Тадбиркорлар ҳуқуқи суд ҳимоясида
Ҳар қандай соҳада ортиқча тартиб, бюрократия ва тўсиқларнинг мавжудлиги ёки амалда бўлиши пировардида ўша соҳа ривожига салбий таъсир этмай қолмайди.
Шу маънода, тадбиркорлик соҳаси ҳам ўзига чекланган тарзда ва фақатгина қонунга мувофиқ аралашувни қабул қилади. У ортиқча тартиб-таомиллар билан келиша олмайди.
Чунки, тадбиркорлик давлатнинг чекланган тарзда аралашуви ва бу фаолиятнинг эркинлик ҳуқуқи давлат томонидан кафолатланган ҳамда қонунларда соҳага оид ортиқча чекловлар, тартиб-таомиллар бўлмаган бир ҳуқуқий майдондагина юқори суратларда ривожланади.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 24-моддасига кўра, фуқаро якка тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишга ҳақлидир. Фуқароларнинг юридик шахс ташкил этмасдан амалга ошириладиган тадбиркорлик фаолиятига нисбатан, агар қонунчиликдан ёки ҳуқуқий муносабат моҳиятидан бошқача тартиб англашилмаса, ушбу Кодекснинг қоидалари қўлланилади.
Шу кодексининг 41-моддасига кўра, юридик шахс ўзининг таъсис ҳужжатларида назарда тутилган фаолияти мақсадларига мувофиқ фуқаролик ҳуқуқ лаёқатига эга бўлади. Юридик шахснинг ҳуқуқ лаёқати
у тузилган пайтдан бошлаб вужудга келади ва уни тугатиш якунланган пайтдан эътиборан тугатилади. Кодекснинг 44-моддасига мувофиқ, юридик шахс давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб ташкил этилган ҳисобланади.
Демак, республикамизда давлатнинг тадбиркорлик субъектлари билан ўзаро муносабатлари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Фуқаролик кодекси, Солиқ кодекси, “Тадбиркорлик субъектлари фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги, “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги, “Тўлов қобилиятсизлик тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунлари каби тадбиркорлик субъектларини рўйхатга олишдан тортиб унинг фаолиятида юзага келадиган тартиб-таомилларни белгиловчи, шунингдек, тадбиркорлик субъектини тугатиш жараёнларида вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатларни тартибга солинади.
Агар, соҳада илғор халқаро тажрибага эътибор қаратсак, ушбу соҳа фаолиятини тартибга солувчи катта юкка эга бўлган қонунчилик баъзасини учратмайсиз. Аксинча, соҳани тартибга солиш эмас, соҳа фаолиятига кўпроқ ҳуқуқ бериш- “қонун ҳужжатлари қанча кам бўлса, ҳуқуқ шунча кўп бўлади” деган ибора амалиётга татбиқ этилган.
Яъни, тадбиркорлик ва хусусий мулк соҳасида анча мунча тараққий этган давлатларда “Тадбиркорлик субъектлари фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида”ги каби қонунлар ва бошқа қонун ҳужжатлари кам учрайди.
Аксарият тадбиркорлик ва иқтисодиёти юксак тараққий этган давлатларда давлат ва тадбиркорлик субъектларини боғлаб турувчи асосий восита бу солиқ тўловигина бўлиб ҳисобланади. Бу каби давлатларда тадбиркорлик субъектларининг фаолиятига у ёки бу
тарзда аралашувга олиб келадиган ҳуқуқий базадан воз кечиш, бу борадаги ҳуқуқий макон ва шарт-шароитнинг негизини “тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг эркинлиги – давлат иқтисодий юксалишининг асоси”, -деган тамойил ташкил этади.
Мавжуд миллий қонунчилигимизнинг баъзасида ҳам тадбиркорлик фаолияти субъектлари эркинлиги, улар ҳуқуқ ва манфаатлари устуворлиги, улар фаолиятига давлат ва давлат органлари ортиқча аралашувининг кафолатларини таъминлаш мустаҳкамлаб қўйилган.
Бироқ, шу билан бирга белгиланган айрим меъёрлар давлатнинг тадбиркорлик фаолиятида чекланган тарзда иштироки тамойилига тўла мос келмайди.
Тадбиркорлик фаолиятининг тамойилларига мувофиқ бўлмаган ҳолатлар эса, тадбиркорликнинг ривожига албатта тўсиқ бўлади, бу фаолиятнинг оқсашига ёки соҳанинг депсиниб бир ўқ атрофида айланиб қолишига замин яратиб қўйиши мумкин.
Шу асосда давлат қонун ҳужжатларида белгиланган чекловлар доирасидагина тадбиркорлик фаолиятида иштирок этиш, соҳани ортиқча тартибга солишга, ортиқча тартибот белгилашга қаратилган норма ижодкорлигига қарши муросасиз муносабатда бўлиши мақсадга мувофиқдир.
Шунингдек, давлат тадбиркорлик ва рақобатни ривожлантириш мақсадида тадбиркорлик соҳасидаги давлат корхоналарини ва устав фондида давлат улуши мавжуд бўлган юридик шахсларни ташкил этишни чеклаш, хусусийлаштириш ва хусусий мулкка изчил, тизимли эътибор қаратиш орқали тадбиркорлик соҳасида давлат улушини камайтиришга, тадбиркорлик субъектларининг давлат органлари, шу жумладан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва назорат қилувчи органлар билан ўзаро муносабатларида маълум чеклов институтларидан кенг фойдаланиши лозим бўлади.
Ана шундай мақсадда, тадбиркорлик фаолиятининг муҳим тамойили бўлган давлатнинг тадбиркорлик фаолиятида чекланган тарзда иштироки тамойилининг қонунларда ва амалиётда тўла акс этиши учун бу соҳада амалдаги қонун ҳужжатлари меъёрлари ҳамда ташаббус қилинаётган норма ижодкорлиги жараёнида юқорида қайд этилган тамойил эътибордан четда қолмаслиги, амалиётда эса, ушбу соҳадаги ҳуқуқни қўлловчи субъектлар оғишмай мазкур тамойилнинг концептуал асосларига риоя этишлари талаб этилади.
Зафар Усмонов,
Фуқаролик ишлари бўйича
Ғиждувон туманлараро суди раиси
Азиз Шарипов,
Фуқаролик ишлари бўйича
Ғиждувон туманлараро суди судьяси