ҚАРЗ МУНОСАБАТЛАРИДА ТИЛХАТНИНГ АҲАМИЯТИ
Бугунги кунда қарз олиб уни бермаётганларни кўплаб учратамиз, хўш қарз берилгандан сўнг уни қайтариб олиш учун қонунчиликда назарда тутилган асослардан хабаримиз нечоғлик.
Судга мурожаат қилаётган фуқаролар баъзи ҳолатларда қарз мажбурияти бўйича тилхат талаб этилганда уни тақдим эта олишмайди, қарздор эса тилхат бўлмаганлиги боис ўз-ўзидан мажбуриятини тан олмайди.
Тўғри, амалдаги Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодексининг 3-моддасига мувофиқ, ҳар қандай манфаатдор шахс бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқи ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатини ҳимоя қилиш учун фуқаролик суд ишларини юритиш тўғрисидаги қонунчиликда белгиланган тартибда фуқаролик ишлари бўйича судга (судга) мурожаат қилишга ҳақли.
Судга мурожаат қилиш ҳуқуқи Конституциямизда ҳам мустаҳкамланган бўлиб, хусусан 55-моддасига кўра, Ҳар кимга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органларининг ҳамда бошқа ташкилотларнинг, улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ва ҳаракатсизлиги устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади.
Бироқ, қарз муносабатида олди-бердини тегишли тартибда расмийлаштирмаслик тушунмовчиликлар юзага келиши ва ушбу жараёнда қатшанувчи шахслар ўртасида норозиликлар юзага келишига сабаб бўлади.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 735-моддасига кўра, қарз олувчи олинган қарз суммасини қарз шартномасида назарда тутилган муддатда ва тартибда қарз берувчига қайтариши шарт.
Агар қарз суммасини қайтариш муддати шартномада белгиланган бўлмаса, қарз олувчи уни қарз берувчи қарзни қайтариш ҳақида талаб қўйган кундан бошлаб ўттиз кун мобайнида қайтариши керак.
Фоизсиз қарз суммаси қарз олувчи томонидан муддатидан олдин қайтарилиши мумкин.
Фоиз эвазига берилган қарз суммаси, агар қарз шартномасида кўзда тутилган бўлса ёки қарз берувчининг розилиги билан, муддатидан олдин қайтарилиши мумкин.
Фуқаролик кодекси 733-моддасининг 3-қисмига мувофиқ, агар қарз олувчининг тилхати ёки унга қарз берувчи томонидан муайян сумма ёки муайян миқдордаги ашёлар топширилганлигини тасдиқлайдиган бошқа ҳужжат мавжуд бўлса, қарз шартномаси ёзма шаклда тузилган ҳисобланади.
Қонун ижросини суд амалиётдан бир мисолга қаратсак, судга даъвогар Т. жавобгар С. нисбатан даъво ариза билан мурожаат қилиб, жавобгар ундан 100.000 рубл миқдорида қарз берганлигини, мазкур ҳолат юзасидан ИИБга мурожаат қилганлигини, мурожаат ижобий ҳал этилмаганлигини, шу сабабли судга мурожаат қилишга мажбур бўлганлигини таъкидлаб, жавобгардан унинг фойдасига 100.000 рубл доллари миқдоридаги қарзни ундириб беришни сўраган.
Суд муҳокамасида жавобгар С. Т.дан қарз олмаганлигини, тилхати мавжуд эмаслиги, ИИБ томонидан ҳам даъвогарнинг важлари ўз исботини топмаганлиги сабабли даъвони рад этишни сўраган.
Аниқки суднинг ҳал қилув қарори билан ишда қарз берилганлигини тасдиқловчи далил ҳужжатлар (тилхат, қарз шартномаси) мавжуд эмаслиги сабабли даъво талаби қаноатлантиришдан рад этилди.
Фуқаро “Т” бу ҳолатда Фуқаролик кодексининг 108-моддасида кўзда тутилганидек, фуқаролар ўртасидаги белгиланган базавий ҳисоблаш миқдорининг ўн бараваридан ортиқ суммадаги битимлар, қонунда белгиланган ҳолларда эса — битим суммасидан қатъи назар, бошқа битимлар – оддий ёзма шаклда тузилиши лозимлиги ҳақидаги талабга риоя қилганда эди, балки келишмовчилик юзага келмаган бўларди.
Яна бир ҳолатда, даъвогар Ю. судга жавобгар Я.га нисбатан даъво ариза билан мурожаат қилиб, жавобгардан 2500 АҚШ доллари миқдоридаги қарзни ундиришни сўраган.
Суднинг ҳал қилув қарори билан даъво аризаси қаноатлантирилган.
Аниқланишича, фуқаро Я. томонидан 2024 йил 17 ноябрда ёзилган тилхатда у Ю.дан 2500 АҚШ доллари миқдорида қарзи борлиги, қарзини 1 ой муддатга қайтариб беришини қайд этган. Суд муҳокамасида жавобгар олинган қарз суммасини қайтарганлигини баён этган бўлса-да, исботлаш воситаси бўладиган далил ҳужжатни тақдим эта олмади.
Хулоса ўрнида, ёдда тутиш лозим бўлган ягона ҳолат бу қарз шартномасини тўғри расмийлаштириш ва қарзни ўз вақтида қайтариш ҳисобланиб, қарз берувчи ва қарз олувчи асрлар давомида амалда бўлган миллий удумларимизга, амалдаги қонун талабларига риоя қилсалар, фуқаролар ўртасида турли низолар келиб чиқиши ва ортиқча оворагарчиликка барҳам берилади.
Ў.С.Разиков
фуқаролик ишлари бўйича
Пешку туманлараро суди раиси
М.А.Матякубов
фуқаролик ишлари бўйича
Пешку туманлараро суди судьяси