaro miqyosda ham kengaytirilishi mumkin. Mamlakatlararo tajriba almashinuvi va global hamkorlik orqali plastik chiqindilar muammosiga qarshi kurashish imkoniyati mavjud. Shu tariqa, ushbu tashabbus inson salomatligini himoya qilish, dengiz va quruqlik ekotizimlarini saqlash, barqaror rivojlanishni ta’minlash hamda ekologik ongni rivojlantirish yo‘lida muhim vosita sifatida qaraladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori Jamoatchilik ekologik nazoratini amalga oshirishga doir namunaviy nizomlarni tasdiqlash toʻgʻrisida( 08.10.2015 yildagi 287-son)
2. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish toʻgʻrisida (09.01.2019 yildagi PF-5618-son)
3.United Nations Environment Programme (UNEP), Single‑Use Plastics: A Roadmap for Sustainability — plastik chiqindilar va bir martalik plastmassalar muammosini hal etish bo‘yicha global strategiyalar va tavsiyalar.
4. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Global Plastics Outlook — plastik ishlab chiqarish, chiqindilar hajmi, qayta ishlash darajasi va global tendensiyalar bo‘yicha ma’lumotlar.
5. INTERNATIONAL JOURNAL OF INTEGRATED SCIENCES, maqola Plastik mahsulotlari va chiqindilar xavfi: global ekologik inqiroz — plastik chiqindilar ekologiyasiga, ifloslanish va inson sog‘lig‘iga ta’siri haqida ilmiy tahlil.
6. Modern Science and Research, maqola Plastik ifloslanishi va uning ekologiyaga ta’siri — plastik ifloslanish va mikroplastiklar ekologik hamda sog‘liq xavfi jihatidan tahlil qilingan.
[i] UNEP – UN Environment Programme+2wedocs.unep.org+2
[iii] https://kun.uz/news/2019/05/23/plastik-sayyoramizni-asta-sekin-oldirishi-haqidagi-fotogalereya
[iv] Rudolf, Natali S.; Kiesel, Rafael; Aumanate, Chuanchom (2021). Plastmassalarni qayta ishlashni tushunish: plastik chiqindilarni qayta ishlashning iqtisodiy, ekologik va texnik jihatlari (2-nashr.). Munich: Hanser. doi:10.1016/C2020-0-01631-2 (harakatsiz 1 iyul 2025). ISBN 978-1-56990-846-4.
[v] https://lex.uz/ru/docs/-2784434
[vi] https://lex.uz/ru/docs/-4149765
Jinoyat ishlari bo’yicha
Qorovulbozor tumani sudining
tergov sudyasi B.Qurbonov