ЯПОНИЯДА СУД ҚАРОРЛАРИНИ ҚАЙТА КЎРИБ ЧИҚИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Аннотация: мақолада Япония ҳуқуқ тизимининг ўзига хос жиҳатлари, одил судловни амалга оширишнинг конституциявий асослари, суд қарорлари устидан шикоят қилиш ва уларни қайта кўриб чиқиш тартиби, квази-суд органларининг мақоми таҳлил қилинган. Шунингдек, ушбу мавзу бўйича назарий маълумотлар кўриб чиқилган.
Калит сўзлар: қиёсий ҳуқуқ, Япония, инстанция, суд тизими, суд, судья, квази-суд органлари.
Япониянинг замонавий суд тизими 1947-1948-йиллардаги конституциявий ислоҳотлар натижасида шаклланган.
1947 йилдаги Япония Конституциясида одил судловни фақат суд томонидан амалга оширилиши тамойили мустаҳкамланган.
Жумладан, бош қонунга кўра, суд ҳокимияти олий судга ва қонунга асосан ташкил этиладиган судларга тегишли.
Конституция қабул қилинишидаги тарихий вазият, конституцияга ҳар қандай махсус судлар, шунингдек суд ҳокимиятини амалга оширувчи ва якуний қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган маъмурий органларни ташкил этилишини таъқиқловчи махсус қоиданинг киритилишига сабаб бўлди. Мазкур қоида умумий юрисдикция судлари тизимида солиқ ёки маъмурий судлар каби муайян соҳаларга ихтисослашган судларни ташкил этишни таъқиқламайди.
Урушдан кейинги Япония учун одил судловни фақат суд томонидан амалга оширилиши тамойилини конституцияга киритилиши, мамлакатда илгари фаолият юритган маъмурий трибуналларнинг тугатилишини англатарди.
Конституция судьяларнинг мустақиллиги ва ўзгартирилмаслиги тамойилларини эълон қилди (76 ва 78-моддалар).
Судьяларнинг ўзгартирилмаслиги тамойили конституциянинг 78-моддасида белгиланган бўлиб, унга кўра судьялар ошкора импичмент жараёнисиз лавозимидан озод этилиши мумкин эмас, судья суд қарори билан ақлий ёки жисмоний жиҳатдан ўз вазифаларини бажаришга қодир эмас деб топилган ҳоллар бундан мустасно.
Япония бош қомусининг 76-моддасининг учинчи қисмига кўра, барча судьялар мустақил ва фақат Конституция ва қонунларга буйсунади, улар виждон овозига риоя қилган ҳолда ҳаракат қилишади.
Ушбу тамойил судьяларнинг хизмат вазифаларини бажаришда холислигининг қўшимча кафолати бўлиб хизмат қилади.
Бундан ташқари, ижро этувчи органларга судьяларга нисбатан ҳар қандай умумий юрисдикция чора кўриш ва фаолияти давомида судьларнинг иш ҳақи миқдорини камайтириш бош қонун билан таъқиқланган.
Энди Япония судлари тизими ҳақида қисқача тўхталсак.
Японияда одил судлов тўрт босқичли суд тизими орқали қуйидаги судлар томонидан амалга оширилади: умумий юрисдикция судлари, оилавий ишлар бўйича судлар, округ судлари, юқори судлар ва Олий суд.
ЯПОНИЯ СУД ТИЗИМИ
Умумий юрисдикция судлари (Summary court)
Умумий юрисдикция судлар кичик жиноий ва фуқаролик ишларини кўриб чиқади.
Ҳозирда Японияда 438 та умумий юрисдикция судлари мавжуд бўлиб, уларда 806 нафар судья фаолият кўрсатади.
Ушбу судлар даъво миқдори 1 400 000 Япония иендан ошмайдиган фуқаролик ишлари ва жиноят учун жарима ва (ёки) 15 кунгача қамоқ жазоси назарда тутилган жиноят ишларни кўриб чиқади.
Умумий юрисдикция судлари уч йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлаш ҳуқуқига эга эмас. Агар судья 3 йилдан ортиқ озодликдан маҳрум қилиш муддатини белгилаш зарур деб ҳисобласа, у ишни округ судига юбориши керак.
Бундай судларнинг қарорлари устидан шикоят қилишда округ судига апелляция берилади. Агар томон округ судининг қароридан қониқмаса, шикоят Олий судга берилади. Умумий юрисдикция судларининг қарорларига қарши иккита шикоятга йўл қўйилади. Шундай қилиб, томон округ судининг қарори устидан юқори судга шикоят қилиши мумкин.
Агар томонлардан бири Юқори суднинг қароридан қониқмаса, у ҳолда у Олий судга шикоят қилиши мумкин.
Судлар тўғрисидаги Қонуннинг 45-моддасига мувофиқ, умумий юрисдикция суди судьялари ҳар доим ҳам профессионал судьялар эмас. Судья учун ягона давлат имтиҳонини топширганлардан ташқари, суд ёки прокуратурада маълум вақт ишлаган шахс судья этиб тайинланиши мумкин.
Япония фуқаролик процессуал кодексида кичик миқдордаги даъволарни кўриб чиқишнинг алоҳида тартиби кўзда тутилган. Даъво миқдори 600 000 иендан кам бўлган ишлар соддалаштирилган тартибда кўриб чиқилиши мумкин (368-модда). Ушбу жараён суд томонидан низони бир кунда ҳал қилишни назарда тутади, томонлар талаб ва далилларини суд муҳокамаси куни тақдим этишлари шарт (370-модда), бу тоифа ишларда гувоҳлар қасамёдсиз гувоҳлик беришлари мумкин (372-модда).
Оилавий ишлар бўйича судлар (The Family Court)
Оилавий ишлар бўйича судлар оилавий ишлар ва вояга етмаганлар томонидан содир қилинган ҳуқуқбузарликларни кўриб чиқишга ихтисослашган.
Оилавий ишлар бўйича судлар ва уларнинг бўлинмалари округ судлари билан бир жойда жойлашган.
Ушбу суд фаолиятини 200 нафар судья ва 150 нафар судья ёрдамчилари, шунингдек, 1500 нафар шартли ҳукм қилинганларни назорат қилувчи инспекторлар амалга оширади.
Оилавий ишлар бўйича суд 1947 йилда урушдан кейинги ислоҳотлар натижасида ташкил топган. Вояга етмаганларнинг ҳуқуқбузарлиги ва оилавий низоларга ихтисослашган судни ташкил етиш ғояси Японияга Aмерика қўшма штатларидан кириб келган бўлиб, АҚШда барқарор оилавий муносабатлар вояга етмаганларни тарбиялаш ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишнинг зарур шарти деб ҳисобланади.
Ўз табиатига кўра фақат суд қарори билан ҳал қилиниши мумкин бўлган васийлик ва ҳомийлик, бедарак йўқолган деб топиш, фуқаролик ҳолати далолатномалари каби масалалар оилавий ишлар суднинг суд мажлисида кўриб чиқилади.
Баъзи ҳолларда, масалан, никоҳни бекор қилиш натижасида ер – хотиннинг мулкини тақсимлаш, биринчи навбатда, ярашув жараёнидан ўтиши керак, шундан кейин ҳам ярашувга эришилмасагина – иш суд томонидан кўриб чиқилади.
Мазкур судларда низолар судья томонидан якка таркибда, суд маслаҳатчилари иштирокида кўриб чиқилади. Аксарият ҳолларда, қарор устидан Юқори судга шикоят қилиш мумкин.
Яраштирув тартиби битта судья ва яраштирув комиссиясининг икки аъзосидан иборат таркиб томонидан амалга оширилади. Маслаҳатчилар ва комиссия аъзолари суд томонидан давлат хизматчилари орасидан ярим кунлик асосда жалб қилинади.
Оилавий ишлар бўйича судлар вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятлар, яъни 20 ёшга тўлмаган шахслар, шунингдек вояга етмаганларнинг фаровонлигига қарши содир этилган жиноят ишларини кўриб чиқади.
Бундан ташқари, оилавий ишлар бўйича суд жиноят содир этмаган, аммо келажакда уни содир этиши мумкин бўлган, жиноят содир этишга мойил бўлган вояга етмаганларни назорат остига олиш ҳуқуқига эга.
Вояга етмаганлар билан боғлиқ ишларни кўриб чиқиш тартиби ва юрисдикцияси Япониянинг 1948 йилдаги “Вояга етмаганлар тўғрисида”ги Қонуни билан тартибга солинади.
Вояга етмаганлар томонидан содир этилган барча ҳуқуқбузарликлар биринчи навбатда оилавий ишлар бўйича судга юборилади. Вояга етмаган шахс ўн олти ёшга тўлган бўлсагина, оилавий ишлар бўйича суд ишни округ ёки умумий юрисдикция судларга юбориш ҳуқуқига эга.
Округ судлари (The District Court)
Округ судлари биринчи инстансиянинг асосий судлари ҳисобланади. Ҳозирда ҳар бир префектуранинг марказида, бутун мамлакат бўйича 50 та округ судлари фаолият кўрсатмоқда.
Ушбу судларда 910 га яқин судья ва 580 нафар судья ёрдамчиси ишлаб келмоқда. Округ судлари фуқаролик ва жиноий ишларни кўриб чиқади.
Округ судлари, шунингдек, умумий юрисдикция судларнинг фуқаролик ишлари бўйича қарорлари устидан апелляция шикоятларини кўриб чиқадилар.
Йирик округ судлари ўз бўлинмаларига эга.
Масалан, Toкио округ судида маъмурий ишлар, автотранспорт низолари, интеллектуал мулк, банкротлик ва бошқа ишларга ихтисослашган бўлимлар мавжуд.
Юқори Судлар (The High Court)
Юқори Судлар биринчи навбатда округ ва оилавий ишлар бўйича судларнинг қарорлари устидан келиб тушган апелляция шикоятларини кўриб чиқадилар. Улар 8 та йирик шаҳарларда жойлашган.
Ушбу судлар 345 нафар судьялардан таркиб топган. Умумий юрисдикция судларнинг жиноят ишлари юзасидан қабул қилган қарорлари устидан шикоятлар округ судларига эмас, балки тўғридан тўғри юқори судларга тақдим қилинади ва кўриб чиқилади.
Юқори суд фуқаролик ишлари бўйича сўнгги инстанция ҳисобланади.
Баъзи тоифадаги ишлар, масалан, давлатга хиёнат қилиш ёки сайловларнинг ҳақиқийлигини аниқлаш бўйича ишлари Юқори судлар томонидан биринчи инстанция суди сифатида кўрилади.
Бундан ташқари, квази-суд органлари, жумладан, адолатли савдо комиссияси, Патент идораси, Олий денгиз Кенгаши ва бошқаларнинг қарорларини қайта кўриб чиқиш ҳам Юқори суд ваколатига киради.
Бундай ҳолларда иш уч эмас, балки беш нафар судьядан иборат ҳайъат томонидан кўриб чиқилади.
Шу билан бирга, Токио Юқори суди таркибида рақобатга оид ишлар ва интеллектуал мулк ҳуқуқи билан боғлиқ низоларни кўриб чиқишга ихтисослашган махсус бўлинмалар фаолият кўрсатади.
Токио Юқори суди таркибидаги интеллектуал мулк ҳуқуқи билан боғлиқ низолар бўйича бўлим
Интеллектуал мулкни ривожлантириш дастурига мувофиқ 2005 йилда интеллектуал мулк бўйича юқори суд таркибида бўлим ташкил этилган.
Ушбу бўлим судловига:
– Патент идорасининг патентлар, фойдали модель ҳуқуқлари, дизайн ҳуқуқлари ва товар белгилари тўғрисидаги қарорлари устидан шикоятлар;
– Toкио ва Осака округ судларининг патентлар, фойдали моделлар, интеграл микросхемалар топологияларига бўлган ҳуқуқлари, шунингдек муаллифнинг дастурий таъминот ишларига бўлган ҳуқуқлари (қоидаларни бузиш, компенсация талаблари) тўғрисидаги қарорлари устидан шикоятлар тегишли.
Токио ва Осака округ судларида интеллектуал мулк ҳуқуқи билан боғлиқ низолар бўйиса махсус бўлинмалар мавжуд бўлиб, уларнинг қарорлари Токио Юқори суди таркибидаги интеллектуал мулк ҳуқуқи билан боғлиқ низолар бўйича бўлим томонидан қайта кўриб чиқилади.
Шу билан бирга, товар белгилари, дизайн ҳуқуқлари, муаллифлик ҳуқуқлари (дастурий таъминот ишлари бундан мустасно), шунингдек тижорат сирлари бўйича низоларга келсак, ишни кўриб чиққан округ суди қарорлари устидан шикоятлар тегишли Юқори судлар томонидан кўриб читқилади.
Ишлар асосан уч нафар судьядан иборат таркибда, қисқа вақт ичида якуний хулосага келиш лозим бўлган ҳолатларда беш нафар судьядан иборат таркибда кўриб чиқилади.
Бундан ташқари, бўлимда судга низонинг техник жиҳатларни тушунтиришда ёрдам берадиган техник маслаҳатчилар гуруҳи фаолият кўрсатади.
Техник маслаҳатчилар Олий суд томонидан турли фан соҳаларида тажриба ва билимга эга бўлган мутахассислар, олимлар ва тадқиқотчилар орасидан тўлиқсиз иш вақтига тайинланади.
Олий Суд (The Supreme Court)
Олий суд Япониянинг энг юқори суд инстанциясидир.
Япония Конституциясининг 79-моддасида унинг таркиби ва судьяларни тайинлаш тартиби белгиланган.
Конституцияга мувофиқ, Олий суд Вазирлар Маҳкамасининг тавсиясига биноан император томонидан тайинланадиган Бош судья ва Вазирлар Маҳкамаси томонидан тайинланадиган ва император томонидан тасдиқланган 14 судьядан иборат.
Олий суд судьяларини тайинлаш «халқ томонидан тасдиқланиши» керак (79-модда). Ушбу меъёрни давлат ҳокимиятининг манбаи бўлган, ҳокимиятнинг ҳар қандай тармоғи, шу жумладан суд ҳокимияти устидан умумий назоратни амалга ошириши мумкин бўлган халқ суверенитети тўғрисидаги конституциявий қоидаларнинг ривожланиши натижаси сифатида баҳолаш мумкин.
Ушбу тартибга кўра, судья тайинлангандан кейин, биринчи парламент сайловларида халқ тасдиғидан ўтиши керак.
Судья ҳар ўн йилда қайта тасдиғдан ўтиши талаб қилинади.
Агар сайловчиларнинг аксарияти тайинланган судьянинг истеъфосини қўллаб-қувватласа, бу судьянинг ваколати муддатидан олдин тугатилади.
Шунингдек, Конституция ва “Япония Олий суди тўғрисида”ги қонунда назарда тутилган Олий суд аъзолари ваколатларни тугатишнинг энг кенг тарқалган усули бу 70 ёшга тўлгандан кейин нафақага чиқиш ҳисобланади.
Олий суднинг аксарият аъзолари тайинланган пайтда 60 ёшдан ошганлиги сабабли, улар асосан ушбу лавозимда ўн йилгача фаолият олиб боради.
“Судлар тўғрисида”ги қонуннинг 43-моддасига кўра, олий суд судьялари юридик маълумотга эга бўлиши ва камида 40 ёшга тўлган бўлиши шарт.
Олий суд судьяларининг камида ўнтаси олий суд судьяси ёки президенти, умумий юрисдикция суд судьяси, прокурор ёки ҳуқуқ профессори сифатида камида йигирма йилдан ортиқ иш тажрибасига эга бўлиши белгиланган (43-модда).
Олий судда ишлар бешта судьядан иборат кичик таркибда ёки тўлиқ аъзолардан иборат таркибда кўриб чиқилади.
Ҳар қандай иш дастлаб, кичик таркибда кўриб чиқилиши керак.
Таҳлилларга кўра, Олий судда тўлиқ аъзолардан иборат таркибда бир йилда бир нечта ишлар кўрилади холос.
Иш тўлиқ аъзолардан иборат таркибда қуйидаги ҳолатларда кўриб чиқилади:
1.Ариза берувчи қонун, Низом, буйруқ ёки маъмурий қарор Конституцияга зид деб даъво қилса;
2. Олий суд қонун, Низом, буйруқ ёки маъмурий қарор Конституцияга зид деб ҳисобласа;
3. Олий суднинг қарори ўз прецедентларига қарши бўлган ҳолатларда.
Биринчи ҳолатда, агар Олий суд қонун, қарор, буйруқ ёки маъмурий қарорни конституцияга зид эмас деб топса, у ҳолда иш кўриб чиқиш учун кичик таркибга ўтказилади.
Апелляция инстансияси сифатида Олий суд Юқори судларнинг қарорларини қайта кўриб чиқади.
Шу билан бирга, Хабеас корпус жараёни билан боғлиқ ҳолларда, Олий суд, агар зарур деб ҳисобласа, қуйи судда кўриб чиқилаётган иш бўйича ҳам, қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга.
1996 йилда Япония фуқаролик процессуал кодексига киритилган ўзгартиришларга кўра, Олий судга апелляция шикояти тақдим қилиш ҳуқуқи чекланган.
Олий судга шикоят қилишнинг ягона ҳуқуқий асоси қуйи суд томонидан ишни кўриб чиқишда Конституцияни хато талқин қилиниши ёки Конституция нормалари бузилганлиги ҳолати бўлиши мумкин.
Бундай ҳолда, Олий суд иш бўйича биринчи инстансияси вазифасини бажаради (312-модда, 1-банд).
Шу билан бирга, киритилган ўзгартиришларга кўра, Олий судга қуйи судлардан ишларни талаб қилиб олиш ваколати берилди.
Олий суд, ўз хоҳишига кўра, Олий суд прецедентига асосланган қарорлар устидан ёки қонунни талқин қилиш билан боғлиқ муҳим масалалар билан боғлиқ шикоятларни ҳам кўриб чиқиши мумкин.
Булардан ташқари, Олий суд судлар фаолиятини ташкил этиш ваколатини амалга оширади.
1945 йилга қадар судлар фаолиятини ташкил этиш Адлия вазирлиги зиммасида бўлган, бу эса судларнинг мустақиллигига жиддий таҳдид солган. Кейинчалик, яъни иккинчи жаҳон урушидан сўнг, Конституция ислоҳ қилинган ва унда иштирок этган америкалик мутахассисларнинг маслаҳатлари билан суд тизимининг мустақиллигини мустаҳкамланиб, Олий судга умумий ҳуқуқ тизимидаги мамлакатлар судлари билан бир хил ваколатлар берилган.
Амалдаги конституцияга мувофиқ, Олий суд суд ишларини юритиш тартиб – қоидаларини, адвокатлар ишини, судлардаги ички тартиб -қоидаларни, шунингдек суд ишларини бошқариш қоидаларини белгилаш ҳуқуқига эга.
Прокурорлар Олий суд томонидан белгиланган қоидаларга амал қилишлари шарт. Олий суд қуйи судларга ўз иш қоидаларини белгилаш ҳуқуқини бериши мумкин. (77-модда)
Олий суд ўз қоидаларини ишлаб чиқиш ваколатларини амалга оширишда жуда фаол. Улардан баъзилари аҳамиятсиз, аммо энг муҳимлари жиноят -процессуал қоидалари ва фуқаролик процессуал қоидаларини ўз ичига олади.
Квази-суд органлари
Японияда ваколатли судлар билан бир қаторда маъмурий комиссиялар ҳам фаолият кўрсатади.
Ушбу комиссиялар ташкил этилишида Aмерика Қўшма Штатларидаги ўзини ўзи бошқариш органларидан андоза олинган.
Японияда маъмурий органларнинг чиқарган дастлабки маъмурий актига нисбатан мажбурий тартибда маъмурий шикоят бериш тизими йўлга қўйилган. Шунга кўра, юқори турувчи органлар ҳузурида бундай шикоятларни кўриб чиқувчи маъмурий комиссиялар тузилган.
Комиссияларнинг қарорлари ваколатли суд томонидан қайта кўриб чиқилиши мумкин.
Масалан, адолатли савдо комиссиясининг қарорлари устидан Tokио Юқори судига шикоят қилиш мумкин. Бундай ҳолларда суд низони комиссия томонидан белгиланган фактлар бўйича кўриб чиқади, чунки бундай фактлар жиддий далилларга асосланган деб ҳисобланади.
Юқоридагилардан шуни хулоса қилиш мумкинки, Японияда суд қарорларини қайта кўриш тартиби борасида юқорида таҳлили келтирилган масалалар муҳим аҳамият касб этади ва келгусида ҳам бу борадаги қонунчилик, суд амалиёти ҳамда суд қарорларини юқори инстанциялар томонидан қайта кўришнинг назарий асосларини такомиллаштириб боришда муҳим ҳисобланади.
Пешку туманлараро иқтисодий судининг раиси У.Жумаев
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” 2020 йил 24 июлдаги ПФ–6034-сон фармони (Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 24.07.2020 й., 06/20/6034/1103).
2. T.Савагучи “The Legal Systems and Courts of Law in Japan”. (Сourt systems,Tokyo, Japan 2005.)
3. У.А.Тухташева “Уголовно-процессуальные пути устранения судебных ошибок”. (Юридик фанлар бўйича фалсафа доктори диссертацияси автореферати. Тошкент, 2020.)
4. Т.И.Чурсина “Судебная система Японии” (Журнал зарубежного законодательства и сравнительного правоведения, 5•2013.)
5. Hattori T. The Role of the Supreme Court of Japan in the Field of Judicial Administration // Washington Law Review. Vol. 69. 1984.
6. Noda Y. Introduction to Japanese Law. Tokyo: Univ. Press. 1984.
7. Oda Hiroshi. Japanese Law. Oxford, 2007.