Фуқаролик ҳуқуқида мажбуриятлар:
моҳияти, турлари ва аҳамияти
Фуқаролик ҳуқуқи инсонлар ўртасидаги мулкий ва мулкий бўлмаган шахсий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ тармоғидир. Ушбу ҳуқуқ соҳасининг асосий институтларидан бири — мажбуриятлар ҳуқуқи ҳисобланади. Мажбуриятлар фуқаролик ҳуқуқининг юрак уришидир, чунки улар орқали шахслар ўзаро ҳуқуқий алоқаларга киришадилар, ҳуқуқ ва мажбуриятлар билан боғланадилар.
Фуқаролик кодексининг 329-моддасида айтилишича, мажбурият деб, бир шахснинг (қарздорнинг) бошқа шахс (кредитор) фойдасига маълум бир ҳаракатни — яъни мол-мулкни топшириш, иш бажариш, хизмат кўрсатиш, пул тўлаш ва бошқаларни бажариши, ёхуд муайян ҳаракатни содир этмаслиги мажбурияти тушунилади. Кредитор эса қарздордан бу мажбуриятни адо этишни талаб қилиш ҳуқуқига эга.
Мажбуриятлар икки томонлама ҳуқуқий муносабатлар бўлиб, унда бир томоннинг мажбурияти бошқа томоннинг ҳуқуқи билан чамбарчас боғлиқдир.
Мажбуриятлар келиб чиқиш асосларига ва мазмунига кўра бир неча турларга бўлинади:
Келиб чиқишига кўра:
Шартномавий мажбуриятлар — томонлар ўртасида тузилган шартномаларга асосланади (масалан, олди-сотди, ижара, хизмат кўрсатиш шартномалари).
Шартномадан ташқари мажбуриятлар — қонун асосида ёки зарар етказилиши натижасида юзага келади (масалан, мулкий зарар учун жавобгарлик).
Мазмунига кўра:
Мол-мулкни топшириш мажбуриятлари
Иш бажариш ёки хизмат кўрсатиш мажбуриятлари
Пул тўлаш мажбуриятлари
Нотўғри ҳаракатлар содир этмаслик мажбурияти
Мажбуриятларнинг бажарилиши
Мажбуриятни бажариш — бу қарздорнинг кредитор олдидаги мажбуриятини ўз вақтида, тўлиқ ва қонуний асосда адо этишидир. Фуқаролик кодексида мажбуриятларнинг бажарилиш тартиби, жойи, муддати, шакли аниқ белгиланган. Агар қарздор ўз мажбуриятини бажармаса ёки лозим даражада бажармаса, у ҳуқуқий жавобгарликка тортилиши мумкин.
Мажбуриятни бажармаслик оқибатлари
Мажбуриятлар бузилган тақдирда қуйидаги ҳуқуқий оқибатлар юзага келади:
Зарарни қоплаш
Пеня (жарима) тўлаш
Шартномани бекор қилиш ёки уни ўзгартириш
Суд орқали мажбуриятни ижро эттириш
Фуқаролик ҳуқуқида мажбуриятлар жамиятда ҳуқуқий барқарорлик ва ишонч асосларини яратади. Улар орқали шахслар ўз ҳуқуқий манфаатларини ҳимоя қилиш, иқтисодий муносабатларни тартибга солиш ва адолатни қарор топтириш имкониятига эга бўладилар. Шу боисдан, ҳар бир фуқаро ва юридик шахс ўз мажбуриятларини билиши ва уларга риоя қилиши лозим.
Бухоро вилоят суди иқтисодий ишлар
бўйича судлов ҳайъати судьяси Х.Абдуллаев