KONSTITUTSIYA VA SIYOSAT: ZAMONAVIY BOSHQARUV ASOSI
Mamlakat konstitutsiyasi — hukumat institutlarining tuzilishi, vakolatlari va cheklovlarini belgilovchi asosiy huquqiy asosdir. U, shuningdek, fuqarolarning huquq va majburiyatlarini belgilaydi va himoya qiladi. Siyosat esa jamiyatda hokimiyat va resurslarni taqsimlash hamda jamoaviy qarorlar qabul qilish jarayonidir.
Har ikki tushuncha o‘zaro chuqur bog‘liq bo‘lib, zamonaviy boshqaruvning tayanchini tashkil etadi. Asl mohiyatiga ko‘ra, Konstitutsiya siyosiy o‘yin qoidalarini belgilaydi. U demokratiya, qonun ustuvorligi, hokimiyatlar bo‘linishi va inson huquqlarini himoya qilish kabi davlat boshqaruvidagi asosiy tamoyillarni o‘rnatadi. Konstitutsiyasiz siyosiy jarayonlar beqaror va tasodifiy tus olishi mumkin. Shu sababli, Konstitutsiya siyosiy hokimiyatdan noqonuniy foydalanishga qarshi kafolat sifatida xizmat qiladi hamda siyosiy aktorlar harakat qilishi mumkin bo‘lgan aniq chegara va qoidalarni belgilaydi. Saylovlar, qonun chiqarish jarayonlari va siyosiy qarorlar qabul qilish kabi faoliyatlar konstitutsiyaviy asosda amalga oshiriladi.
Masalan, demokratik davlatlarda Konstitutsiya erkin va adolatli saylovlarni kafolatlaydi hamda siyosiy yetakchilarning xalqqa hisobdor bo‘lishini ta’minlaydi.
Shuningdek, u davlat hokimiyatining turli tarmoqlari — ijroiya, qonun chiqaruvchi va sud organlari o‘rtasidagi vakolat taqsimotini tartibga soladi va ularning o‘zaro aloqalarini belgilaydi.
Shunday qilib, Konstitutsiya siyosiy tizimning barqaror va izchil ishlashiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Konstitutsiya va siyosat o‘rtasidagi munosabat doimiy emas; u vaqt o‘tishi bilan rivojlanadi va o‘zgaradi. Siyosiy harakatlar ko‘pincha jamiyatning o‘zgarayotgan qadriyatlarini aks ettirish yoki mavjud kamchiliklarni bartaraf etish uchun konstitutsiyaviy islohotlarga turtki beradi.
Masalan, fuqarolik huquqlari harakatlari, mustaqillik kurashlari va demokratik o‘tish davrlari ko‘pincha yangi konstitutsiyalarning qabul qilinishiga yoki amaldagilarining tubdan qayta ko‘rib chiqilishiga olib kelgan.
Shuningdek, siyosiy mafkuralar ham konstitutsiyaviy tuzilishga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, liberal demokratlar individual huquqlar va erkin bozor tamoyillarini ilgari sursa, sotsialistik davlatlar ko‘proq jamoaviy mulk va ijtimoiy farovonlikni ta’kidlaydi.
Davlatning qaysi siyosiy tizim — prezidentlik, parlament yoki aralash tizim asosida boshqarilishi ham ko‘p jihatdan konstitutsiyaviy tanlov va tarixiy tajribalarga bog‘liq bo‘ladi. Konstitutsiyani sharhlash siyosiy amaliyotning muhim qismiga aylanadi. Konstitutsiyaviy sudlar va Oliy sudlar bu borada yetakchi rol o‘ynaydi.
Biroq, ba’zan sudyalar siyosiy mafkuralar va bosimlar ta’sirida qaror qabul qilishlari mumkin, bu esa konstitutsiyaviy sharhlarning mustaqilligiga putur yetkazadi. Ayniqsa, siyosiy polarizatsiya kuchli bo‘lgan jamiyatlarda konstitutsiyaviy sharhlar siyosiy mojarolarni keskinlashtirishi va saylov natijalari, impichment jarayonlari hamda siyosiy islohotlarga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Eng muhimi, kuchli va adolatli Konstitutsiya siyosiy barqarorlik va tinch nizolarni hal etish uchun asos yaratadi. Agar siyosiy ishtirokchilar konstitutsiyaviy tizimga ishonch bildirsalar, ular mojarolarni zo‘ravonlik o‘rniga muloqot va huquqiy vositalar orqali hal qilishga intiladilar.
Aksincha, zaif yoki manipulyatsiyaga uchragan konstitutsiyalar siyosiy inqirozlar, avtoritar boshqaruv va hatto fuqarolar urushiga olib kelishi mumkin. Tarixiy va zamonaviy tajribalar kuchli konstitutsiyaviy an’analar demokratiya barqarorligini mustahkamlashini yaqqol ko‘rsatadi.
Bugungi globallashuv, texnologik rivojlanish va siyosiy normalarning o‘zgarishi sharoitida konstitutsiyalar yangi sinovlarga duch kelmoqda. Raqamli huquqlar, ekologik barqarorlik va transmilliy boshqaruv kabi yangi masalalar konstitutsiyaviy tuzilmalarni moslashtirish zaruratini tug‘dirmoqda. Siyosiy yetakchilar va fuqarolik jamiyati vakillari konstitutsiyaviy tamoyillar dolzarbligini saqlash va demokratik qadriyatlarni himoya qilish uchun birgalikda harakat qilishlari zarur.
Xulosa qilib aytganda, Konstitutsiya va siyosat o‘zaro kuchli bog‘langan hodisalardir. Konstitutsiya siyosiy jarayonlarning huquqiy asosini belgilasa, siyosat esa Konstitutsiyaning rivojlanishi va sharhlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ular birgalikda zamonaviy boshqaruv ustunlarini yaratib, hokimiyatning mas’uliyatli amalga oshirilishini va fuqarolarning huquqlari himoya qilinishini ta’minlaydi. Konstitutsiyaviy tamoyillar va siyosiy amaliyot o‘rtasidagi dinamik va hurmatga asoslangan o‘zaro ta’sir adolatli, barqaror va farovon jamiyatlar barpo etish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`lib hisoblanadi.
F.Murodov
Kogon tumanlararo iqtisodiy sudi raisi