Иқтисодий судлар фаолиятига оид муҳим янгилик 

  Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2025 йил                       21 августдаги “Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча                       чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-140-сон Фармони қабул қилиниши мамлакатимизда суд-ҳуқуқ соҳасида амалга оширилаётган жадал ислоҳотлар доирасида муҳим янгиликлар ва ўзгаришларни белгилаб берди.

 Фармон билан, авваламбор барча соҳалар каби судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш ҳамда рақамлаштириш жараёнларини жадаллаштириш, шунингдек, судларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари учун қулай шарт-шароитларни яратишни мақсад қилган ҳолда қуйидагиларни амалга ошириш орқали яқин истиқболдаги устувор мақсад ва вазифалар белгиланди. Хусусан:

  • эндиликда суд ишларини юритишда қоғоз шаклидан воз кечилади, “Рақамли суд” концепцияси асосида ишларнинг юритилиши босқичма-босқич тўлиқ электрон шаклга ўтказилади, рақамлаштириш доирасида фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларига янада қулай ва замонавий шароитлар яратиш мақсадида суд мажлиси заллари ташкил этилади;
  •  фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларига кўрсатиладиган интерактив электрон хизматлар турларини оширилади, суд ҳужжатларидан нусха олиш, суд ишлари билан танишиш, аризанинг судга тааллуқлилиги ва судловга тегишлилигини аниқлаш, сунъий интеллект ёрдамида суд харажатларини ҳисоблаш имконияти яратилади, шунингдек, суд томонидан тақиқланган манба ва контентларнинг электрон реестрини юритилади;
  • Олий суднинг ахборот тизимлари негизида суд ҳужжатлари архиви модулини ишлаб чиқилиб амалиётга жорий этилади;
  • судлар фаолиятини рақамлаштириш бўйича “Кибер ҳуқуқ” йўналишида илмий тадқиқотлар ўтказилади, шунингдек, судьялар ва суд аппарати ходимларининг рақамли саводхонлиги ва малакасини доимий ошириб борилади;
  • иқтисодий судлар тузилмасини оптималлаштириш орқали уларнинг фаолияти самарадорлигини оширилади ва ягона суд амалиётини шакллантирилади ва бошқалар.

Шу жумладан,Фармонга мувофиқ иқтисодий судлар фаолиятига оид муҳим янгилик сифатида 2026 йил 1 январдан иқтисодий судларни мақбуллаштириш орқали туманлараро, туман, шаҳар иқтисодий судларини тугатиш ҳамда ушбу судларнинг ўрнига Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар марказлари ва Тошкент шаҳрида туманлараро иқтисодий судлар фаолиятини йўлга қўйиш белгиланди. Бундан кўзланган асосий мақсад энг аввало иқтисодий судларнинг фаолияти самарадорлигини ошириш ва ягона суд амалиётини шакллантиришдан иборат ҳисобланади.

Эндиликда эса, мазкур Фармон доирасида муҳим янгиликлар ва ўзгаришларни амалиётга татбиқ этиш учун қонунчилик ҳужжатларига тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш лозимлиги навбатдаги вазифалардан бири ҳисобланади.

Шунга мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодекси ва бошқа қонунчилик ҳужжатларига иқтисодий судлар судловига таалуқли бўлган ишларни ҳам мақбуллаштириш, хусусан ҳозирда суд амалиётидаги низосиз туркумдаги ишлар ҳисобланган солиқ органлари ва бошқа давлат органларининг тадбиркорлик субъектларига нисбатан банк ҳисобварақларини ёпиш, молиявий жарималар қўллаш ҳақидаги ишларни кўриб чиқишни ушбу органлар ваколатига ўтказиш, шунингдек базавий ҳисоблаш миқдорининг беш бараваригача бўлган коммунал қарздорликлар ва кредит қарздорликларини ундириш ҳақидаги, шунингдек буйруқ тартибидаги ишларги нотариусларнинг ваколатига ўтказишни назарда тутувчи қонун нормаларини киритиш, агар мазкур тоифадаги ишлар бўйича низо келиб чиққан тақдирда, ушбу ишлар иқтисодий судлар томонидан кўриб чиқилиши ҳақидаги нормаларни киритиш ҳақидаги таклиф қилинади. Бунинг самараси ўлароқ, иқтисодий судларда кўриб чиқиладиган ишлар ҳажми сезиларли даражада камаяди, одил судлов сифати ошади, суд ресурсларидан самарали фойдаланилади, судлар фаолияти учун бюджетдан ажратиладиган маблағлар тежалишига олиб келади.  

          Навбатдаги таклиф сифатида, иқтисодий судларда судьяларни муайян тоифадаги низоларни кўриб чиқишга ихтисослаштириш, хусусан шартномавий муносабатлардан келиб чиқадиган тоифадаги ишларни кўриб чиқишга ҳамда маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар (солиқ ва божхона низолари, тўловга қобилиятсизлик, ҳуқуқий таъсир чораларини қўллаш ва ҳ.қ) бўйича ишларни кўриб чиқишга ихтисослашган судьялар корпусини шакллантириш, бунинг ҳуқуқий асосларини қонунчиликка киритиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.

Бунинг натижасида албатта, иқтисодий суд йўналишида одил судлов самарадорлигини янада ошиши, судьяларнинг тажрибаси ва иш сифати кўрсаткичлари ошиши ҳамда судьяларнинг тегишли ихтисосликлари бўйича илмий изланишлар олиб бориш имкониятлари кенгайиши каби ижобий натижалар ва ютуқларга эришилади.    

                                                              Бухоро туманлараро                                                 

                   иқтисодий суди раиси                            

                              И.Юлдашев

                Бухоро туманлараро                                                 

                     иқтисодий суди судьяси

                                     Н.Солиев                 

Одил судлов соҳасидаги ислоҳотлар давом этмоқда

Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан буён республикамизда амалга оширилаётган ислоҳотлар изчил давом этиб келмоқда. Айниқса, сиёсий, иқтисодий, ижтмоий соҳадаги ислоҳотлар билан суд-ҳуқуқ соҳасида амалга ошириб келинаётган ислоҳотлар таҳсинга лойиқ. 

Ўзбекистон Республикасининг тараққиёт стратегиясини белгилашда суд-ҳуқуқ соҳасидаги белгиланган вазифалар, уларни амалга ошириш учун бирча қанда қонун, фармон, қарорлар қабул қилинди.

Бугунги кун давр талабидан келиб чиқиб рақамли технологиялар ҳаётимизга изчил ва шиддат билан кириб келаётган шароитда Одил судловни амалга ошириш соҳасини ҳам рақамлаштириш учун катта имкониятлар яратилди.

  Судлов ишларини юргизиш самарадорлиги ва аҳолининг одил судловдан хабардорлик даражасини оширишга йўналтирилган замонавий ахборот-коммуникация технологиялари кенг жорий этила бошланди. Бу йўналишдаги ишлар ўз самарасини бериб, одамларнинг оворагарчилиги кескин камайди, судья ва суд ходимларининг ишлари осонлашиб, иш сифатига ижобий таъсир кўрсатди.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2025 йил 21 август кунида “Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармони қабул қилиниши, ушбу ҳужжатда белгиланган вазифа ва қоидалар миллий суд тизимимизда мутлақо янги давр бошланаётганидан дарак беради.

Суд мажлисларининг видеоконференцалоқа режимида кўрилиши, судларга электрон мурожаатлар қилиш, ўз шахсий кабинетидан даъво ариза, аризалар юборилиши, суд ишнинг борилишини кузатиш, суд ҳужжатларини суд биносига келмай туриб электрон тарзда олиш амалиёти йўлга қўйилгандан кейин бу фуқароларнинг, тарафларнинг ортиқча оворагарчилигини олдини олиш, бошқа ҳудудларда турган тарафларнинг суд мажлисларида иштирокини таъминлаш, суд қарорлари олиш, ёзма даъво ариза, шикоятлар бериш, тўловларни, давлат божи почта харажатларни  тўлаш учун имкониятларининг яратилиши ўзининг самарали натижаларини бера бошлади.

 Янги қабул қилинган фармон шу ишларнинг изчил давоми бўлиб,  янги босқичиларини, афзаллаикларини, вазифаларини белгилаб берди.

Асосий мақсад-судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш ҳамда рақамлаштириш жараёнларини жадаллаштириш, шунингдек, судларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари учун қулай шарт-шароитлар яратиб беришдан иборат.

Фармонда қуйидаги вазифалар аниқ қилиб белгиланган.

(а) суд ишларини юритишда қоғоз шаклидан воз кечиш мақсадида «Рақамли суд» концепцияси асосида ишларнинг юритилишини босқичма-босқич тўлиқ электрон шаклга ўтказиш;

(б) фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларига кўрсатиладиган интерактив электрон хизматлар турларини ошириб бориш, суд ҳужжатларидан нусха олиш, суд ишлари билан танишиш, аризанинг судга тааллуқлилиги ва судловга тегишлилигини аниқлаш, сунъий интеллект ёрдамида суд харажатларини ҳисоблаш имкониятини яратиш, шунингдек, суд томонидан тақиқланган манба ва контентларнинг электрон реестрини юритиш;

(в) судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш учун зарур техник инфратузилма яратиш, шунингдек, ушбу йўналишдаги норматив-ҳуқуқий базани такомиллаштириш бўйича чоралар кўриш;

(г) Олий суднинг ахборот тизимлари негизида суд ҳужжатлари архиви модулини ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этиш;

(д) судлар фаолиятини рақамлаштириш бўйича «Кибер ҳуқуқ» йўналишида илмий тадқиқотлар ўтказиш, шунингдек, судьялар ва суд аппарати ходимларининг рақамли саводхонлиги ва малакасини доимий ошириб бориш;

(ж) иқтисодий судлар тузилмасини оптималлаштириш орқали уларнинг фаолияти самарадорлигини ошириш ва ягона суд амалиётини шакллантириш;

(з) «Рақамли суд» концепцияси асосида босқичма-босқич суд мажлиси залларини ташкил этиш ҳамда аҳоли ва судьялар учун қулай ва замонавий шарт-шароитлар яратиш, шунингдек, судьялар ва суд ходимларининг ижтимоий ҳимоясини кучайтириш.

 Судлар фаолиятида сунъий интеллектнинг жорий этилиши одил судловга эришишда янги имкониятларни очиб беради.

Суд мажлиси муҳокамаси юзасидан суд мажлиси баённомаси суд котиби томонидан юритилиб, унда суд муҳокамаси жараёнида амалга ошириладиган барча процессуал харакатлар, тарафларнинг баёнотлари акс эттириб борилади. Иш кўриш жараёнида суд мажлиси баённомасига нисбатан эътирозлар билдирилиб, тушунтиришлари тўлиқ акс эттирилмаганлиги бошқа ҳолатлар юзсидан норозилик билдириш ҳоллари учрайди.

 Фармонда сунъий интеллект ёрдамида суд мажлиси баённомалари реал вақт режимида матн шаклида тайёрланиши бу соҳадаги норозиликларни олдини олади.

Фармонда «Рақамли суд» концепциясини амалга ошириш доирасида судга ариза беришдан олдин сунъий интеллект ёрдамида суд муҳокамасининг тахминий натижаси ҳамда сарфланадиган харажатлар шакллантирилиши кўрсатилган.

Бу суд соҳасида янгилик. “Суньий интеллект нима ёрдам бериши мумкин”- деган савол келиб чиқиши табиий.   Судга даъво аризаси бераётган тараф судга ариза беришдан олдин суньий интеллектга мурожаат қилиб, ўзининг низо моҳиятини қисқача баён этса, суньий интеллект қонунчилик талаби ва суд амалиётида қабул қилинган қарорлар жамланмасидан келиб чиқиб, ушбу низонинг тахминий натижаси ва суд харажатларини кўрсатиб беради. Шунда тараф унинг низоси асосли- йўқлиги, рад этилиш эҳтимоллари  тўланадиган суд харажатлари ҳақида маълумотга эга бўлади. Бу эса судларга асоссиз даъво аризалари киритилишини камайтирилишига, ортиқча оворагарчиликларни, норозичиликларни олдини олишга олиб келади.

«Рақамли суд» концепциясини амалга ошириш доирасида мурожаатлар судга электрон шаклда юборилади, ишда иштирок этувчи шахслар суд биносига ташриф буюрмайди ва суд муҳокамаларида масофадан туриб иштирок этади, тарафлар ва ишда иштирок этувчи бошқа шахсларга суд жараёнларида ишга доир барча материаллар билан электрон шаклда танишиш имконияти яратилади, суд харажатлари электрон шаклда ҳисобланади ва тўланади, шунингдек, ижро варақалари автоматик равишда ижрога юборилади, суд ишлари замонавий ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда тўлиқ электрон тарзда юритилади, сунъий интеллект ёрдамида суд мажлиси баённомалари реал вақт режимида матн шаклида тайёрланади,  суд ҳужжатлари лойиҳалари автоматик шакллантирилади.

Фармонга кўра,  2025 йил якунига қадар, тажриба тариқасида Тошкент шаҳрида «Рақамли суд» концепцияси асосида иқтисодий, фуқаролик ва маъмурий низоларни кўришга мўлжалланган суд мажлиси заллари ташкил этилиши белгиланди.

Ушбу фармон ижросини  таъминлаш мақсадида фармонга илова сифатида 2025 — 2027 йилларга мўлжалланган суд соҳасини рақамлаштириш ва одил судлов жараёнларига замонавий ахборот технологияларини жорий этиш дастури тасдиқланди.

Мазкур фармонда Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва унинг қуйи суд тизимларида фуқаролик, маъмурий ва иқтисодий ишларни юритишда “Рақамли суд” концепсиясини жорий этишда бир қатор вазифаларни амалга оширилишини, муддатларини белгилаб берилди.

Нафақат суд балки бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари билан электрон ахборот тизимларини интеграция қилиниши, адвокатлар, фуқаролар билан “шахсий кабинет” орқали боғланиш, ҳужжатлар алмашиниш дастурларини ишлаб чиқилиши, янги электрон платформа, модуллар яратилиши, судга келганлик ва бошқа ҳолатларни тасдиқлаш учун суд мажлиси иштирокчилари суд жараёнларида ҳозир бўлганини тасдиқлаш жараёнини тўлиқ рақамли шаклга ўтказилиши, бунда суд мажлиси иштирокчилари суд таркибига ва судья томонидан бошқа тушунтиришларга розилигини бармоқ сканери ёрдамида тасдиқлаш имкониятини яратилиши вафзифаларини амалга ошириш керак бўлади.

Бу вазифаларни амалга ошириш учун судьялар ва суд аппарати ходимларининг рақамли саводхонлиги ва малакасини доимий ошириб боришни талаб этади.

Хулоса қилиб айтганда, барча фуқаролар учун судларга электрон мурожаат қилиш, мурожаатлар ҳолатини онлайн тарзда кузатиб бориш, тарафларга маълумотларни электрон шаклда юбориш эса судларнинг очиқлиги ва шаффофлигини таъминланади, одамларнинг оворагарчилиги кескин камаяди, судья ва суд ходимларининг ишлари осонлашиб, иш сифатига ижобий таъсир кўрсатади, фуқароларнинг одил судловга бўлган ишончини оширади, судлар ҳақиқий Адолат қўрғонига айланади. 

Бухоро вилоят суди судьяси                                          М.Кодирова

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2025 йил 21 август кунидаги ПФ-140-141-сонли фармонлари орқали одил ҳамда мустақил судловга эришиш йўлидаги ислоҳотлар йўлида амалга ошириладиган ишлар таҳлили

Академияда малакали профессор-ўқитувчилар жамоаси шакллантирилиб, ўқув жараёнлари билан бирга илмий-тадқиқот ишлари ҳам олиб борилади. Шунингдек, хорижий таълим муассасалари ва илмий марказлар билан ҳамкорлик йўлга қўйилади.

Бу ерда судьялик лавозимларига номзодларни тайёрлаш, амалдаги судья ва суд аппарати ходимларининг малакасини ошириш, раҳбарликка захирада турган судьяларни қайта тайёрлаш ҳамда таълим олувчиларда судьялик касбий маданиятини шакллантириш учун тамоман янги ёндашув жорий этилган.

Айниқса, номзодлар ва судьяларда замонавий ахборот технологиялари ҳамда сунъий интеллект имкониятларидан самарали фойдаланиш кўникмаларини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Чунки фармонда белгиланган вазифаларни тўлиқ бажариш учун судья ва суд ходимлари замонавий билим ва кўникмаларга эга бўлиши зарур.

Академияда таълим жараёни устоз-шогирд анъанаси асосида ташкил этилгани мени жуда қувонтирди. Чунки устозлик институти ҳамиша ўзини оқлаган. “Устоз отангдек улуғ” деган нақл ҳам бежиз эмас. Ота фарзандга ҳаёт берса, устоз касб сирларини ўргатади ва уни жамиятда муносиб ўрин топишига кўмаклашади. Устоз тарбиясини олган шогирд касбни тез, чуқур ва хато-камчиликларсиз эгаллайди. Шу боис, Академияда фаолият юритган судьяларнинг иш тажрибаси уларнинг умумий судьялик стажига қўшилиши жуда тўғри қарор деб ҳисоблайман.

Судьялик лавозимларига номзодларни тайёрлаш Академиянинг олти ойлик касбий қайта тайёрлаш дастурлари доирасида амалга оширилади. Бу жараён психология, чет тили ва ихтисослик фанлари бўйича тест, ёзма имтиҳон ва якка тартибдаги суҳбат орқали ташкил этилиши билан жиддий ва адолатли тарзда кечади.

Шунингдек, судья ва суд аппарати ходимлари учун мажбурий малака ошириш тизими жорий қилинган бўлиб, у пухта ишлаб чиқилганлиги билан ажралиб туради.

Фаолияти паст баҳоланган судьялар навбатдан ташқари малака ошириш курсларига юборилади. Шунингдек, Олий суд томонидан белгиланган мураккаб ишлар бўйича алоҳида курслар ташкил этилади, захирадаги судьялар эса раҳбар кадрлар учун қайта тайёрлаш дастурларида иштирок этади.

Жамиятда одамлар ўзаро турли ижтимоий ва ҳуқуқий муносабатларга киришар экан, айрим ҳолларда низоли вазиятлар ҳам келиб чиқиши табиий ҳол ҳисобланади. Бундай ҳолатларда адолатли ва холис қарор қабул қила оладиган мустақил шахс ҳамда нейтрал маскан зарур бўлади. Суд-ҳуқуқ тизими айнан мана шу вазифани бажариб, қонун устуворлиги ва адолатни таъминлаш учун хизмат қилади.

Шу боис, ҳар бир давлатнинг салоҳияти, энг аввало, жамиятда қатъий тартиб-интизомнинг мавжудлиги, инсон ҳуқуқ ва манфаатлари тўлиқ ҳимоя қилиниши, шунингдек, қонунларга қатъий амал қилиниши билан баҳоланади.

Айниқса, ҳозирги кунда жамият барча соҳаларда жадал ривожланиб, рақамли технологиялар кундалик ҳаётга тез суръатлар билан кириб келаётган шароитда суд тизими ҳам замонавий талабларга мос равишда янгиланмоқда. Суд соҳасига рақамлаштириш жараёнларининг кириши суд ишларини юритиш самарадорлигини оширди, аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини кенгайтирди. Ахборот-коммуникация технологияларининг татбиқ этилиши одамларнинг оворагарчилигини камайтириб, судья ва суд ходимлари фаолиятига енгиллик яратиб, ишлар сифатини яхшилашга хизмат қилди.

Масофавий суд мажлисларини ўтказиш имконини берган видеоконференцалоқа тизими эса фуқаролар учун катта қулайлик яратди. Бу орқали тарафлар турли жойларда бўлган ҳолда ҳам суд жараёнида иштирок этиши мумкин бўлди. Бу эса вақт ва маблағни тежашга, турли қийинчиликларнинг олдини олишга ёрдам берди. Шунингдек, судларга электрон мурожаат қилиш, мурожаатларнинг ҳолатини онлайн кузатиб бориш ва тарафларга маълумотларни электрон шаклда етказиш орқали судлар очиқлиги ва шаффофлиги таъминланди.

Жаҳон тажрибаси кўрсатганидек, энг самарали йўл — ислоҳотларни босқичма-босқич амалга оширишдир. Яқинда Президент Шавкат Мирзиёев суд тизимини такомиллаштириш ва одил судлов масалаларига бағишланган тақдимот билан танишди ҳамда соҳани ривожлантиришга қаратилган икки муҳим Фармонга имзо чекди.

Шулардан бири — “Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техника таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармондир. Бу ҳужжат миллий суд тизимида янги давр бошланишидан далолат беради. Сунъий интеллект технологияларини жорий этиш эса нафақат мамлакатимиз, балки жаҳон миқёсида ҳам замонавий янгилик ҳисобланади. Чунки бу тажриба ривожланган давлатлардагина қўлланилиб келаётган эди.

Фармонни ўрганиш жараёнида унинг кенг қамровли ва аниқ механизмларга эга эканлиги кўриниб турибди. Унда судларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, судьялар ва суд ходимларини ижтимоий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш масалаларига ҳам алоҳида эътибор қаратилган.

Адлия ва суд органларида кўп йиллар ишлаган одам сифатида суд биноларини қуриш, реконструкция қилиш ва уларни капитал таъмирлаш, моддий таъминот билан таъминлаш қанчалик муҳим ва маблағталаб жараён эканлигини яхши биламан. Илгари эса суд тизимига етарлича эътибор қаратилмас, маблағ ажратилган тақдирда ҳам ўз вақтида берилмас эди. Судлар кўп ҳолларда мослаштирилган, эски биноларда фаолият юритарди. Шу боис Президентимиз фармонда янги суд биноларини қуриш ва мавжудларини реконструкция қилишга алоҳида эътибор қаратгани жуда муҳим қадам бўлди.

Бундан ташқари, судьялар учун хизмат уйларини харид қилиш ва таъмирлаш масаласи ҳам фармонда акс этган. Илгари бошқа ҳудудда ишлаётган судьялар ижара уйларда яшашга мажбур бўлиб, кўп ҳолларда оиласини кўчириб кела олмасди. Бу эса қатор қийинчиликларга сабаб бўлиб, судьянинг иш самарадорлигига ҳам таъсир этарди.

Ишонч билан айта оламизки, мазкур икки Фармон мамлакатимизда суд-ҳуқуқ соҳасида янги ислоҳотлар даврини бошлаб берди. Президентимизнинг бу йўналишга катта эътибор қаратгани фармонлар ижроси учун зарур бўлган меҳнат ва маблағлар таъминланишига кафолат бўлади. Натижалар эса қисқа вақтда кўзга ташланишига ишончим комил.

Когон туманлараро

иқтисодий суди раиси                                                        Ф.Муродов

Skip to content