PROTSESSUAL HUQUQ NORMALARINI TO‘G‘RI QO‘LLASH VA ISHDA ISHTIROK ETUVCHI SHAXSLAR HAMDA UCHINCHI SHAXSLARNI ISHGA JALB QILISH
Adolatli sudlovni amalga oshirishning muhim shartlaridan biri – protsessual huquq normalarini to‘g‘ri qo‘llashdir. Sud amaliyotida qonun ustuvorligini ta’minlash uchun protsessual qoidalar aniq va izchil bajarilishi lozim. Ushbu maqolada protsessual normalarning ahamiyati, ishda ishtirok etuvchi shaxslar hamda uchinchi shaxslarni ishga jalb qilish masalalarini tahlil qilamiz.
Protsessual huquq normalarining ahamiyati – protsessual huquq sud ishlarini yuritish tartibini belgilovchi normalar tizimi bo‘lib, u quyidagi asosiy maqsadlarga xizmat qiladi:
• Sud jarayonining qonuniyligi va shaffofligini ta’minlash;
• Taraflarning huquq va majburiyatlarini aniq belgilash;
• Adolatli qaror chiqarish uchun asos yaratish;
• Sud jarayonining oqilona va samarali tashkil etilishini ta’minlash.
Protsessual normalarni noto‘g‘ri qo‘llash natijasida ish yuritishda xatolarga yo‘l qo‘yilishi, taraflarning huquqlari buzilishi va odil sudlov tamoyillariga putur yetishi mumkin.
Ishda ishtirok etuvchi shaxslar va ularning huquqiy maqomi – sud protsessida ishtirok etuvchi shaxslar protsessual huquq subyektlari bo‘lib, ular ma’lum protsessual huquq va majburiyatlarga ega. Fuqarolik, jinoyat va ma’muriy sud ishlarida ishtirok etuvchi shaxslar tarkibi har xil bo‘lishi mumkin, biroq umumiy jihatdan quyidagi toifalarga bo‘linadi:
Taraflar
• Da’vogar – sudga da’vo arizasi bilan murojaat qilgan shaxs;
• Javobgar – da’voning boshqa tomoni bo‘lib, u da’vogarning talablariga javob beradi.
Taraflar teng protsessual huquqlarga ega bo‘lib, o‘z dalillarini keltirish, hujjatlar taqdim etish, sud qaroridan shikoyat qilish huquqiga ega.
Vakillar va advokatlar – Sud ishida taraflarning vakillari yoki advokatlari ishtirok etishi mumkin. Ular sud protsessida qonuniy manfaatlarni himoya qiladi, huquqiy yordam ko‘rsatadi va protsessual harakatlarni amalga oshiradi.
Prokuror – prokuror davlat manfaatlarini himoya qilish uchun sud ishida ishtirok etadi. U ayniqsa, davlat manfaatlariga, jamoat xavfsizligiga yoki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan ishlar bo‘yicha o‘z xulosalarini bildiradi.
Sud ekspertlari va mutaxassislar – sud ekspertlari va mutaxassislar dalillarni aniqlash va tahlil qilish uchun sudga o‘z xulosalarini taqdim etadilar. Masalan, sud-tibbiy ekspertizasi, moliyaviy audit, psixologik ekspertiza kabilar jarayonning adolatli hal qilinishiga yordam beradi.
Guvohlar – guvohlar muayyan hodisalar to‘g‘risida axborotga ega bo‘lib, sudga dalillar taqdim etish uchun chaqiriladi. Ularning ko‘rsatmalari sud qaroriga bevosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Uchinchi shaxslarni ishga jalb qilish asoslari va tartibi – ba’zan sud ishini adolatli hal etish uchun uchinchi shaxslarni ishga jalb qilish zarur bo‘ladi. Uchinchi shaxslar ishning natijasiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi manfaatlarga ega bo‘lishi mumkin.
Uchinchi shaxslarning turlari
Mustaqil talab qiluvchi uchinchi shaxslar
• Ular ish natijasiga bevosita ta’sir qiluvchi mustaqil huquqqa ega bo‘lishadi.
• Masalan, mulk nizolarida uchinchi shaxs mulk huquqi asosida ishtirok etishi mumkin.
Mustaqil talab qilmaydigan uchinchi shaxslar
• Ular ish natijasiga qiziqish bildiruvchi tomon bo‘lib, taraflardan birining manfaatini himoya qiladi.
• Masalan, sug‘urta kompaniyasi javobgar tomon manfaatida ishtirok etishi mumkin.
Uchinchi shaxslarni ishga jalb qilish tartibi
• Sud tashabbusi bilan – agar sud uchinchi shaxsning ishtiroki ishning adolatli ko‘rib chiqilishi uchun zarur deb hisoblasa, uni ishga jalb qilishi mumkin.
• Taraflarning iltimosnomasi asosida – da’vogar yoki javobgar uchinchi shaxsni ishga jalb qilish haqida iltimosnoma kiritishi mumkin.
• Oliy instansiya qaroriga ko‘ra – agar yuqori instansiya sud ishida uchinchi shaxslarning manfaatlari buzilgan deb hisoblasa, ularni ishga jalb qilish bo‘yicha ko‘rsatma berishi mumkin.
Protsessual huquq normalarini to‘g‘ri qo‘llash odil sudlov tamoyillarini ta’minlashning asosiy omillaridan biridir. Ishda ishtirok etuvchi shaxslarning huquq va majburiyatlari aniq belgilanishi, uchinchi shaxslar esa qonuniy asosda ishga jalb qilinishi lozim. Sud amaliyotida protsessual qoidalarga rioya qilish sud qarorlarining qonuniyligi va adolatliligini kafolatlaydi, fuqarolar huquqlarining buzilishining oldini oladi hamda sud tizimiga bo‘lgan ishonchni oshiradi.
F.Murodov
Kogon tumanlararo iqtisodiy sudi raisi