Суднинг ҳукми билан жавобгарликка тортилган шахсларнинг жазо ўташини таъминлаш жазони ўташ муассасасининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Бу жараёнда маҳкумларнинг қайта жиноят содир этишининг олдини олиш, уларнинг бандлигини таъминлаш ҳамда белгиланган чекловларга амал қилишларини назорат қилиб бориш ҳам мазкур хизмат фаолиятининг бир бўғинидир. Пировард натижада намунали жазо ўтаган маҳкумни муддатидан аввал озод қилиш ва уларни жамиятга мослаштириш бир мунча осон кечсада акси бўлган махкумларда бу ҳолат жавобгарликка тортишга сабаб бўлади. Бу борада жиноят ишлари бўйича Когон туман судининг ҳукмини мисол қилса бўлади.
Судланувчи А.Хошимов (исм-фамилияси ўзгартирилган) муқаддам ўта оғир жиноятларни содир этганлиги учун судланиб, охирги маротаба ЖИБ Паркент туман судининг 13.04.2016 йилдаги ҳукмига кўра, Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 164-моддаси 4-қисми “в” банди, 169-моддаси 4-қисми “в” банди, 227-моддаси 2-қисми “а” банди билан айбдор деб топилиб, ЖКнинг 60-моддасига асосан 16 йилга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланиб, жазони Когон туманида жойлашган 1-сон жазони ижро этиш колониясида умуммий тартибда ўтаб келиб, жазони ўташ тартиби талабларини мунтазам равишда бузиб, колония бошлиғининг 25.03.2021 йилдаги 23-сонли қарори билан огоҳлантириш интизомий жазоси, 06.05.2022 йилдаги 43-сонли қарори билан 5 кеча кундуз интизомий бўлимга киритиш жазоси, 14.03.2023 йилдаги 31-сонли қарори билан 5 кеча кундуз интизомий бўлинмага киритиш жазоси, 11.05.2023 йилдаги 48-сонли қарори билан 10 кеча кундуз интизомий бўлимга киритиш, 22.02.2024 йилдаги 15-сонли қарори билан 27 кеча кундуз карцер интизомий жазо қўлланилган бўлса-да, бундан ўзига тегишли хулоса чиқармасдан, 2024 йил 24 март куни соат 17:50 ларда колония барча маҳкумлари кун тартиби бўйича овқатланиш учун сафланиб ошхона бораётганларида сафнинг орқа қисмига ўтиб туркум маҳкумлари олдида ўз норозилигини билдириб, тарбиявий ишлари бўлими капитан А.Тўраевни ҳақорат қилиб, колония ходимлари билан ҳақоратомуз муамалада бўлиб, колония ходими А.Тўраевнинг қонуний талабларини рад қилиб сафдан чиқиб, жазони ижро этиш муассасаси маъмуриятининг ҳуқуқбузарликни тўхтатиш ва колония ички тартиб қоидаларига риоя этиш ҳақидаги қонуний талабларига бўйсунмасдан, уларни ҳам ножўя сўзлар билан ҳақорат қилиб, жазони ўташ тартибини қўпол тарзда бузган.
Жиноят ишлари бўйича Когон туман суди 2024 йил 16 августдаги ҳукми билан А.Хошимов Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 221-моддаси 2-қисмининг “б” банди билан айбли деб топилиб, ЖКнинг 60-моддасига асосан 7 (етти) йил 6 (олти) ой муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланган.
Жиноят ишлари бўйича Когон туман суди судьяси У.Аллаев
Кейинги йилларда «Янги Ўзбекистон — янги суд» принципи доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтиришга, инсоннинг қадр-қиммати устуворлигини таъминлашга қаратилган муҳим ислоҳотлар амалга оширилди.
Хусусан, мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини янада такомиллаштириш, фуқаролар ва тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш чораларини кучайтириш, одил судловни самарали таъминлаш бўйича изчил ишлар олиб борилди. Олиб борилган ишлар натижасида одил судловни амалга ошириш жараёнида шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш даражаси янги босқичга чиқди.
Шу билан бирга бугунги кунда суд қарорларини қайта кўриш институтининг таҳлили мазкур институтни такомиллаштириш орқали амалдаги тартибни қайта кўриб чиқиш зарурлигини кўрсатмоқда.
Чунки, ҳуқуқи бузилган шахслар ижтимоий адолат ўрнатилишини истаб судларга мурожаат қилади, уларнинг бузилган ҳуқуқини қонуний, асосли ва адолатли суд қарорлари орқали тикланиши аввало фуқароларнинг одил судлов тизимидан, қолаверса давлатдан розилигини таъминланишига олиб келади. Шу боис мамлакатимизда олиб борилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг бош мақсадларидан бири одил судлов сифатини янада яхшилаш ва такомиллаштириш ҳисобланади.
2024 йил 1 январдан кучга кирган ушбу Қонун билан Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига суд ишларини кўришнинг ўта марказлаштирилишига барҳам берилишини, ишларни вилоят судларида ва уларга тенглаштирилган судлардаапелляция ёки кассация ва тафтиш тартибида кўриш босқичлари жорийэтилишини, ишлар Ўзбекистон Республикаси Олий судида тафтиш тартибида ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Раёсатида қайта кўрилишини, юқори турувчи судлар томонидан қуйи судларнинг бекор қилинган қарорларини янгидан кўриш учун қайтадан ушбу судларга юбориш тартиби чиқариб ташланишини, ҳар бир суд инстанциясининг зиммасига иш бўйича якуний қарор чиқариш мажбурияти юклатилишини, суд қарорларини қайта кўриш босқичларига тафтиш инстанцияси жорий этилишини назарда тутувчи ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Ушбу Қонуннинг мазмун-моҳияти ва аҳамияти ҳақида жамоатчиликни хабардор қилиш мақсадида киритилган қўшимча ва ўзгартиришлар тўғрисида қуйидагиларни тушунтириб ўтишни мақсадга мувофиқ деб топдик.
Ўзгартириш ва қўшимчаларга кўра, ишларни вилоят судларида ва уларга тенглаштирилган судларда апелляция ёки кассация ва тафтиш тартибида кўриш босқичлари жорий этилди. Бундашикоят беришнинг қуйидаги муддатлари белгиланди:
– апелляция шикояти(протести) бериш муддати суднинг ҳал қилув қарори қабул қилинган кундан бошлаб бир ой. Ўтказиб юборилган муддат, агар илтимоснома ҳал қилув қарори қабул қилингандан эътиборан 3 ойдан кечиктирмай берилган ва узрли сабаблар бўлса, тикланиши мумкин.
– кассация шикояти(протести) биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори қонуний кучга кирган кундан эътиборан олти ой ичида берилиши мумкин. Ўтказиб юборилган муддат, агар илтимоснома кассация шикояти бериш муддати ўтган кундан эътиборан 3 ойдан кечиктирмай берилган ва узрли сабаблар бўлса, тикланиши мумкин.
– тафтиш тартибидаги шикоят (протест) биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори, ажрими, қарори қонуний кучга кирган кундан эътиборан бир йил ичида берилади. Вилоятлар ва унга тенглаштирилган судларда тафтиш тартибида шикоят бериш муддати кассация инстанцияси суди томонидан ажрим чиқарилгунга қадар ўтган тақдирда, шу ажрим қабул қилинган кундан эътиборан 3 ой ичида берилиши мумкин. Ўтказиб юборилган муддат, агар илтимоснома шикоят(протест) бериш муддати ўтган кундан эътиборан 3 ой ичида берилган ва узрли сабаблар бўлса, тикланиши мумкин.
Шикоят бериш тартиби ва кўрилиши борасида:
– юқори инстанция суди номига йўлланади, лекин ҳал қилув қарори, ажримни, қарорни қабул қилган судга топширилади;
– суд ҳужжатини қабул қилган суд тегишли шикоят (протест) келиб тушган кундан эътиборан 5 кунлик муддатда уни иш билан бирга апелляция, кассация ва тафтиш инстанцияси судига юбориши шарт. Бу олдинги Фуқаролик процессуал кодексида мавжуд бўлмаган янгилик ҳисобланади, илгари биринчи инстанция суди келиб тушган шикоят (протест)ни тўлиқ расмийлаштириб, ишни кўриш вақти ва жойини белгилаб апелляция инстанцияси судига юборар эди, ишни кўриш жараёнида бошқа тарафлардан шикоят келиб тушганда иш қайта расмийлаштириш учун юборилиши лозим эди. Ҳозирги ўзгартириш ва қўшимчалар боис биринчидан Фуқаролик процессуал кодекси амалдаги Иқтисодий процессуал кодекси ва Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги Кодекс билан бир хил унификация қилинди, иккинчидан биринчи инстанция судлари ортиқча иш юкламасидан озод қилинди;
– ўз навбатида шикоят (протестлар) иш билан бирга апелляция ёки кассация ва тафтиш инстанцияларига келиб тушгандан сўнг вилоят ва унга тенглаштирилган судлар судьяларига қўшимча ваколатлар белгиланди, яъни тегишли шикоятларни агар улар муайян хато ва камчиликлар билан тақдим этилган бўлса қайтариш, қабул қилишни рад этиш, иш юритишга қабул қилиш, кўрмасдан қолдириш ва иш юритишни тугатиш юзасидан процессуал ҳаракатларни амалга ошириши мумкин бўлди.
– энг асосий ўзгаришлардан яна бири апелляция ва кассация инстанцияси судлари энди иш бўйича қабул қилинган ҳал қилув қарорини бекор қилиб, ишни янгидан кўриш учун биринчи инстанция судига юборишга ҳақли эмас. Яъни тарафларни овора қилмаслик, масалани жойида мазмунан ҳал қилинишига эришиш мақсадида ФПК 399, 419-моддаларида белгиланганидек, қонунда белгиланган асослар аниқланганда, улар ишни биринчи инстанция судида иш юритиш қоидалари бўйича кўради.
Ишларни Ўзбекистон Республикаси Олий судида тафтиш тартибида ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Раёсатида қайта кўриш юзасидан:
Қорақалпоғистон Республикаси суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари томонидан тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича суд ҳужжатлари устидан, шунингдек ушбу судларнинг ва Ўзбекистон Республикаси Олий судининг биринчи инстанцияси бўйича қабул қилинган ҳамда апелляция ёки кассация тартибида кўрилган суд ҳужжатлари устидан берилган шикоят (протест)лар тафтиш тартибида Олий суд фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъатида кўрилиши белгиланди. Фақат бунда Олий суд судьяси келтирилган тафтиш тартибидаги шикоят(протестлар)ни мавжуд материаллар ёки иш ҳужжатлари асосида ўрганиб чиқиб, шикоятни судлов ҳайъатида кўриб чиқиш учун ўтказиш ёки ўтказишни рад этиш тўғрисида ажрим чиқаради.
Олий суд раиси ёки ўринбосари шикоят берган шахснинг аризасига асосан судлов ҳайъатида кўриб чиқиш учун ўтказишни рад этиш тўғрисидаги ажримни бекор қилиш ва кўриб чиқиш учун судлов ҳайъатига ўтказишга ҳақли.
Шунингдек, Олий суд фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъатида тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича суд ҳужжатлари устидан Ўзбекистон Республикаси Олий суди раиси ва Бош прокурор томонидан келтирилган протестлар асосида ишлар Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсатида тафтиш тартибида кўрилиши белгиланди.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсатининг қарори якуний ҳисобланади ва унинг устидан шикоят қилинмайди (протест келтирилмайди).
Маълумот ўрнида ушбу Қонун билан киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар асосида 2024 йил 6 ойи давомида Бухоро вилоят суди фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати томонидан туманлараро судларида кўрилган ишлар юзасидан қабул қилинган суд ҳужжатларига нисбатан берилган шикоят(протест)ларга асосан апелляция тартибида 395 та, кассация тартибида 121 та ва тафтиш тартибида 114 та ишлар кўриб чиқилганлигини таъкидлаш лозим.
Хулоса қилиб айтганда, ушбу Қонун фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясида назарда тутилган суд орқали ҳимоя қилиниш ва судга шикоят қилиш ҳуқуқларининг кафолатларини янада оширишга, фуқароларнинг бузилган ҳуқуқлари ва эркинликларини, шунингдек қонуний манфаатларини янада кенгроқ ҳимоя қилишга, одил судловдан фойдаланиш даражасини янада оширишга, судьяларнинг иш ҳажмини ҳамда юкламасини мутаносиб тарзда белгилашга, судларнинг масъулиятини янада оширишга, ишларнинг сифатли ва ўз вақтида кўрилишига, суд қарорларини қайта кўришда ўрта бўғин — вилоят судлари ва уларга тенглаштирилган судлар имкониятларидан самарали фойдаланишга, шунингдек фуқароларнинг судлардаги ортиқча харажатлари тежалишига хизмат қилади.
Маълумки, ер умуммиллий бойлик ҳисобланади, халқимиз ва юртимиз фаровонлиги ва тараққиётининг асоси бўлиб, давлатимиз томонидан алоҳида муҳофазага олинган. Шунга кўра ер муносабатларини тартибга солишда мустаҳкам қонунчилик асослари яратилган бўлиб, унинг асосий вазифаси ердан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш, тупроқ унумдорлигини ошириш, юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкаларига бўлган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, шунингдек бу соҳада қонунийликни мустаҳкамлаш ва коррупциянинг олдини олишдан иборат.
Бироқ, афсуски ердан фойдаланиш соҳасида ер эгалари ёки бошқа шахсларнинг ер участкаларидан фойдаланишда турли суиистеъмолчиликларга йўл қўйиш, ер участкаларидан самарали фойдаланмаслик, ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаш ва тегишли рухсатсиз ноқонуний қурилмалар қуриш ва ер участкасига зарар етказиш каби қонун бузилиш ҳолатлари мавжуд. Зеро, Президентимиз Ш.М.Мирзиёев таъбирлари билан айтганда “Ерга хиёнат- бу элга, юртга бўлган хиёнатдир”.
Шуни таъкидлаш лозимки, ер соҳасида содир этилган қонун бузилишлар учун айбдор шахсларнинг қонунга мувофиқ тегишли тартибда фуқаролик, маъмурий ва жиноий жавобгарлигига сабаб бўлади.
Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси, Ер кодекси ва бошқа фуқаролик қонунчилигига асосан қонун бузилиш содир этган жисмоний ва юридик шахсларга нисбатан фуқаролик ҳуқуқий жавобгарлик сифатида ер участкасига бўлган ҳуқуқларни бекор қилиш, ер участкасидан мажбурий тартибда чиқариш, ноқонуний қурилмаларни буздириш, ер участкасини фойдаланиш учун яроқли ҳолатга келтириш ва унга етказилган зарарни ундириш каби жавобгарликларга сабаб бўлиши мумкин.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 60-моддасида ерга нисбатан эгалик ҳуқуқини бузиш, хусусан ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш, шу жумладан ушбу ер участкаларига нисбатан қонуний ҳуқуқлари мавжуд бўлмаган ҳолда улардан фойдаланиш, ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкаларида қурилиш ишларини амалга ошириш, 601-моддасида суғориладиган ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олишга йўл қўймаслик бўйича чоралар кўрмаслик, 65-моддасида ерлардан хўжасизларча фойдаланиш ёки уларни яроқсиз ҳолга тушириш каби ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик чоралари белгиланган.
Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 197-моддасига асосан ер, ер ости бойликларидан фойдаланиш шартларини ёки уларни муҳофаза қилиш талабларини бузиш, 1971-моддасида суғориладиган ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олишга йўл қўймаслик бўйича чоралар кўрмаслик, 2291-моддасида ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш, 2296-моддасида суғориладиган ер участкасига ёки унинг бир қисмига бўлган ҳуқуқни сотиш ёхуд қонунга хилоф равишда бошқача тарзда ўзга шахсга бериш жиноий жавобгарликка сабаб бўлиши кўрсатилган. Фарқли жиҳати, жиноий жавобгарлик белгиланишида содир этилган ҳуқуқбузарликлар оғир оқибатларга олиб келган ёки илгари мазкур ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий ҳуқуқбузарлик жавобгарлик чораси қўлланилган бўлиши лозим.
Иқтисодий судларда айнан ердан фойдаланиш соҳасида қонунбузилишларга йўл қўйганлик учун ер участкаларини ижарага бериш шартномаларини бекор қилиш ёки ер участкасига бўлган ҳуқуқларнинг бекор қилиниши, ер участкасидан мажбурий тартибда чиқариш (ер участкаларини бошқа шахсларнинг қонунсиз эгалигидан олиб бериш), ер участкасида қурилган ноқонуний қурилмаларни буздириш, ер участкасини фойдаланиш учун яроқли ҳолатга келтириш ва унга етказилган зарарни ундириш билан боғлиқ низолар кўриб чиқилади.
Статистик маълумотларга кўра, Бухоро туманлараро иқтисодий судида 2023 йил ва 2024 йилнинг биринчи ярим йиллиги давомида ерга оид ҳуқуқий муносабатлар бўйича келиб чиққан низолар юзасидан жами 58 та даъво аризалари кўриб чиқилган, шундан 22 та даъво аризалари қаноатлантирилган, 3 та даъво аризаларини қаноатлантириш рад қилинган, 17 та даъво аризалари кўрмасдан қолдирилган, 16 та даъво аризалари бўйича иш юритиш тугатилган. Мисол тариқасида, суднинг ҳал қилув қарорлари билан даъвогар Бухоро шаҳар ҳокимлигининг даъво аризаларига асосан жавобгарлар Бухоро шаҳридаги “Gurda Oli” МЧЖ ва “Iman end Kompani” МЧЖлар билан тузилган ер участкасини узоқ муддатли ижарага бериш тўғрисидаги шартномалари бекор қилинган. Бунга сабаб мазкур корхоналар томонидан шартнома ва қонунчилик талабларини бузиб, ажратилган ер участкасидан белгиланган мақсадда самарали фойдаланмасдан келинганлиги, бир неча йиллар мобайнида белгиланган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирмаслик ва топширмаслик, ер участкасини қишлоқ хўжалиги муомаласидан чиқариб, зарар етказилганлиги каби қонун бузилиш ҳолатлари асос бўлган. Шунингдек, Кадастр агентлиги Бухоро вилояти бошқармасининг даъво аризалари асосида Бухоро шаҳридаги “Buxara Gaz Invest” МЧЖ, “Buxoro Agro Invest Garden” МЧЖ, “Hikmat Hamdam Omad” фермер хўжаликларига нисбатан даъво аризаларига асосан кўрилган ишлар бўйича мазкур корхоналар тегишли ер участкаларида рухсатсиз ноқонуний қурилмалар қурилганлиги ҳолатлари исботланганлиги сабабли мазкур ноқонуний қурилмаларни жавобгар шахслар ҳисобидан буздириш бўйича тегишли ҳал қилув қарорлари қабул қилинган ва мажбурий ижрога қаратилган.
Эътиборли жиҳати, судьялар томонидан мазкур тоифадаги низолар сайёр очиқ суд мажлисларида, хусусан ушбу ҳудуддаги маҳаллий давлат ҳокимияти ва маҳалла йиғинлари вакиллари ҳамда бошқа манфаатдор шахсларнинг иштирокида кўриб чиқилмоқда, бу эса мазкур низоларни ҳар томонлама тўғри ҳал этишга ва соҳада ҳуқуқбузарликларни олдини олишда муҳим аҳамият касб этмоқда.
Хулоса ўрнида айтиш жоизки, ердан умуммиллий бойлик сифатида оқилона тарзда фойдаланиш, уни асраб-авайлаш ва келгуси авлодга етказиш ҳар бир фуқаронинг конституциявий бурчи эканлигини ёддан чиқармаслигимиз лозим.
И.Юлдашев
Бухоро туманлараро
иқтисодий суди раиси
Н.Солиев
Бухоро туманлараро
иқтисодий суди судьяси
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2024 | Бухарский областной суд
